275
BOLALAR NUTQINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
X.U.Davlatova (AnDU)
Annotation. In the process of writing this article, we came to the conclusion that the
study of speech act, the emergence and development of speech, the formation of speech
competence in children’s speech: speech is a process and a result, as well as speech texts,
oral and written, books, stories, songs appear in different guises. Speech is material, and it
is perceived by the senses, this is only done in the process of using the language that
manifests itself in speech.
Keywords: speech act, speech texts, speech competence, communication, upbringing,
language.
Аннотация. В процессе написания данной статьи мы пришли к выводу, что
изучение речевого акта, возникновения и развития речи, формирования речевой
компетенции в детской речи: речь – процесс, а результат – речевые тексты, устные
и написано, книги, рассказы, песни появляются в представлениях. Речь материальна
и воспринимается органами чувств – это происходит только в процессе
использования языка, который проявляется в речи.
Ключевые слова: речевой акт, речевые тексты, речевая компетенция,
общение, образование, язык.
Nutq mahorati terminiga o‘nlab yetuk olimlar tomonidan ko‘plab ta’riflar berilgan.
Ulardan eng samarali izlanishlar olib borganlaridan biri A.Leontyevdir, uning fikricha,
“mukammallikka erishilgan nutq bo‘lishi uchun o‘ylash jarayonining butunligi, amalga
oshirish jarayonida spontanligi, avtomatizmi va barqarorligi bilan ajralib turadi” [11:214].
Nutq va til kompetensiyasi haqidagi fikrlar, muloqotning keng nutq amaliyoti
ekanligi, turli janrdagi adabiyotlarni o‘qishning katta hajmi bilan belgilanishi va
kommunikativ kompetensiya, nutq kompetensiyasining diskursiv xususiyatga ega ekanligi
hamda talabalar og‘zaki xulq-atvorining aks ettirishi N.N.Romanova tomonidan tahlil
qilindi.[8]
So‘zdan foydalanishning to‘g‘riligi muloqotga kirishuvchilarning nutq mavzusini qay
darajada bilishi, qanchalik bilimdon ekanligi, mantiqiy fikrlay olishi, til konunlari va uning
qoidalarini bilishiga bog‘liq. Ushbu maqolani yozish jarayonida nutqiy akt, nutqning paydo
bo‘lishi, rivojlanishi, bolalar nutqida nutqiy kompetensiyaning shakllanishiga oid
materiallarni o‘rganish mobaynida shunday xulosaga keldik. Nutq jarayon va natija bo‘lish
bilan birgalikda, nutq matnlari, og‘zaki va yozma, kitoblar, hikoyalar, qo‘shiqlar kabi turli
ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Nutq moddiy bo‘lib, uni hislar idrok etadi, bu faqat nutqda
o‘zini namoyon qiladigan tilni qo‘llash jarayonida amalga oshadi.
Oila – bu bolalarning nutqi shakllanishida asosiy maskan hisoblanadi va bu dargohda
bola kamol topib, voyaga yetadi. Barchamizga ma’lumki, farzandlarimiz uch yoshga
to‘lguncha nutqiy tarbiya asoslarini oila a’zolaridan o‘rganadilar va bu jarayon nutqni
rivojlantirishda hal qiluvchi ahamiyatga egaligi bilan alohida o‘rin tutadi. Shu o‘rinda,
bolalarning chaqaloqlik davrlaridan boshlab nutqining rivojlanishiga oid ayrim fikrlarni
keltiramiz.
Chaqaloqlar ikki oylik bo‘lganlaridan so‘ng yig‘lash, qo‘llarini qimirlatish va turli
shakldagi tovushlarni chiqarishni boshlaydilar. Chaqaloqlar 3-4 oyga to‘lganlarida ota-
onasi, birga yashovchi va boshqa insonlar bilan ko‘z hamda tabassum orqali aloqa qilishni
boshlaydilar va o‘sha odamning yuz ifodasini kuzatadilar. Agar chaqaloqqa nisbatan
276
erkalatuvchi so‘zlar bilan murojat qilinsa, ularning yuz ifodasida kulgu alomatlari seziladi.
Aksincha, do‘q-po‘pisaga o‘xshash so‘zlar qo‘llansa, (ha, seni qara-yu, yig‘lamasdan birpas
jim yotsang bo‘lmaydimi) ularning yuzlarida yig‘i alomatlari bilina boshlaydi, lablarini
bujmaytirib yig‘lashni boshlaydilar. Asta-sekinlik bilan shu davrdan boshlab quvnoq va
kulgiga o‘xshash tovushlarni chiqara boshlaydilar. Taxminan, 5 oylikdan boshlab tovush
hosil bo‘lishini va artikulyatsiya harakatlarini boshqarish qobiliyati rivojlanadi. Ovozlari
bilan qiyqiriq tovushlar chiqarishni boshlaydilar.
Chaqaloqlar 6 oylik bo‘lganlaridan boshlab, atrofdagilarga ko‘proq e’tibor berishni
boshlaydilar va asta-sekin kattalar e’tiborini o‘zlariga jalb qilish uchun imo-ishoralar,
qarashlar, tovushlardan foydalanadilar. Ular 10 oyliklardan boshlab inson nutq tovushlariga
o‘xshash tovushlarni baqiriqlar, chinqiriqlar orqali chiqara boshlaydilar. Ular ilk so‘zlarni 9-
12 oyliklarida
Dostları ilə paylaş: |