Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы


КЦКЦРД ОКСИДЛЯРИ ВЯ ОНЛАРЫН ЯТРАФ



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   17

КЦКЦРД ОКСИДЛЯРИ ВЯ ОНЛАРЫН ЯТРАФ  
МЦЩИТЯ ТЯСИР МЕХАНИЗМИ 
 
Кцкцрд (ЫВ)-оксид-СО
2
 атмосфери чиркляндирян ясас маддялярдян 
бири  олуб  онун  атмосфердя  гатылыьы  0,1

10
-5
%  мигдары  ися  2

10
6
 
тондур. 
Кцкцрд газы атмосферя щям тябии, щям дя антропоэен йолла йайылыр. 
Тябии  йоллар-вулкан  пцскцрмяляри,  мешя  йаньынлары,  дяниз  кюпцкляри, 
кцкцрдлц маддялярин микробиоложи йолла парчаланмасы вя с-дир. 
Антропоэен  мянбяляр  истилик  електрик  стансийалары,  автомобил 
няглиййаты, диэяр истилик мянбяляри, фабрикляр, заводлар, ялван вя гара 
металлурэийа сянайеси, нефт емалы заводлары вя с-дир. 
Истилик  вя    електрик    енержиси    истещсалы    ятраф    мцщитин  СО

газы 
васитясиля  чирклянмясинин    ясас  мянбяи    щесаб    олунур.  Атмосфери  
чиркляндирян  СО
2
-нин  90%-и  бу  сянайе  сащяляри  тяряфиндян  ямяля 
эялир. 
Тябии  йанаъагларын  тяркибиндя  олан  сярбяст  кцкцрд  вя  онун 
бирляшмяляри йандыгда СО
2
 газы ямяля эялир. Чох аз мигдарда (3%) 
ися кцкцрд (ВЫ)-оксид, сулфат анщидриди-СО
3
 ямяля эялир. 
Атмосферя йайылан кцкцрд газы фотокимйяви вя каталитик реакси-
йалар васитясиля СО
3
-я чеврилир: 
 
СО
2

3                               
СО
3

2  
                                                                                
 
Атмосфердя  катализатор  ролуну  Фе,  Мн  вя  онларын  тоз  щалында 
олан оксидляри ойнайыр. 
Ямяля  эялмиш  СО
3
  щавада  олан  су  бухарларыны  конденсасийа 
едяряк сулфат туршусуна  чеврилир вя думан шяклиндя йайылыр: 
 
СО
3

2
О


Щ
2
СО

 
Тропосфердя  СО
2
  газы-ОЩ  радикаллары  иля  бирляшяряк  сулфат 
туршусу  ямяля  эятиря  билир.  Ишыг  шцаларынын  тясири  иля  озон  атомар 
оксиэеня  чеврилир.  Чох  актив  оксиэен  атомлары  ися  атмосфердя  олан 
су бухарларыны – ОЩ радикалларына чевирир: 
 
О
3
                   О
2
+О; 
 
О+Щ
2
О → ОЩ + ОЩ 
катализатор 
фотокимйяви 
 

 
83 
 
Реаксийа  габилиййяти  чох  йцксяк  олан  ОЩ  радикаллары  СО
2
  газы 
иля бирляшяряк сулфат туршусу ямяля эятирир: 
 
СО
2
+ 2ОЩ 


Щ
2
СО

 
Кцкцрд  газы  щямчинин  су  бухарлары  иля  реаксийайа  дахил  олараг 
сулфит туршусу ямяля эятирир: 
СО
2

2
О


Щ
2
СО

 
Ямяля  эялмиш  сулфит  туршусу  фотокимйяви    реаксийа  нятиъясиндя 
сулфат туршусуна чеврилир: 
 

2
СО
3

2



2
СО

 
Кюмцр  йандырылдыгда,  щабеля  диэяр  сянайе  сащяляринин 
туллантыларында  метал  оксидляри  тоз  шяклиндя  атмосферя  йайылараг 
сулфат туршусу иля мцвафиг дузлар ямяля эятирирляр. 
ЪаО+Щ
2
СО
4


ЪаСО
4

2
О 
 
ФеО+Щ
2
СО
4


ФеСО
4

2
О 
 
Фе
2
О
3
+3Щ
2
СО
4


Фе
2
(СО
4
)
3
+3Щ
2
О 
 
Атмосфердя  аммонйак  газы  олдугда  ися  аммониум  дузлары 
ямяля эялир: 
НЩ
3

2
СО
4


НЩ
4
ЩСО

 
НЩ
4
ЩСО
4
+НЩ
3


(НЩ
4
)
2
СО

 
Йухарыдакы  реаксийалар  эюстярир  ки,  СО
2
  газы  атмосфердя  узун 
мцддят  сярбяст  йашайа  билмир  вя  ян  эеъи  2  щяфтя    ярзиндя  мцвафиг 
бирляшмяляря чеврилирляр. 
Бюйцк  сянайе  шящярляринин  атмосфериндя  5-20%  сулфат  туршусу 
щиссяъикляри мювъуд олур. Сулфат туршусу щиссяъикляри кцляйин тясири иля 
100  км-лярля  йол гят едя билир вя атмосфер йаьынтылары васитясиля йер 
габыьына гайыдараг еколожи проблемляр йарадыр. 
Тикинти  мящсуллары  истещсал  едян  мцяссисяляр  истилик  електрик 
стансийалары  иля  ейни  яразидя  йерляшдикдя  даща  тящлцкяли  еколожи 
чирклянмя мцшащидя едилир: 

 
84 
ЪаЪО
3


ЪаО+ЪО
2

 
Тоз  щалында  атмосферя  йайылан  сюнмямиш  ящянэ  –ЪаО  су 
бухарларыны конденсасийа едяряк калсиум щидроксидя чеврилир: 
ЪаО+Щ
2
О


Ъа(ОЩ)

 
Ямяля  эялян  гяляви  щиссяъикляри  кцкцрд  газлары  иля  бирляшяряк 
дузлар ямяля эятирир. 
Ъа(ОЩ)
2
+СО
2


ЪаСО
3

2
О 
 
Ъа(ОЩ)
2
+СО
3


ЪаСО
4

2
О 
 
Ейни заманда щавада олан туршу молекуллары иля дя бирляшир: 
Ъа(ОЩ)
2

2
СО
4


ЪаСО
4
+2Щ
2
О 
 
Ъа(ОЩ)
2

2
СО
3


ЪаСО
3
+2Щ
2
О 
 
Кцкцрд газларынын инсанлара тясири. Кцкцрд (ЫВ)-оксид кяскин ийли 
боьуъу  газдыр.  Чох  зящярлидир.  Инсанлар  бу  газын  аз  мигдары  иля 
тяняффцс  етдикдя  няфяс  йолларынын  эцълц  гыъыгланмасы  нятиъясиндя 
юскцряк баш верир, селикли гишайа даьыдыъы тясир эюстярир. Щавада СО
2
 
гатылыьы  13  мг/м
3
  олдугда  зящярлянмя  баш  веря  билир.  Бязи 
инсанларда ися СО
2
 газына щяссаслыг олдуьундан гатылыьын 10 дяфя аз 
мигдары бу симптомлары йарада билир. Астма хястялийи оланларда 1,3 
мг/м
3
 гатылыьы эцълц тясир эюстярир. 
СО
2
  газы  тяняффцс  системляри  хястя  олан  инсанлар  цчцн  даща 
тящлцкялидир. Аь ъийяря дахил олан СО
2
 газы су бухарлары иля гаршылыглы 
тясирдя олараг сцлфит туршусу ямяля  эятирир ки, бу да бронхларын ъидди 
зядялянмясиня сябяб олур. 
СО
2
  гатылыьы  иля  инсанларда  хроники  бронхит  хястялийинин  ямяля 
эялмяси  ашаьыдакы  дцстурла  характеризя  едилир:  Й=14,5х-1,3  бурада 
й-бронхитля  хястялянян  инсанларын  сайы,  х-щавада  СО
2
  гатылыьы  – 
мг/м
3
. Щесаблама нятиъясиндя мялум олур ки, чох аз СО
2
 гатылыьы 
нятиъясиндя 0,5 мг/м
3
 бронхитля хястялянмя щадисяси 6% тяшкил етдийи 
щалда, гатылыг 5 мг/м
3
 олдугда 71,2% хястялянмя щаллары мцшащидя 
едилир. 
Америка  алимляринин  тядгигаты  эюстярир  ки,  атмосфердя  щятта  0,1 
мг/м
3
 СО
2
 гатылыьы олдугда беля тяняффцс йолларынын хястялийи ямяля 
эялир. 

 
85 
Ейни вахтда атмосфердя бярк щиссяъикляр вя азот оксидляри олдуг-
да синерэизм нятиъясиндя СО
2
 газынын тясири бир нечя дяфя артыр. Инсан 
организминя  тясири  юйрянилдикдян  сонра,  СО
2
  газынын  атмосфердя 
еколожи нормасы мцяййян едилмишдир. АБШ-да орта эцндялик норма 
0,365 мг/м
3
 мигдарында мцяййян едилмишдир вя бу норма илдя бир 
дяфядян  артыг  позула  билмяз.  Иллик  норма  ися  0,080  мг/м
3
 
мигдарында гябул едилмишдир. 
Гейд етмяк лазымдыр ки, кянд йерляриндя СО
2
-нин гатылыьы 0,0005 
мг/м
3
  мигдарында  олдуьу  щалда,  сянайе  шящярляриндя  50-100  дяфя 
чох ола билир. 
СО
2
  газынын  биткиляря  тясири.  Кцкцрд  газы  няинки  инсанлара, 
щямчинин  биткиляря  дя  мянфи  тясир  эюстярир.  Онун  аз  мигдары 
инсанларда  реаксийа  вермядийи  щалда,  биткиляря  эцълц  тясир  эюстярир. 
СО
2
-нин  биткиляря  тясири  онун  щцъейря  дахилиня  кечмясиндян  дярщал 
сонра  башлайыр.  Бу  заман  ферментлярин  тясири  зяифляйир,  маддяляр 
мцбадиляси позулур, органеллаларын гурулушу дяйишяряк метаболизм 
просеси лянэийир вя щцъейрялярин формасы дяйишяряк мящв олур. 
Щцъейря  сявиййясиндя  тясир  тохумаларда  юз  яксини  тапмыш  олур. 
Ассимлйасийа  просеси  дяйишир,  тохумаларда  гидаланма  вя  тяняффцс 
позулур. Нятиъядя биткинин йарпаглары саралараг хлороз хястялийи баш 
верир. Йарпагларын йашыллыьы итир вя фотосинтез просеси дайаныр. 
Бюйцк сянайе районларында битки юртцйцнцн мящв олмасы щаллары 
дцнйада мцшащидя едилмякдядир. Атмосфер чиркляндириъиляринин йем 
биткиляриндя  топланмасы,  щейванларын  зящярлянмясиня  эятириб  чыхара 
билир. 
Сон  20  илдя  биткиляр  цзяриндя  апарылан  тяърцбяляр  эюстярмишдир  ки, 
йашыл  от  биткиляри  атмосфердя  СО2  газынын  мигдарыны  азалдыр.  Ейни 
заманда  щямин  биткилярдя  ЪО2  газынын  фиксасийасына  мянфи  тясир 
эюстярир. 
СО
2
  газынын  тясири  иля  йарпаьын  аьызъыглары  даима  ачыг  галыр  вя 
диэяр чиркляндириъилярин йарпаглара тясирини артырыр. 
СО
2
  газынын  биткиляря  физиоложи  тясири  мцряккяб  бир  механизм 
олараг  ятрафлы  юйрянилмишдир.  СО
2
  газы  ясасян  йарпаг  щцъейряляриня 
тясир  эюстярир;  щцъейрялярдя  олан  суларла  гаршылыглы  тясирдя  олараг 
сулфат  туршусуна  –  Щ
2
СО
4
  чеврилир;  сулу  мцщит  олдуьундан  алынан 
туршу  диссосасийа  едяряк  анионлар  ямяля  эятирир;  бу  анионлар  – 
ЩСО
4-
  вя  –СО
42-
  хлоропластларын  мембранларына  даьыдыъы  тясир 

 
86 
эюстяряряк хлорофилли рянэсизляшдирир. 
Тядгигатлар  эюстярмишдир  СО
2
  газынын  зящярляйиъи  тясири 
гаранлыгда даща чох олур. Беля ки, битки щцъейряляри ишыг шцаларынын 
тясири  иля  хлоропластларда  СО
2
  бирляшмясиндян  –  СЩ  груплары  синтез 
едяряк  аминтуршуларын  мцяййян  зянъирлярини  йарадырлар.  Демяли, 
СО
2
  газынын  кичик  мигдары  биткилярин  фяалиййятиня  мцсбят  тясир 
эюстярир. 
Биткиляр  кцкцрдц  торпагдан  сулфатлар  шяклиндя  мянимсяйяряк 
ондан кцкцрд цзви бирляшмялярин синтезиндя истифадя едирляр. Торпаг-
да  сулфат  аниона  чатышмадыгда  бу  вязифяни  атмосфердя  олан  СО
2

СО
3
 вя сулфатлар щяйата кечирир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Кцкцрд газынын тябии вя антропоэен  мянбяляри щансылардыр? 
2. Щансы  истещсалат  сащяси  антропоэен  йолла  СО
2
  газынын  ясас 
мянбяи щесаб олунур? 
3. СО
2
 газынын атмосфердя галма мцддяти неъядир? 
4. СО
2
 газы атмосфердя щансы  кимйяви чеврилмяляря мяруз галыр? 
5. СО
2
 газынын инсан организминя тясир механизмини изащ един.  
6. СО
2
 газынын еколожи стандарты неъя мцяййян едилир? 
7. СО
2
 газынын биткиляря тясир механизми неъядир? 
8.  Хлороз  щадисяси  нядир  вя  бу  хястялийин  ямяля  эялмясиндя  СО
2
 
газынын тясирини изащ един. 
______________________ 
 
 
ТРОПОСФЕРДЯ ОЗОН. ОНУН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯСИ  
ВЯ ДАЬЫЛМАСЫ. «ОЗОН ДЕШИКЛЯРИ»НИН  
ЙАРАНМА СЯБЯБЛЯРИ 
 
Озон  тябягяси  вя  йа  озоносфера  стратосфердя  йерляшяряк 
гцтблярдя  10  км,  екватор  вя  она  йахын  зоналарда  ися  50  км 
щцндцрлцкдя  олур.  Озонун  ян  чох  олдуьу  щцндцрлцк  0-25  км 
арасындадыр  ки,  бурада  щяр  бир  милйон  щава  молекулуна  5-6 
молекул  Озон-О
3
  дцшцр.  Яэяр  атмосфердя  олан  бцтцн  озон 

 
87 
молекулларыны  топламаг  вя  онлары  йер  габыьына  эятирмяк  мцмкцн 
олсайды,  101  кПа  тязйигдя,  20
0
Ъ  температурда  озон  тябягясинин 
галынлыьы ъями 3 мм оларды. 
Алимляр  озону  йер  кцрясинин  «ГАЛХАНИ»  адландырырлар.  Беля 
ки,  озон  тябягяси  Йер  кцрясиндя  йашайан  ъанлылары  Эцняшдян  эялян 
мящведиъи  ултрабянювшяйи  шцалардан  горуйур.  Озон  тябягяси  вя 
озон молекуллары олмасайды Йер кцрясиндя ъанлы варлыглар олмазды. 
1970-ъи  илдян  сонра  озон  молекулларынын,  еляъядя  озон 
тябягясинин  даьылмасы  проблеми  актуал  мювзуйа  чеврилди.  Бир  сыра 
фярзийяляр  васитясиля  озонун  парчаланмасынын  механизми    проблем  
щалында    эцндямя    эялди.  Щямин    фярзийялярдян    биринин  тябиринъя, 
инсанлар юз фяалиййятляри нятиъясиндя бир сыра бирляшмяляр синтез едирляр 
ки,  онлар  стратосферя  чатараг  озон  молекуллары  иля  гаршылыглы  тясирдя 
олуб ону парчалайыр. 
1973-ъц  илдя  Калифорнийа  университетинин  кимйачылары  Шервуд 
Роуленд вя Марио Молина юз тядгигатлары иля сцбут етдиляр ки, хлорф-
лцоркарбон  (ХФЪ)  бирляшмяляри  стратосферя  чатараг  озон 
молекулларыны парчалайа билир. 
Бу  елми  тядгигатлар  сонралар  да  давам  етдирилди  вя  1995-ъи  илдя 
Шервуд Роуленд, Мари Молина вя Алман алими Раул Крутсен 1996-ъы 
илдя  Озонун  даьылмасы  нязяриййясиня эюря Нобел мцкафатына лайиг 
эюрцлдцляр. 
Щяля  1970-ъи  илдя  щямин  Раул  Крутсен  озонун  парчаланма 
сябябляриндян  бири  кими  азот  (Ы)-оксидин  ролуну  гейд  едяряк 
эюстярмишдир ки, Н
2
О атмосфердя НО-йа чеврилдикдя О
3
 молекуллары 
каталитик тясир эюстярир.1971-ъи илдя АБШ-ын Беркли шящяриндя фяалиййят 
эюстярян  Калифорнийа  Университетинин  профессору  Щоралд  Ъонсон 
беля  бир  фикир  сюйлямишдир  ки,  сясдян  сцрятли  реактив  тяййарялярин  вя 
ракетлярин  йанаъагларындан  ямяля  эялян  азот  оксидляри  стратосфер 
озонунун парчаланмасында иштирак едирляр. 
1982-ъи илдя инэилис тядгигатчылары Ъон Фарманын рящбярлийи алтында 
бир  ай  Антарктидада  мониторинг  апарараг  нятиъяйя  эялдиляр  ки, 
сентйабр-октйабр  айларында  30  эцн  мцддятиндя  озонун  мигдары 
40% азалмышдыр. 
1985-ъи  илдя  «озон  дяликляри»ня  щяср  олунмуш  тарихи  мягаля 
сенсасийайа  сябяб  олду.  Космосдан  чякилян  фото  тясдиг  едирди  ки, 
ъянуб  йарымкцрясинин  цзяриндя,  сащяси  АБШ-ын  яразиси  щяъминдя 

 
88 
олан  «Озон  дялийи»  йаранмышдыр.  Бу  о  демяк  дейилдир  ки,  щямин 
сащядя  озон  цмумиййятля  йохдур.  Садяъя  тябягянин  галынлыьы  вя 
озонун мигдары нормадан чох ашаьы дцшмцшдцр. 
1987-ъи  илдя  Антарктидайа  150  америкалы  алимляр  експедисийа 
тяшкил едяряк тядгигат апармыш вя озон тябягясинин назикляшмяси вя 
озонун  50%  азалма  сябяби  олараг  хлорлу  бирляшмялярин  тясирини 
мцяййянляшдирдиляр. 
1987-ъи  ил  16  сентйабрда  Монреал  мцгавиляси  гцввяйя  минди. 
100-дян  чох  дювлятин  имзаладыьы  бу  мцгавиляйя  ясасян  озону 
даьыдан маддялярин (ОДМ) истещсалы мярщяляляр цзря азалдылмалы вя 
2000-ъи  иля  гядяр  70%-я  чатдырылмалыдыр.  1997-ъи  илдя  бу  мцгавиля 
163  дювлят,  ейни  заманда  Азярбайъан  Республикасы  тяряфиндян 
йенидян  имзаланмыш  вя  16  сентйабр  Бирляшмиш  Миллятляр  Тяшкилаты 
тяряфиндян  «Озон  тябягясинин  мцщафизяси  эцнц»  кими  елан 
едилмишдир. 
Имзаланмыш сянядлярдя эюстярилир ки, «планетимизин стратосфериндя 
озон  тябягяси  эетдикъя  азалыр  вя  бунун  сябяби  атмосфери 
чиркляндирян хлорфлцоркарбонлардыр ки, тяркибиндя озону парчалайан 
хлор  вя  бром  атомлары  вардыр.  Щямчинин,  инкишаф  етмиш  вя 
инкишафетмякдя 
олан 
юлкяляр 
бу 
маддялярин 
истещсалыны  
дайандырмалы  вя    онлары    явяз    едян    маддялярдян  истифадя 
едилмялидир». 
Щяр  ил  планетимиз  0,5%  озон  тябягясини  итирир.  Ахырынъы  10-15  ил 
ярзиндя  озонун  мигдары  7%  азалмышдыр.  Яввялляр  Антарктидада 
озонун  азалмасы  сентйабр  айына  тясадцф    едирдися,  щазырда  гыш 
айларында 10%, йайда ися 5% озон азалыр. 
1997-ъи  илин  биринъи  йарысында  «озон  дешийи»  чохалараг,  бцтцн 
Арктика дахил олмагла шимали Авропа, Канада, Грелландийа, Балтик 
дянизи,  Сибир  зонасы  Байкала  гядяр  олмагла  30  млн  км
2
  сащясиндя 
бюйцк бир яразини ящатя етмишдир. 
Алынмыш мялуматлар озон тябягясинин эетдикъя азалмасыны тясдиг 
едяряк,  атмосферин  чирклянмясинин  еколожи  тящлцкя  олдуьуну  бир 
даща бяшяриййят гаршысында иряли сцрцр. 
 
ОЗОНУН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯ ВЯ ДАЬЫЛМА  
МЕХАНИЗМИ 
 

 
89 
«Озон  дялийинин»  ъоьрафийасы  вя  озон  проблеминин  актуаллыьы 
бялли олдугдан сонра, буну тюрядян сябяблярин физики-кимйяви тящлили 
ваъиб  мясялялярдян  биридир.  Озон  –  О
3
  –  оксиэенин  аллотропик 
шякилдяйишмяси  олуб  молекулу  цч  атом  оксиэендян  тяшкил 
олунмушдур  ки,  атомлар  арасындакы  буъаг  116,5
0
,  араларындакы 
мясафя  0,1278  нм-дир.  Озонда  оксиэен  атомунун  биринин 
оксидляшмя  дяряъяси  +4-дцр,  галан  икисининки  ися  –2-дир.  Озон  газ 
щалында  эюй,  бярк щалда гара, майе щалда ися тцнд эюй рянэдядир. 
Озон хош ийли, зящярли вя партлайыъы маддядир. 
Щавада 10
-5
% озон олдугда щяйат цчцн тящлцкя сайылыр. 0
0
Ъ-дя 
100 щяъм суда 49 щяъм озон щялл олур. Оксиэен цчцн бу рягям 5-я 
бярабярдир. 
Тябиятдя  озон  10-30  км  атмосфер  гатында  Эцняшдян  гялян 
ултрабянювшяйи шцаларын тясириндян алыныр: 
 
О
2
+ щй


О
0
+ О

 
О
2
+  О



О
3
  реаксийа  зянъирвари  олуб  эцндцзляр  щяйата 
кечирилир. 
Атмосферин ашаьы гатларында ися ашаьыдакы схем цзря алыныр:  
 
НО
2
 


НО + О; О
2
+ О


О

 
Сянайедя  озону  озонаторларда,  електрик  бошалмаларынын 
кюмяйиля оксиэендян алырлар. Бу цсулла алынан озон реаксийайа дахил 
олмайан  оксиэенля  гарышыг щалда олур ки, гарышыьы фраксийалы дистилля 
етмякля озону айырырлар. Озон стратосфердя Эцняшдян эялян 200-300 
Å  дальа  узунлуьу  олан  ултрабянювшяйи  шцалары  удараг,  ъанлыларын 
щяйат тящлцкясини арадан галдырыр. 
Щесабламалар  эюстярмишдир  ки,  Йер  атмосфериндя  озон  олмаса 
онун температуру 7
0
Ъ ашаьы дцшярди. Бурадан беля нятиъя чыхыр ки, 
Йер кцрясиндя щяйатын низамланмасы просеси биздяр асылы олмайараг 
давам  едир.  Бир  тяряфдян  ЪО
2
  артмасы  щесабына  планетин 
температуру  артыр,  диэяр  тяряфдян  озонун  азалмасы  щесабына 
температур ашаьы дцшцр. 
Озон,  щямчинин  щавада  шимшяк  чахдыгда  вя  щятта  ийняйарпаглы 
аьаъларын гятранларынын оксидляшмяси заманы да ямяля эялир. 
Озон мигдарынын юлчцлмяси цсуллары. Алимляр стратосфердя озонун 

 
90 
артыб азалмасыны нечя мцяййян едирляр? Озонун Шюнбейн тяряфиндян 
кяшф  олунмасындан  (1840)  сонра  онун  атмосфердя  тяйин  олунмасы 
цсулу  ишляниб  щазырланды.  ХХ  ясрин  икинъи  йарсындан  сонра 
озонометрик  стансийалар  гурашдырылды  вя  онларын  сайы  артырылараг, 
ясас щиссяси шимал гцтбундя гурашдырылды. 
Тядгигатын илк илляриндя Озонун мигдары Добсон тяряфиндян кяшф 
едилмиш спектрофотометр васитясиля  щесабланырды. Бу цсул Эцняшдян 
эялян ултрабянювшяйи шцаларын юлчцлмясиня ясасланырды. Беля ки, Озон 
Эцняшдян  эялян  ултрабянювшяйи  шцалары  уддуьундан,  онун 
мигдарынын  азалмасына  эюря  Озонун  мигдарыны  щесабламаг  олар. 
Бу ъищазын дягиглийи 1-3% тяшкил едир. Бу спектрофотометрин кюмяйи 
иля  инэилис  тядгигат  групу,  Ъон  Фарманын  рящбярлийи  иля  1980-ъи  илдя 
Антарктидада Озон гатынын азалмасыны мцшащидя етмишдир. 
Озонун  вертикал  истигамдя  юлчцлмяси,  20-35  км  щцндцрлцйя 
эюндярилян  аеростатлара  гурашдырылмыш  озонозондлар  тяряфиндян 
щяйата кечирилир. 
Озонун даща эениш мигйасда юйрянилмяси сцни пейкляр васитясиля 
щяйата  кечирилир.  Американын  НАСА  програмы  чярчивясиндя 
бурахылмыш  «Нимбус-7» сцни пейки васитясиля алынмыш рянэли шякилляр 
ясасында щяля 1983-ъц илдя Антарктида цзяриндя «Озон дяликляринин» 
варлыьы ашкар едилмишдир. 
Бу кими тядгигатлар васитясиля озонун ямяля эялмяси, даьылмасы, 
еляъя  дя  фясиллярдян  вя  зоналардан  асылы  олараг  озонун  мигдарынын 
дяйишмяси  юйрянилир.  Ашаьыдакы  ъядвялдя  атмосферин  йеря  йахын 
тябягясиндя озонун мигдары эюстярилмишдир: 
 
Мцшащидя олунан яразиляр 
Озонун орта мигдары – мкг/м
3
 
Эцн ярзиндя 
Саатда 
Исвеч-Бредкален 

45-105 
Исвечря-Ароза 

20-100 
Франса-Вер-Ле-Пети 

4-320 
Чехийа-Кошетисе 
88 
30-135 
Естонийа-Саарема 

30-150 
Русийа-Мяркязи Гараторпаг зона 
52 
30-132 
 
Озонун  фясилляр  цзря  артыб-азалмасы  ян  чох  Шимал  йарым 

 
91 
кцрясиндя  мцшащидя  едилмишдир.  Артымын  мигдары  ганунауйьун 
олмайыб  Авропанын  вя  Шимали  Американын  ящали  сых  олан 
районларында даща чохдур: 
Алйаска-1,04 дяфя, Щавай адалары  – 0,75 дяфя, Алманийа (дяниз 
сявиййясиндян  1000  м  щцндцрлцкдя)  –  1,10  дяфя,  Алманийанын  ири 
шящярляри цзяриндя – 2,18 дяфя. 
120 ил ярзиндя озон проблеминин тядгигини арашдырараг ашаьыдакы 
йекун нятиъя мцяййян едилмишдир. 
1.  Атмосферин  йер  сятщиня  йахын  зоналарында  озонун  мигдары 
екзоэен  вя  ендоэен  факторлардан  асылыдыр.  Екзоэен  артым  ясас 
етибариля  атмосферин  йухары  гатларындан  диффузийа  йолу  иля  йараныр. 
Диэяр  тяряфдян,  йай  айларында  максимум  йаранмасы,  тропосфердя 
эедян  фотокимйяви  вя  термокимйяви  реаксийаларла  характеризя 
олунур. 
2.  Озонун  ендоэен  дяйишмяси  инсан  фяалиййятинин  нятиъяси  кими 
гиймятляндирилмяли  вя  урбанизасийанын  озон  артымына  тясири  еколожи 
вязиййят олараг гейд едилмялидир. 
Озонун  тябии йолла ямяля  эялмяси  вя  даьылмасы  щяля 1930-ъу 
илдя  инэилис  эеофизики  Сидни  Чемпен  тяряфиндян  тяклиф  едилмишдир.  Бу 
нязярийяйя эюря Эцняшдян эялян ултрабянювшяйи шуаларын 

 - 242 нм 
узунлуьундакы  дальалары  оксиэен  молекулуну  атомлара  парчалайыр 
ки, бу да озонун ямяля эялмясини тямин едир. Ейни заманда, 20-30 
км-дян ашаьы гатларда даща узун дальалы 

 - 300 нм ултрабянювшяйи 
шцаларын  тясириндян  озон  екзотермик  реаксийа  щалында  парчаланыр 
О
3


О+О
2
+

Щ  34,2  ккал/мол.  Бу  айрылан  истилик  мящз 
атмосферин, еляъядя йер габыьынын кяскин сойумасынын гаршысыны алыр. 
Яэяр антропоэен йолла чирклянмя олмаса, озонун ямяля эялмяси 
вя  даьылмасы  таразлыг  щалында  олур.  Бу  заман  Эцняшдян  эялян 
радиасийа  енержиси  бу  таразлыг  просеси  заманы  истилик  енержисиня 
чеврилир ки, бу да чох ящямиййят кясб едир. 
Атмосфер  озонунун  даьылмасынын  бир  нечя  механизми  ишляниб 
щазырланмышдыр. Онлардан ян чох тясир едянляри ашаьыдакылардыр: 
1.  Кимйяви  актив  щиссяъиклярин  –  ОЩ,  НО,  Ъл,  Бр  =  Х каталитик 
тясири иля  
Х+ О
3


ХО+ О

 

 
92 
ХО+ О


Х+ О

 
2.  Озондаьыдыъы  маддялярин  (ОДМ)  тясири  иля  –ЪлФЪ  (хлорфлцор 
карбон),  ЪФЪл
3
  (Флцортрихлорметан),  (ХФЪ-11  вя  йа  ЪФЪ-11), 
дифлцордихлорметан ЪФ
2
Ъл
2
 
3. Галон адланан маддяляр – ЪФ
2
ЪлБр, ЪФ
3
Бр 
4. Метилбромид – ЪЩ
3
Бр, метилхлороформ – ЪЩ
3
ЪЪл
3
 вя карбон 
дюрд хлорид-ЪЪл
4
 
5.  Фреонлар  (латынъа  фригор-сойуг  демякдир)  сойудуъу 
агрегатларда  тятбиг  олунан  маддяляр  олуб,  озону  даьыдан  ян 
тящлцкяли бирляшмялярдир. 
Яввялляр  сойудуъуларда  амонйак-НЩ
3
  вя  кцкцрд  газындан 
истифадя  едилирди.  Амонйак  тез  алышан  олдуьундан,  СО
2
  ися  чох 
зящярлилийиня  эюря  технолоэийадан  чыхарылды  вя  онларын  йериня 
фреонлар тятбиг олунмаьа башлады. 
1928-ъи илдя «Дйупон» корпорасийасынын кимйачысы  Томас Мид-
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin