Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bay olmax
- Nırqızdıx eləməx
- Nəf eləməx
- Xımır eləməx
- Ləj düşməx
- Qoparağın salmax
- AZƏRBAYCAN DİLİ FƏNN KURİKULUMUNUN MAHİYYƏTİ Sevinc ABBASZADƏ
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- SƏBƏB-MƏQSƏD MƏZMUNLU QOŞMALAR Günay İBIİŞOVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
873 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan vahid bir məna ifadə edir. Dilimizin tədqiq olunmuş digər dialekt və şivələrində olduğu kimi Culfa şivələrində də tərəflərin ifadə vasitəsinə görə mürəkkəb feilləri iki qrupa ayırmaq olar: Birinci tərəfi adlardan, ikinci tərəfi feillərdən ibarət olan merəkkəb feillər Hər iki tərəfi feillərdən ibarət olan mürəkkəb feillər Birinci qrupa daxil olan mürəkkəb feilləri ikinci tərəfin iştirakına görə üç növə ayırmaq olar: 1) İkinci tərəfi ol(maq) feilindən ibarət olan mürəkkəb feillər 2) İkinci tərəfi et(mək), elə(mək) feillərindən ibarət olan mürəkkəb feillər 3) İkinci tərəfi digər feillərdən ibarət olan mürəkkəb feillər. Birinci tərəfi adlardan, ikinci tərəfi ol(maq) feilindən ibarət olan mürəkkəb feillər:
Birinci tərəfi adlardan, ikinci tərəfi elə(maq) feilindən ibarət olan mürəkkəb feillər: Nırqızdıx eləməx' – Xəsislik etmək. – Yetimə kasıba köməy eliyəndə nırqızdıx eləməx' olmaz(Ər.) Dik'qəcər eləməx' – Bezdirmək, cana gətirmək. – Ta sən mə: dik'qəcər eləmisən (G.) Nəf eləməx' – Fayda etmək, faydalanmaq. – Şirin biyə:n kökü öpgə:n xışıltısınə o saatcan nəf eli:r (Mil.). Qeyd etmək lazımdır ki, bu mürəkkəb feil eyni fonetik tərkib və mənada Azərbaycan dilinin Meğri şivələrində də işlənmişdir. Eyni zamanda bu mürəkkəb feilə Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında da rast gəlinir: Ala gözlüm səndən ayrı düşəli, Hicranın qəmiylə kef eyləmişəm, Ah vayla günüm keçib dünyada, Qəm satıb, dərd alıb, nəf eyləmişəm
İkinci tərəfi digər feillərdən ibarət olan mürəkkəb feillər Cınqırtı çıxarmax – Səs etmək. – Cınqırtın çıxsa əlimnən kutarmıyassan (Bən.). Müasir Culfa şivələrində işlənən mənasından fərqli olaraq “cınqır” sözü Cəlilabad şivələrində “qoz” [1, s.77], Borçalı şivələrində “qazança” [1, s.77] mənalarını ifadə edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, “əkəc” sözü dilimizin digər dialekt və şivələrində işlənən “anaç//anaş” (anaş toyux) sözü ilə sinonimlik xüsusiyyətinə malikdir. Müasir Culfa şivələrində “iri, böyük” mənasında işlənən “anaç//anaş” sözü Xanlar rayon şivəlrində eyni fonetik tərkibdə, lakin “hər işdən başı çıxan, hər əməl bilən” anlamında mövcuddur [1, s.15] Qoparağın salmax – Qovmaq. – Kəntdən u:n qoparağın saldılar (Ərəf.). Cıbıldırıx çıxmax – Həddindən çox yanmaq. – Çaydan töküldü yazğın cıbıldırığı çıxdı oˆillərisi (Boy.Əh.). Kəndirin kəsməx' – Kimləsə əlaqəni kəsmək, əvvəlki münasibətdə olmamaq. – Day mən u:n kəndirin çoxdan kəsmişəm (S.). Bu mürəkkəb söz Meğri şivələrində “kələyin kəsməx'” şəklində yuxarıdakı məzmuna yaxın olan “bilərəkdən itirib-batırmaq, yox etmək” mənasında işələnir [2, s.261]. Qıntığın çəx'məx' – Kömək çıxmaq, mənafeyini qorumaq, təəssübünü çəkmək. – İgid odu ki kətdisi:n qıntığı çəkə (Tey.).“Qın” sözü qədim türk dilində və folklor nümunələrimizdə “qala”, “soykök” mənalarında işlənməkdədir. Məs.: Qınınnan çıxıb, qının bəyəmmir. Bu söz Culfa rayonunun Saltaq kənd şivəsində omonimlik xüsusiyyəti daşıyaraq “künc, tin” mənalarını da ifadə edir. Məs.: Evin qındında durub gözün qıymışdı (S.). Tığ vırmax – Üst-üstə qalamaq, bir yerə yığmaq. – Üzümü yığıb tığ vırardıx (Bən.).Yardımlı rayon şivələrində bu mənada “ambisə vurmağ” [3, s.74] ifadəsi işlədilir. Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, müasir Culfa şivələrində işlənən feili frazeoloji birləşmələr və mürəkkəb feillər olduqca çoxdur. Bütövlükdə bu cür sözlər haqqında kiçik bir tezisdə ətraflı bəhs etmək bir qədər çətindir. Bu sözlərin əksəriyyəti milli kimliyimizin, tarixi keçmişimizin və dilimizin keçdiyi inkişaf yolunu özündə saxlayan gərəkli mənbələrdir. Onların tədqiq edilərək sonrakı nəslə ötürülməsi isə bu sahədə tədqiqat aparan araşdırmaçılar qarşısında dayanan vacib məsələlərdəndir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
874 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN DİLİ FƏNN KURİKULUMUNUN MAHİYYƏTİ Sevinc ABBASZADƏ Bakı Slavyan Universiteti vip.filologiya@mail.ru AZƏRBAYCAN
XXI əsr “elm”, “təhsil”, “intellekt”, “informasiya cəmiyyəti” əsri kimi dəyərləndirilir və bu, tədrisin problemlərinin araşdırılması, təhsil sisteminin yenidən qurulmasını tələb edir. Təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsinin bir neçə istiqaməti vardır: əvvəla, o, dünya təhsil standartları tələblərinə cavab verməlidir. İkinci isə ölkə daxilindəki təhsil prosesi öyrənilməli, ümumiləşdirilməli və təhlil edilməli, yaxşı və pis cəhətlər müəyyənbləşdirilməlidir. Son dövrlərdə təhsil tariximizdə ən əhəmiyyətli hadisələrdən biri yeni kurikulumların tətbiqidir. Milli Kurikulumda isə ana dilinin tədrisi vacib məsələlərdən biri hesab edilir. Milli kurikulumla, bir qayda olaraq, ana dili fənni ilə başlayır. Azərbaycan dilinin bir fənn kimi təlimi əhəmiyyəti böyükdür. Şagirdlər bu fənnin tədrisi vasitəsilə ana dilini milli mədəniyyət nümunəsi kimi öyrənir, onun səs sisteminə, lüğət ehtiyyatına, üslubi-qrammatik xüsusiyyətlərinə yaxından bələd olur, dilimizin üslubi imkanlarından istifadə etməklə yaradılmış ədəbiyyat nümunələri ilə tanışlıq imkanı qazanırlar. Bütün bunlarla yanaşı, ana dilinin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də onun şəxsiyyətin formalaşmasındakı müstəsna rolu ilə bağlıdır. Azərbaycanın ümumi təhsil sistemində kurikulum islahatı ilə əlaqədar olan əsas məsələlər həll etmək, yeni məktəb kurikulumlarını nəzəri cəhətdən müəyyənləşdirmək, işləyib hazırlamaq və tətbiq etmək üçün Təhsil Problemləri İnstitutu nəzdində Kurikulum Mərkəzi yaradılmış, kadrlarla təmin edilmiş və bu müəssisə kurikulum hazırlanması üçün əsas təşkilata çevrilmişdir. Müşahidələr göstərir ki, yeni kurikulumların tətbiqi bir sıra müsbət dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Belə ki, müəllimlərin yaradıcılığı və təşəbbüskarlığı artmış, müasir təlim strategiyaları tətbiq olunaraq tədrisin keyfiyyəti yüksəldilmişdir.Eyni zamanda şagirdlərin tədrisə marağı artmış, onlarda müstəqil düşünmə, sərbəst fikir söyləmə və digər həyati bacarıqların formalaşmasına zəmin yaranmışdır. Kurikulumla bağlı konseptual sənədə fənn üzrə ümumi təlim nəticələri, məzmun standartları, müəllim və şagird fəaliyyətinə aid texnologiyalar və qiymətləndirmə məsələləri daxildir. Bu, hər bir fənn üzrə, eləcə də Azərbaycan dili təlimi ilə məşğul olan təhsil işçilərini istiqamətləndirməyə yardımçı olur. Kurikulumlarda təlim forması və üsullarına təlim strategiyasının əsas tərkib hissələrindən biri kimi yanaşılmışdır. Onların mahiyyəti və əsas xüsusiyyətləri yeni tələblər əsasında şərh edilmişdir. Azərbaycan dili təliminin əsas vəzifəsi isə şagirdlərin şifahi və yazılı nitq vərdişlərini inkişaf etdirməkdir. Aparılan nəzəri tədqiqatlar və məktəb təcrübəsi bu prosesin reallaşdırılmasında interaktiv təlim metodlarından istifadə edilməsinə xüsusi önəm verir. Son illər məktəblərdə interaktiv təlim metodları ilə aparılan dərslər həm müəllimlər, həm də şagirdlər tərəfindən maraqla qarşılanır. Elmi- tədqiqat işimə müvafiq olaraq müşahidə etdiyim dərslər də bunu deməyə imkan verir ki, hətta zəif şagirdlər belə bu tipli dərslərdə fəallıq göstərirlər. Şagirdlər qarşıya qoyulan tədqiqat sualına cavab axtarmağa böyük maraq göstərir, birlikdə işləyir, problemi əvvəldən axıradək izləyirlər. Dərs prosesində yaddaşdan daha çox təfəkkür müstəqilliyi özünü göstərir. Müəllimin rəhbərliyi ilə şagirdlər problemin həllini tapmaq üçün axtarışda olur, fikirləşir, təhlil edir, nəticə çıxarırlar. Təlimdə həll edilmək üçün müxtəlif problemlər qoyulur. Bunu nəzərə alaraq, müəllim problemli suallar ardıcıllığını şagirdlərin dərketmə səviyyəsinə görə təyin etməli, problemin hansı istiqamətdə həll olunacağını bilməlidir. Bununla yanaşı, müəllim mövzunun tədrisindəki çətinlikləri əvvəlcədən görməli və bunları vaxtında aradan qaldırmalıdır. Metodistlər “öyrənməyi öyrətək” istiqamətində şagirdlərin təlim fəaliyyətinin təşkil edilməsini müəllimin vəzifəsi hesab edirlər. Bu baxımdan müasir dövrün müəllimindən yaradıcılıq, elmilik, metodiki hazırlıq və psixoloji dəstəkçilik tələb olunur. Yeni tərtib olunan Azərbaycan dili dərsliklərində bitkin kompozisiyalı mətnlər üzərində iş nitq, ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirməklə yanaşı, qrammatik məfhumlar olan dil qaydalarını mənimsətmək də məzmun xətlərindən birini təşkil edir. Azərbaycan dili haqqında ümumi məlumat
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
875 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan dərslikdə verilmiş mətnlər üzrə işlə dərinləşdirilməli, onun Dövlət dili kimi hüquqi tərəfləri təhlil edilməlidir. Dərsliklə paralel müəllimin işinə birbaşa kömək edən metodik vəsait tədris işinin düzgün qurulmasına yardımçı olur. Orta məktəbdə tədris olunan Azərbaycan dili fəninin məzmununa və təlimi vəzifələrinə iki istiqamətdə yanaşılır: fənnin tədrisi üçün Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin təsdiqlədiyi “Ümumi məktəblərin V-XI sinifləri üçün Azərbaycan dili proqramı”na və Ümummilli Təhsil Konsepsiyası - Milli Kurikuluma. Orta ümumitəhsil məktəblərinin mövcud Azərbaycan dili proqramının təhlili göstərir ki, bu fənnin məzmunu və strukturu əvvəlki illərlə müqayisədə köklü dəyişikliyə uğramışdır. Yeni kurikulum proqramına əsasən Azərbaycan dilindən sistematik kursun tədrisi artıq V-IX siniflərdə deyil, V-VIII siniflərdə, dil və dilçilik, Azərbaycan dilinin quruluşu və tarixi, nitq mədəniyyəti və üslubiyyat məsələlərinin tədrisi isə IX-XI siniflərdə nəzərdə tutulmuşdur. Vaxtilə V sinif dərsliyinin əvvəlində verilmiş “İbtidai siniflərdə keçilmişlərin təkrarı” (20 saat) və “Sintaksis və durğu işarələri” (39 saat) bölmələri təlim materialları sırasından çıxarılaraq, hazırki dərsliklərdə müxtəlif dil qaydaları ilə əvəz edilmişdir. Yeni Kurikulumlarla təşkil olunan Azərbaycan dili tədrisi yalnız dilçilik elminin əsaslarını mənimsətmək deyil, həm də şagirdin cəmiyyətdə ünsiyyət rahatlığın təmin etməkdir. Ənənəvi təhsildə isə dərs daha çox nitq bacarıqları üzərində deyil, nəzəri-praktik dilçilik üzərində qurulurdu. Göründüyü kimi fənn kurikulumları hər bir fənn üzrə məqsəd, vəzifə, məzmun, texnologiya və qiymətləndirmə məsələlərini əlaqəli şəkildə ümumiləşdirir. Azərbaycan dili fənn kurikulumunda da əks olunmuş təlim nəticələri biri digərini tamamlayaraq, möhkəmləndirərək, davam etdirərək şagird şəxsiyyətinin formalaşmasını və inkişafını izləməyə şərait yaradır.
Sumqayıt Dövlət Universiteti ahmedovaelnara03@gmail.com AZƏRBAYCAN Dərbənd toponimlərinin böyük bir qismini etnotoponimlər təşkil edir. Həmin etnotoponimlərin mənşəyinin, semantikasının və strukturunun araşdırılması ərazinin ümumi toponimik mənzərəsini əks etdirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Göstərilənləri nəzəri alaraq Tatlar və Qaradağlar etnooykonimlərinin qısa etimologiyasını və onların leksik-semantik xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək.
yerləşən kəndin adıdır. Əhalisi, əsasən, tərəkəmələrdən və tatlardan ibarətdir.“Tat” toponimiyada iz qoymuş etnoslardan birinin adıdır. Azərbaycan onomastikasında coğrafi adların formalaşmasında “tat” etnonimi zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir.Tatların milli kimliyi, eləcə də “tat” etnonimi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Tədqiqatçıların əksəriyyəti tatları farsdilli tayfa kimi qəbul edirlər.Tatlar b.e. təxminən 527-ci ilidən başlayaraq Sasanilər tərəfindən İranın mərkəzindən və cənubundan köçürülmüş, Zaqafqaziyada - indiki Azərbaycan və Dağıstan ərazisində yerləşdirilmişlər. Dərbənd və Dərbənd ətrafındakı kəndlərdə tat dilində danışanların kəmiyyətcə çoxluğu bunu deməyə əsas verir ki, tatların Zaqafqaziyaya ilk axınları zamanı onlar məhz bu torpaqlarda məskən salmışlar. Dağətəyi ərazilərdə məskunlaşmış tatların bir qismi qısa müddətdə Zaqafqaziyada xristian dinindən olan digər xalqlara(gürcü, erməni, udin) uyğunlaşmış, xristian dinini qəbul etmişlər. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində onların bir qrupu etnik köklərindən uzaqlaşıb tamamilə erməniləşdilər. Hazırda onların bir hissəsi Rusiyada və Ermənistanda yaşayırlar. Tatların digər qismi Xəzər sahilindən Azərbaycana, eləcə də Qafqazın içərilərinə doğru - Qaraçay-Balkar, Çeçenistan ərazilərinə köç etdilər. Onlar Daglıq yerlərdə ayrıca birliklər şəklində yaşayırdılar. Yerli dağlı xalqlarla (əsasən, musəvi dağlılarla) tez bir zamanda qaynayıb-qarışdılar. İudizmi qəbul etdikdən sonar onlarla eyni dindən olanlarla nikah əlaqələrinə də imkan yaradırdılar. Din dəyişikliyi və qan qarışıqlığı nəticəsində dağlı tatlar tədricən yəhudiləşdi və özlərini “dağ yəhudiləri” adlandırdılar. Lakin bu etnonim Qafqaz xalqları arasında vüsət tapa bilmədi və musəvi
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
876 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan tatları öz qonşuları “cuhud”, “cuxur”, “dağ cuhud” və s. kimi terminlərlə adlandırdılar. Hal-hazırda İsraildə, ABŞ-da, Rusiyada, Qazaxstanda, Azərbaycanın şimalında Quba rayonun “Qırmızı qəsəbə” adlanan yaşayış məntəqəsində, Oğuz rayonunda Dağıstanda yaşayırlar. VII-IX əsrlərdə ərəblər Azərbaycanı işğal etdikdən sonra yerli əhalinin kütləvi şəkildə müsəlmanlaşdırılması burda yaşayan tatlardan da yan keçmədi və onların böyük bir hissəsi islam dinini qəbul etdi. 998-ci ildə Dərbənd əmirliyinin, Xursan və Tabasaranın Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsindən sonra Şirvanda ayrı-ayrı etnik qruplar yerli türklərlə qaynayıb-qarışdılar. XI əsrdə oğuz-səlcuqların Mərkəzi Asiyadan Aralıq dənizinə, Dərbənddən İran körfəsinə qədər olan əraziləri əhatə edən böyük Səlcuq İmperiyası yaradıldı və Azərbaycan torpaqları bütövlükdə bu imperiyanın tərkibinə daxil edildi. Səcuqlar zamanında müsəlman tatlar bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada başlıca etnik qüvvəyə çevrilmiş türk səlcuqlarla yaxın dostluq əlaqələri qurmuşdular. Oğuzlar, qeyri- türk mənşəli müsəlman tatlar və talışların bir hissəsi azərbaycanlıların tərkibində əsas etnik qrupları təşkil edirdilər. Uzunmüddətli birgə yaşayış nəticəsində bu xalqlar bir-birinin məişətinə, mədəniyyətinə təsir göstərmişlər. Oğuz-səlcuq dili əsasında Azərbaycan ümumxalq dili formalaşdı və bu dil tatlar arasında da yayılmağa başladı. Baş verən tarixi-ictimai hadisələr müsəlman tatların da etnik təfəkkürünə təsir göstərdiyindən onların bir qismi tat dilindən tamamilə imtina etmiş, digər bir qismi isə öz milli dilini qoruyub saxlamışdır. Müsəlman tatlar Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Dağıstanda, Abşeron yarımadasında, Quba, Xaçmaz, Dəvəçi, rayonlarında yaşayırlar. Səlcuqlar zamanında Zaqafqaziyada, eləcə də Azərbaycanda qeyri-türk mənşəli etnosları “tat” termini ilə adlandırırdılar. Etnonim mənşəcə türk dillərinə mənsubdur. Sözün mövcud xalqın adı olması fikri mübahisəlidir. Bəzi tədqiqatçılara görə, bu ad etnosun sosial vəziyyəti, həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq verilmişdir və “oturaq həyat tərzi keçirən”,”qul” kimi mənalar ifadə edir .Bu fikir öz elmi təsdiqini tapmamışdır. Türk dilinin cağatay dialektində tat “qara qüvvələrə xidmət edən” anlamını vermişdir. Türkmənlər Türküstanda yaşayan türkdilli xalqları tat adlandırmışlar. Türkologiya elminin təməlini qoymuş M. Qşqarlı “Divani luğat-it-türk” əsərində bəzi etnonimlərin ilkin formasını və məna yükünü izah edərkən “tat” terminindən də bəhs edib. Divanda oxuyuruq: “Tat- bütün türklərə görə, farsca danışan adam. tatığ közrə, tigənig türpə - tatın gözünə vur, tikanını dibindən üz. Toğsı və yağma dillərində uyğur kafirlərinin adı... Bu məsəl farslar haqqında olduğu kimi, çinlilər və uyğurlar barədə də söylənilir..” Deməli, tarixən türklər təkcə farsları deyil, özlərindən (öz tayfalarından, ya da dinlərindən) olmayanları da tat adlandırmışlar. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da tatların adı çəkilir: “ Saqqalı uzun tat əri banladıqda...” Guman ki, dastanda tat deyərkən “yadelli, “gəlmə”, ya da “kafir” nəzərdə tutulur. Beləliklə, tat sözü türk dillərində başqa yerdən köç edən, eləcə də qeyri-türk(xüsusilə İran kökənli) tayfalara verilən ad olmuş və “yabancı”, “gəlmə”mənalarını ifadə etmişdir. Hazırda Ağdaş, Kəlbəcər rayonlarında Tatlar, Dağıstanda Tatlar, Tatavul, Gürcüstanda Tatuşağı kənd adları mövcuddur. Qaradağlar kəndi Dərbənd şəhərindən şimal-qərbdə Ulluçay sahilində yerləşir. Əhalisi tərəkəmə türklərindən ibarətdir. Toponim, çox böyük ehtimal ki, əvvəllər ağqoyunlu, səfəvi və şahsevən, XVI əsrdə isə qızılbaş tayfa birliyinə daxil olan qaradağlı tayfasının adından götürülmüşdür. Bu tayfa Səfəvilər hakimiyyəti uğrunda mübarizədə böyük rol oynamışdır. “Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”ndən oxuyuruq: “Tayfa öz adını Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalının adından almışdır.Səfəvilər hakimiyyətə keçdikdən sonra qaradağlılar müxtəlif ərazilərə yayılmışlar. Qaradağlı adlı kəndlər də məhz həmin tayfaya məxsus ailələrin etnik adını əks etdirir”. Qaradağlılar oğuz-səlcuqların kəngərli tayfasının qaraxanbəyli tirəsindəndir. Cənubi Azərbaycan Orta Asiyadan gəldikləri ehtimal olunan qaradağlılar bu ərazidə XIII əsrdə məskunlaşmışlar. Bu tayfanın Cənubi Azərbaycandan Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi Səfəvi şahı I Şah Abbasın adı ilə bağlıdır. Qaradağlılar müxtəlif ərazilərə yayılmış və yaşadıqları yerlərə öz adlarını vermişlər. Tayfanın adını əks etdirən toponimlər də məhz bu yolla yaranmışdır. Qaradağlıların daha çox Azərbaycanın şimal ərazilərndə məskunlaşdığını nəzərə alsaq, güman etmək olar ki, Dərbənd rayonuna daxil olan Qaradağlar kəndi də məhz həmin tayfa üzvlərinin burda yaşaması ilə əlaqədar olmuşdur. Qaradağlar toponimi “qara”, “dağ” sözləri ilə “-lar” morfoformantının birləşməsindən yaranmışdır. Bildiyimiz kimi, “qara” sözü əski türkcədə bir çox mənalar ifadə etmişdir. “Qara/kara” rəng anlamından başqa güclü, böyük anlamlarını da vermiş, hətta şimal istiqamətini təyin etmək üçün
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
877 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan cəhət mənasında da işlənmişdir. “Dağ” leksemi yüksəklik mənasını ifadə edir. Türkdilli xalqların yaşadığı geniş coğrafiyaya nəzər saldıqda onların daha çox dağlıq ərazilərdə yaşadıqlarını görmək olar. Bu baxımdan dağ sözü həmin ərazilərdə bir sıra toponimlərdə öz əksini tapmışdır. Qaradağlar toponimin tərkib hissələrinin məzmunu ayrılıqda aydınlaşdıraraq sözü “güclü dağlı” kimi izah etmək olar. Türklər hər zaman özlərini güclü bir xalq kimi tanımış və tanıtmışlar. Hətta türk sözünün əsas mənalarından biri kimi “güclü” sözü göztərilir. Müstəsana gücə malik olan bu tayfa üzvlərinin də dağlıq ərazilərdə qərarlaşdıqları üçün özlərini “qaradağli”-“güclü dağlı” adlandırmaları həqiqətə uyğundur. Bu toponimə Azərbaycanda Ağsu, Gədəbəy, Ağdam, Ağdaş , Füzuli, Tərtər, Ucar rayonlarında oykonim, Xaçmaz rayonunda Qaradağlı Buduq oykonimi, Cənubi Azərbaycanda vilayət adı kimi rast gəlinir.
Günay İBIİŞOVA 253 № li tam orta məktəb ibishova.gunay@mail.ru AZƏRBAYCAN
Dünya dillərində ən qədim söz qrupları içərisində köməkçi nitq hissələri özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan qrammatikasında da köməkçi nitq hissələri tədqiq olunan obyektlərdən biridir. Bu sözlər köməkçi vəzifə ifadə etmələrinə baxmayaraq, dildə mühüm rol oynayır. Azərbaycan dilçiliyində köməkçi nitq hissələri tərkibində qoşmalar ifadə etdiyi rəngarəng mənaları ilə və spesifik fərqli xüsusiyyətləri ilə seçildiyinə görə hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. Qoşmaların digər köməkçi nitq hissələrindən fərqlənən əsas cəhəti budur ki, qoşulduqları sözlərlə birlikdə müxtəlif məna çalarları yaratmaqla yanaşı, yaranan çalarlıq əsasında müxtəlif sintaktik münasibətləri də əks etdirir. F.Zeynalovun fikrinə əsaslanaraq bildirmək istərdim ki, elə qədim dövrlərdən qoşmalar, adətən, hal şəkilçilərinin ifadə edə bilmədikləri münasibətləri bildirməyə, bu şəkilçilərin ifadə etdiyi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirməyə xidmət etmişdir. Müasir Azərbaycan dilində qoşmalar müəyyən dəyişikliklərə uğrayaraq formalaşmışdır. Bu lüğəvi mənası olmayan sözlər yalnız adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq halda olan leksik vahidlərə qoşularaq bir məna ifadə edir. Bu baxımdan qoşmaların qrammatik mənaları aid olduqları sözlərlə birlikdə reallaşır. S.Ə.Cəfərovun fikrinə əsasən qoşmalar isimlərin, əvəzliklərin və ya substantivləşmiş feil, sifət və sayların vasitəli hal şəkilçiləri ilə feillər arasındakı sintaktik əlaqələri göstərən qrammatik kateqoriyadır. F.Zeynalov da qoşmaların adlar və adlarla feillər arasında müxtəlif sintaktik münasibətləri əks etdirməyə xidmət edən bir kateqoriya olduğunu bildirir. Bu kateqoriyaya daxil olan sözlər əsas nitq hissələrinin məzmununu bu və ya digər cəhətdən tamamlamağa, zənginləşdirməyə xidmət edir. Qoşmalar içərisində, əsasən, üçün, ötrü, görə qoşmaları səbəb-məqsəd bildirən qrammatik məna çalarlığını əks etdirməkdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn: Qanun özü- insanlıq üçün borc ödəməkdir!(B.Vahabzadə) Qoşmalar, adətən, sinonim olaraq bir-birini əvəz edə bilir, ancaq hər zaman yox, çünki hal şəkilçiləri qoşmaların daşıdığı hər hansı bir məna çalarlığını bütünlüklə əhatə edə bilmir. Bu baxımdan sinonimlik bütün qoşmalara şamil edilə bilməz. Hətta üçün, ötrü, görə qoşmaları hər zaman əvəzetmə funksiyasını daşımadığına görə bütünlüklə səbəb məzmununu da ifadə edə bilməz. Üçün qoşması, əsasən, adlıq və yiyəlik halda olan sözlərə artırılaraq səbəb və məqsəd mənalarıını ifadə edir: Mənə elə gəldi ki, vətənim üçün dağı dağ üstünə qoya bilərəm! (İ.Əfəndiyev); Bu da uşaqdır, bu da insandır, ehsanlıq tut əslən bunun üçün, yetimlər, aclar üçün əkilib. (M.Cəlal) Lakin bu qoşmanın etimologiyasını araşdırarkən onu səbəb və məqsəd məzmunu ilə yanaşı, müəyyən qədər də nəticə və aidlik bildirən qoşma da adlandırmaq olur.
|