Yo’nalishli tekislikdagi ikki vektor orasidagi burchak.
Tekislikda nol bo’lmagan ikkita va vektorlar berilgan bo’lsa, bu vektorlarni O nuqtaga ko’chirib ni hosil qilamiz, bu yerda . Hosil bo’lgan va nurlar orasida burchak va vektorlar orasidagi burchak deyiladi (24-chizma) va ko’rinishida belgilanadi.
Ixtiyoriy ikkita vektor uchun Orientatsiyalangan tekislikda yo’nalishga ega bo’lgan burchak tushunchasini kiritaylik.
Tekislikda va nol bo’lmagan vektorlar berilgan bo’lsin, agar bu vektorlarni tartiblasak, ya’ni vektorni birinchi vektorni ikkinchi deb olsak , u holda va vektorlar orasidagi burchak yo’nalgan burchak deb aytiladi va ko’rinishida yoziladi.
Agar , vektorlar o’ng bazisni tashkil qilsa, u holda >0 bo’ladi, chap bazisni tashkil qilsa - bo’ladi.
Agar bo’lsa, =0, agar bo’lsa .
Shunday qilib, vektorlar uchun .
2 5-chizmada , vektorlar o’ng bazisni , vektorlar chap bazisni tashkil qiladi. =300, =-900(25-chizma).
Vaholanki, =-
sin =-sin cos =cos 4-masala. Ortogonal bazisga nisbatan vektorlar koordinatalari bilan berilgan . yo’nalishli burchakni toping.
Yechish Bu masalani yechish uchun cos va sin larni topish yetarlidir. (26-chizma)
U holda
Shunday qilib,
24’-chizma
Bulardan qiymatlarini (5.6) ga qo’yib quyidagiga ega bo’lamiz.
Affin koordinatalar sistemasini almashtirish.
Gometrik obrazlarni soddalashtirish uchun ko’pincha bir koordinatalar sistemasidan boshqa koordinatalar sistemasiga o’tishga to’g’ri keladi. Bu esa bir nuqtaning har xil sistemadagi koordinatalarini bog’lovchi formulalarni topish masalasini keltirib chiqaradi.
Tekislikda ikkita va ( ) affin koordinatalar sistemasi berilgan bo’lsin (27-chizma).
Qulaylik uchun birinchisini eski, ikinchisini yangi affin koordinatalar sistemasi deb olamiz. Bundan tashqari, yangi koordinatalar sistemasining vaziyati eski koordinatalar sistemasiga nisbatan berilgan bo’lsin.
(14.1)
Ta’rifga ko’ra ushbuni yoza olamiz.
(14.2)
Bizning maqsadimiz N nuqtaning eski koordinatalar sistemasidagi koordinatalarini, shu nuqtaning yangi koordinatalar sistemasidagi koordinatalari orqali ifodalashdir.
Vektorlarni qo’shishdagi uchburchak qoidasiga asosan
(26 - chizma).
Bundan, .
(14.2) dan foydalanib,
ga ega bo’lamiz. va vektorlar kollinear emasligidan foydalanib quyidagi
(14.3)
formulani yozamiz. (14.3) formulani affin koordinatalar sistemasini almashtirish formulasi deyiladi. Bu formulaning chap tomonining koeffitsientlaridan quyidagi
(14.4)
matritsani tuzaylik. C’ matritsa C matritsani transponirlash natijasida hosil qilingan bo’lib, (14.5)
chunki va vektorlar bazis vektorlar.
(14.3) ni hamma vaqt x’, y’ larga nisbatan yechish mumkin. Bu esa N nuqtaning yangi koordinatalar sistemasidagi x’, y’ koordinatalarini shu nuqtaning eski sistemasidagi x, у koordinatalari orqali ifodalash mumkinligini ko’rsatadi.
Quyidagi xususiy holni qaraymiz:
1. bundan , bo’ladi. Bu topilgan qiymatlarni (14.3) formulaga qo’yib (28-chizma)
(14.6)
koordinatalar sistemasini parallel ko’chirish formulasiga ega bo’lamiz.
bo’lib, bazis vektorlar turlicha bo’lsin (29-chizma), u holda bo’lib,
(14.7)
formulaga ega bo’lamiz. гасистемасидаги . ранспонирлашнатижасидатузилганматрицаидейилади. To’g’ri burchakli dekart koordinatalar sistemasini almashtirish.
Endi dekart koordinatalar sistemasini almashtirishga to’xtaymiz. Bir to’g’ri burchakli dekart koordinatalar sistemasidan ikkinchi dekart koordinatalar sistemasiga o’tishda (14.3) formuladan foydalanamiz, lekin o’tish matritsasining ( ) elementlariga qo’shimcha shartlar qo’yiladi.
Tekislikda - eski - yangi dekart koordinatalar sistemasi bo’lsin.
(15.1)
bo’lsin, bu yerda ikki hol o’rinli bo’ladi.
Eski va yangi koordinatalar sistemasi bir xil yo’nalishga ega (30-chizma).
(6.6) tenglikni navbat bilan va vektorlarga skalyar ko’paytirib quyidagilarga ega bo’lamiz.
topilgan qiymatlarni (14.3) ga qo’yib,
(15.2)
Yo’nalishlari bir xil bo’lgan dekart koordinatalar sistemasini almashtirish formulasiga ega bo’lamiz.
Eski va yangi koordinatalar sistemasi turli yo’nalishga ega bo’lsin. (31-chizma).
Buni e’tiborga olib, (15.1 6.6) ni va vektorlarga navbati bilan ko’paytirsak, ushbuga ega bo’lamiz.
Topilgan qiymatlarni (6.4) ga qo’yib,
(15.3)
Yo’nalishlari har xil bo’lgan dekart koordinatalar sistemasini almashtirish formulasiga ega bo’lamiz.
va (15.3) formulalarni bitta
(15.4)
formulaga birlashtirish mumkin, bu yerda , yo’nalishlar bir xil bo’lsa , agar har xil bo’lsa ga teng.
Agar (15.5) da x0=y0=0 bo’lsa , u holda
(15.5)
formulani dekart koordinatalar sistemasini O nuqta atrofida burish formulasi deyiladi.
1-misol. Ikkita va ( ) affin reperlar berilgan bo’lib, bunda bo’lsin. N nuqtaning eski reperga nisbatan koordinatalari x= 2, y=1 ekanligi ma’lumligini bilgan holda bu nuqtaning yangi reperga nisbatan x’,y’ koordinatalarini toping.
Yechish Berilgan: Bu qiymatlarni (6.4) ga qo’yib quyidagilarga ega bo’lamiz.
bu sistemani yechib
Yangi sistemada N nuqtaning koordinatalari
Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati
Asosiy adabiyotlar:
1. Н.Д.Додажонов, М.Ш.Жўраева. Геометрия. 1-қисм, Тошкент. «Ўқитувчи», 1996 й. (ўқув қўлланма) 1-5 бет
2. X.X.Назаров, X.O.Oчиловa, Е.Г.Подгорнова. Геометриядан масалалар тўплами. 1 ва 2 қисм. Тошкент «Ўқитувчи» 1993, 1997. (ўқув қўлланма)