Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
vaxtında görmüş, onun həyata keçirilməsində böyük rol oynamışdır.
Vurğunun dil məsələlərinə dair apardığı mübarizə böyük və tarixi əhəmiyyətə malik olmaqla bərabər, dilçilik elmimizin inkişafına, bədii dilin, yazıçılıq və sənətkarlıq mədəniyyətinin yüksəlməsinə, ümumxalq canlı danışıq dilinin və ədəbi dilin təkamülünə, tərəqqisinə əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Öz mülahizələrində daha çox təcrübəyə əsaslanmış, odur ki, şairin nəzəri fikirləri ilə əməli işi vəhdət təşkil etmişdir, biri digərini tamamlamış, əməli işindəki bu və ya digər xüsusiyyətlərini isə nəzəri görüşləri təsdiq etimişdir. S. Vurğun bir sənətkar kimi daima bədii ədəbiyyatın materialı olan dilə doğma münasibət bəsləmiş, onu ədəbiyyatın, yazıçı sənətkarlığının ən ümdə məsələlərindən biri saymışdır. Şair “Böyük sənət əsərləri” adlı məqaləsində bu xüsusda yazırdı: “Ədəbi müzakirələrimizin əsas D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 134 məsələlərindən biri də dil, üslub tərzi, ifadə, qısa desək yazıçılıq mədəniyyəti, sənətkarlıq mədəniyyəti uğrunda mübarizəmiz olmalıdır” (6, s. 82). Beləliklə, S.Vurğun dilçilik elminin inkişafına daima nəzarət etmiş, öz faydalı tövsiyə və məsləhətləri ilə bu işi sürətləndirmişdir. ƏDƏBİYYAT: 1. C. Abdullayev. S. Vurğunun poetikası. Bakı: “Gənclik”, 1976 2. X. Cabbarov. Sənətkar və söz. Bakı: “Azərnəşr”, 1976 3. M. Cəfər. Sənət yollarında. Bakı: “Gənclik”, 1975 4. M. Cəlal. Klassiklər və müasirlər. Bakı: “Azərnəşr”, 1973 5. M. Cəlal. Füzuli sənətkarlığı. Bakı: “ADU”, 1958 6. S. Vurğun. Seçilmiş əsərləri. I cild. Bakı: “Azərnəşr”, 1972 7. S. Vurğun. Seçilmiş əsərləri. II cild. Bakı: “Azərnəşr”, 1976 8. Y. Seyidov, S. Əlizadə. Klassik Azərbaycan şairləri söz haqqında. Bakı: “Gənclik”, 1977 9. Y. Seyidov. Şairin dərdi. Bakı: “Azərbaycan”, 1996. 10. İ. Məmmədli. S.Vurğun haqqında. S. Vurğunun dili. // “Milli Zəka” jurnalı № 4 / 4, Bakı, 2016, s. 36-44. Исмайлова Тахмина Проблема языка в художественной работе Самеда Вургуна Резюме В статье рассматриваются особенности художественного творчества С. Вургуна, а также отношение поэта к слову, проблема родного языка, борьба за чистоту родного языка и другие вопросы. İsmayilova Tahmina Language issue in Samed Vurgun's artistic work Summary The article examines the peculiarities of S. Vurgun's artistic creativity, as well as the attitude of the poet to the word, the mother tongue issue, the struggle for the purity of the mother tongue, and other issues. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 135 Aysel Qəribli AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru aysel-qerib@hotmail.com Əlimərdan bəy Topçubaşovun “ana dili” anlayışı Açar sözlər: ana dili, tatar dili, anlayış, publisistika Ключевые слова: родной язык, татарский язык, понятие, публицистика Key words: mother tongue, the Tatar language, the Turkish language, concept, publicism. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda, ümumən türk dünyasında ideoloji intibah dövrüdür: bir tərəfdən, türk xalqlarının milli müstəqillik uğrunda mübarizəsi güclənirsə, digər tərəfdən, inteqrasiya idealları geniş vüsət alır. Bu, özünü “ana dili”nə, eləcə də onun necə adlandırılmasına münasibətdə də göstərir. Ümumi mənzərə belədir ki, “Azərbaycan dili” mənasında “türk dili (türkcə)”, “tatar dili”, “müsəlmanca”, “Azərbaycan türkcəsi” ilə yanaşı arasıra “Azərbaycan dili” linqvonimi də işlənməyə başlayır. Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə,Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı, Cəlil Məmmədquluzadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Nəriman Nərimanov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Üzeyir Hacıbəyli ... kimi Azərbaycan ziyalıları Azərbaycan dilinin inkişafında son dərəcə böyük rol oynamaqla yanaşı, “Azərbaycan dili” anlayışının formalaşmasında da öz elmi, elmi-kütləvi mülahizələri ilə əhəmiyyətli xidmətlər göstərmişlər. (bu barədə geniş məlumat üçün baxın: 2, s. 58-98). Həmin ziyalılar sırasında Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi, Əlimərdan bəy Topçubaşovun da özünəməxsus yeri vardır. Əlimərdan bəy Topçubaşov (1863-1934) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Rusiya türk-müsəlmanlarının, eləcə də Azərbaycan xalqının istiqlalı uğrunda mübarizə aparmış görkəmli ictimai xadim, müstəqil Azərbaycan dövlətinin (1918-1920) Paris sülh Konfransında səlahiyyətli nümayəndəsi olmuş, ömrünün sonuna qədər öz əqidəsinə sadiq qalmışdır. Peşəkar hüquqşünas kimi həm bu sahədə, həm də rusdilli Azərbaycan publisistikasının inkişafında tarixi xidmətləri vardır. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 136 Ə. Topçubaşov (1897-1917-ci illər) “Kaspi” qəzetinin yaradıcıla- rından və redaktorlarından biri olmuşdur. Bu illər ərzində görkəmli si- yasi xadimin çoxlu sayda elmi əhəmiyyətli məqalələri dərc edilmişdir. Çoxsaylı məqalələr içərisində Ə. Topçubaşovun “ana dili” anlayışı barə- dəki məqalələri böyük maraq kəsb edir. Ə.Topçubaşovun “ana dili” anlayışı barədəki təsəvvürü ilk dəfə “Bakıda tatar dilində qəzet” məqaləsində (Kaspiy, 23 yanvar 1905-ci il) rastlaşırıq. Müəllif yazır: “Şəhərimiz yeni mətbu orqanla zənginləşir: indiyə qədər Tiflisdə tatar dilində nəşr olunan “Şərqi-rus” Bakıya köçür” (1,s. 90). Və həmin “tatar dili” anlayışının hansı dili ifadə etdiyini, onun coğrafiyasını müəyyənləşdirmək üçün təfsilatı ilə məlumat verilir: “Bizim müsəlmanların mədəni geriliyinə baxmayaraq, əslində, fikrimizi daha dəqiq etsək, məhz həmin gerilik səbəbindən onlardan ötrü öz dillərində qəzet nəşrinin vacibliyi və zəruriliyi çoxdan hiss olunurdu... Qaf- qaz müsəlmanları mədəni inkişaf baxımından özlərini xeyli qabaqlamış xalqlarla qonşuluqda yaşayırlar. Təbii ki, müasir mərhələdə bizim müsəl- manlar da daxili və xarici əlaqələr nəticəsində həyatın yeni axın və təmayüllərinin səmərəli təsirinə məruz qalırlar. Bu səbəbdən müsəlmanlar, ilk növbədə isə onların ictimai şüura malik hissəsi indiyə qədər anadilli mətbu orqanın mövcud olmaması səbəbindən xalq kütlələrinin tərəqqisinə ciddi maneə yarandığını başa düşməmiş deyildilər... Yerli dildə mətbuat ərsəyə gəlməyənə qədər...” (1,s.90). Göründüyü kimi, burada söhbət “bizim müsəlmanlar”ın, yəni “Qafqaz müsəlmanları”nın “ana dili”ndən – “yerli dil”dən gedir ki, bu dili Ə.Topçu- başov “tatar dili” adlandırır: “İnanıram ki, bizim günlərdə də savadlı müsəlmanların çoxu 1875- 1877-ci illərdə “Kaspi” əməkdaşı Həsən bəy Məlikovun Bakıda nəşr etdiyi “Əkinçi” qəzetini yaxşı xatırlayır... Zənnimcə, onlar... anadilli mətbu nəşrin canlı, həqiqi sözlərinin müsəlman kütləsinə necə ayıldıcı, oyadıcı təsir göstərdiyini göz önünə gətirə bilərlər. Tiflisdə bir-birinin ardınca meydana çıxan digər tatar qəzetlərinin – “Ziya” və “Kəşkül”ün ictimai fikrə, təəssüf ki, çox da güclü sayılmayacaq təsiri də yaddaşlardan silinməyib” (1,s.91). Ə.Topçubaşova həmin məqalədə “bizim müsəlmanlar” anlayışını dar mənada – “Qafqaz müsəlmanları” mənasında işlətdiyi kimi, geniş mənada – “Rusiya müsəlmanları” mənasında da işlədir: “Bağçasaray şəhərində “Tərcüman” qəzetinin nəşrə başlaması isə bizim müsəlmanların həyatını xüsusən parlaq nura bənzər işığa qərq etdi. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 137 İyirmi ildən artıq müddətdə Rusiyanın 30 milyonluq müsəlman əhalisinin tatarca yeganə mətbu orqanı kimi qəzetin üzərinə mühüm və şərəfli rol düşmüşdü” (1,s.92). Burada isə “tatar dili” dedikdə müəllif ümumən “türkcə”ni nəzərdə tutur. Və yazır: “... Müxtəlif bölgələrdə yaşayan, vahid türk-tatar köklərinə malik qohum xalqların maraq və mənafeyini qorumaq kimi mürəkkəb vəzifə yalnız bir mətbu orqanın öhdəsindən gələ biləcəyi iş deyildir” (1,s. 92). Göründüyü kimi, burada Rusiya müəlmanları “vahid türk-tatar kökləri”nin mövcudluğu ilə yanaşı, müxtəlif “qohum xalqlar” kimi səciyyələndirilir. Lakin türk-tatar mənşəli xalqların ümumi ədəbi dili- qəzet dili “tatar dili” adlandırılır: “İnanırıq ki, müsəlmanlar... tatar dilində qəzetin mövqelərini möhkəmləndirməsinə, müsəlman cəmiyyəti qarşısındakı vəzifəsini yerinə yetirməsinə imkan yaradacaqlar” (1,s.94). Məlum olduğu kimi, XIX əsrə qədər türk xalqları, eləcə də Azərbaycan türkləri özlərini “tatar” adlandırmamış, dillərinə də “tatar dili” deməmişlər. Mirzə Kazım bəyin məşhur “Qrammatikası”nın adı ona görə “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” idi ki, görkəmli dilçi- şərqşünas düzgün olan “türk” ilə yanaşı, Rusiya imperiyasında rəsmi qəbul edilmiş “tatar” etnonim-linqvonimindən də istifadə etməyə məcbur olmuşdu. Və bu məcburiyyəti “Qrammatika”nın mətnində “türk” sözünə xüsusi üstünlük verilməsi də göstərir (məsələn, baxın: 3,s. 185, 187, 194, 196, 199 və s.). Ümumiyyətlə, XIX əsrin ikinci yarısında belə bir “ənənə” formalaşır ki, anadilli ədəbiyyatda, bir qayda olaraq, “türk dili”nə, rusdilli ədəbiyyatda isə “tatar dili”nə üstünlük verilir. Maraqlıdır ki, Ə.Topçubaşov “Şərqi-rus”u “tatar dilində qəzet” adlandırdığı halda, həmin qəzetin baş redaktoru Məhəmməd ağa Şahtaxtlı nəşr etdiyi qəzetin dilini “türk dili” hesab edir. Və yazır: “Son vaxtlar Zaqafqaziya müsəlmanlarına onların dinlərinə görə yox, xalqlarına görə ad verməyə çalışaraq, Zaqafqaziya islam əhlini Qafqazda rus dilində tatar adlandırmağa başlamışdılar. Amma bu yeniliyi heç cür uğurlu hesab etmək olmaz. Zaqafqaziya məhəmmədilərinin danışdığı dil tatar dili deyil, türk dilidir ki, o da öz növbəsində əsas dialektlərə ayrılır: osmanlı, səlcuq və azərbaycanlı türkcələri” (5,s. 28). Əlbəttə, bugünkü türkoloji baxışlar, eləcə də terminologiya səviyyəsində bu mülahizələrlə mübahisə etmək olar, ancaq o dövr üçün, D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 138 doğrudan da, kifayət qədər yeni, əsaslandırılmış qənaətlərdir ki, M. Şah- taxtlının peşəkar dilçi təfəkküründən irəli gəlir. Ə.Topçubaşovun “Müsəlmanlar azadlıq hərəkatında” məqaləsində (Kaspiy, 9 oktyabr 1905-ci il) Rusiya müsəlmanlarının məruz qaldıqları təcavüzün miqyasını (və müsəlmanların buna reaksiyasını) dəqiq ümumiləşdirir: “Sistemli şəkildə həyata keçirilən ruslaşdırma siyasəti nəticəsində onlar daha çox içlərinə çəkilib, hökumətin özbaşınalığına, bütöv xalqların ləyaqətini alçaltmasına səssiz-səmirsiz etiraz kimi müəyyən qədər birləş- məyə və köhnə adət-ənənələrini hər vasitə ilə qorumağa çalışırlar” (1,s.95- 96). Göründüyü kimi, burada Rusiyanın türk-müsəlmanları, yaxud müsəl- man-türkləri süni şəkildə müxtəlif xalqlara parçalayıb hökm sürmələrindən yox, əksinə, müxtəlif türk-müsəlman xalqlarını eyni bir xalq hesab edib “ruslaşdırmağa”çalışmasından və bu təzyiqə məruz qalan “bütöv xalqların... birləşməyə və köhnə adət-ənənələrini hər vasitə ilə qorumağa çalış”- malarından söhbət gedir. Ona görə də türklərin Rusiyada müxtəlif xalq- lara zorla bölüşdürülməsi, süni xalqlar yaradılması barədə sonralar türko- logiyada meydana çıxmış təsəvvürlər özünü doğrultmur ki, bu, dil məsələsinə də aiddir. Ə.Topçubaşovun “ana dili”anlayışı mahiyyətini daha təfsilatı ilə başa düşmən üçün onun “Azərbaycanın yolgöstərəni” məqaləsi ətraflı məlumat verir. Həsən bəy Zərdabinin nəşr etdirdiyi “Əkinçi” qəzetinin (1875-1877) ilk nömrəsinin çıxmasının 50 illiyinə həsr olunmuş məqalədə deyilir ki, Rusiyada bütün müsəlmanlar “cinayətkar” hesab edilirdilər. Və “bu cinayət adı “panislamizm” və “pantürkizm” idi (1,s. 492)... “Şərqi Zaqafqaziyanın müsəlman xalqının vəziyyəti xüsusilə dözülməz idi. Bu torpaqların sakinləri ölkələrini əsl adı ilə “Azərbaycan”, özlərini isə “türk-azəri”, yaxud “azərbaycanlı” adlandıra bilmirdilər. Açıq şəkildə türk əsilli xalq olduqlarını dilə gətirmələrinə imkan verilmirdi” (1,s. 493). Məqalə müəllifinin fikrincə, “Əkinçi” belə bir dövrdə meydana çıxdı. Və həmin illərdə “ölkə daxilində, habelə onun hüdudlarından kənarda (əsasən İranda) məktəb və mədrəsələrdə təhsil alanlar üçün ərəb və fars sözlərinin bol-bol işlənmədiyi açıq ana dilində - türk-Azərbaycan dilində nəşr olunan qəzeti oxumaq müəyyən mənada hətta gözlənilməz təsir bağışlayırdı” (1,s. 504). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 139 Ə.Topçubaşov göstərir ki, “Əkinçi”nin ərəb və fars sözlərin- dən mümkün qədər təmizlənmiş dili bir sıra “savadlı” adamları təmin etmirdi. “Həmin adamlar “Əkinçi”nin ərəb və fars sözlərindən mümkün qədər təmizlənmiş dili bir sıra “savadlı” adamları təmin etmirdi. “Həmin adamlar “Əkinçi”nin naşirini məsxərəyə qoyurdular, ərəb və fars dillərini bilmədiyindən “tərəkəmə ləhcəsində” yazdığını iddia edirdilər. Lakin müəyyən müddət sonra həmin “tənqidçilərin” özləri, xüsusən də onların övladları milli şüurun əsas qaynaqlarından, qida mənbələrindən biri kimi, ana dilinin dirçəldilməsində Həsən bəyin xidmətlərinin əhəmiyyətini başa düşüb, minnətdarlıq hissi ilə qeyd etməyə bilməzdilər” (1,s. 505). Ə.Topçubaşov “ana dili” anlayışını həmişə “tatar dili” ilə ifadə etdiyi halda, Əli bəy Hüseynzadəyə 16 iyul 1904-cü il tarixli məktubunda onu “türk dili” adlandırır: “Yeganə xahişim yalnız o ola bilərdi ki, hər gün Ələkbərlə (Ələkbər- Əlimərdan bəyin oğludur – A.Q.) bir-iki saat türk dili ilə məşğul olasan. İstərdim ki, ana dilini hər cəhətdən yaxşı öyrənsin” (1,s. 532). Fikrimizcə, bu, təsadüfi deyildi. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Ə. Hüseynzadə “türk dili” yerinə “tatar dili” işlənməsinin tamamilə əlehinə idi. Və bu barədə öz mövqeyini kifayət qədər kəskin bildirmişdi: “Tatar” istilahı mübhəm, qeyri-müəyyən, qeyri-fənni olduğuna və ancaq avampəsəndanə və cahilanə bir surətdə istemal edilməkdə bulun- duğuna binaən türkoloqlar (üləmayi-əhvalşünasani-ətran) fiyövmən bu istilahın ortadan götürülməsi tərəfdarıdırlar... Bəzi əski müvərrixin və müstəşriqin hər iki istilahı ( türk və tatar ləfzlərini) həmməna və yekdigərinin təmamilə müradifi kimi tələqqi etmişlərdir ki, bunun külliyyən yanlış olduğu aşkardır” (4,s. 47). İş elə gətirmişdir ki, Ə.Topçubaşov, demək olar ki, bütün yazılarını rusca yazmış, mühacirət həyatının başladığı 20-ci illərdə, yəni türkcə yazmaq ehtiyacı meydana çıxanda çətinliklərlə üzləşmişdi. Bunu Parisdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə yazdığı 4/ 14/ 15 aprel 1924-cü il tarixli məktub da göstərir: “... Məqalələrimin mütləq tərcümə olunmaq zərurəti məni həddən artıq kədərləndirir. Bu qüsurumdan ( ana dilində yaza bilməmək nəzərdə tutulur – Tərc.) özüm də əzab çəkirəm” (1,s. 560). Göründüyü kimi, Əlimərdan bəy Topçubaşov rusdilli ənənəyə uyğun olaraq “ana dili”ni “tatar” dili adlandırsa da, bu anlayışın nədən ibarət olduğunu kifayət qədər dəqiq təsəvvür edir. Və “türk dili”, yaxud “türk-Azərbaycan dili” şəklindəki variantlara müraciət də həmin dəqiqləşdirmələrin təzahürüdür. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 140 ƏDƏBİYYAT: 1. Topçubaşov Ə. ... Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq, Bakı, Azərbaycan, Tərcümə Mərkəzi, 2018, 688 səh. Tərtib, tərcümə, izah və şərhlərin müəllifi : Vilayət Quliyev. 2. Qəribli A. “Azərbaycan dili”anlayışının tarixi, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 152 səh. 3. Kazımbəy M. Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası, Bakı, Zərdabi LTD MMC, 2017, 1000 səh. Tərcümə, tədqiqi və şərh İdris Abbasovundur. 4. Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Şərq-Qərb” nəş., 2007, 480 səh. 5. Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Çaşıoğlu” nəş., 2006, 432 səh. Tərtib edəni: İ.Həbibbəyli Айсел Гарибли Понимание «родного языка» у Алимардана Тобчубашова Резюме В статье даются представления о понимании «родного языка» видным общественно-политическим деятелем Алимардан беком Тобчубашовым (1863-1934). Обосновывается мысль о том, что в качестве названия «родного языка» он отдавал предпочтение традиц- ионному в русском языке лингвониму «татарский язык», однако в дальнейшем он употреблял и выражение «тюркский-азербайджанский язык». В целом опыт А.Тобчубашова позволяет сделать вывод о том, что, хотя в начале XX века контуры и содержание понятия «азербайд- жанский язык» и определились, в названиях был некоторый паралле- лизм («тюркский язык», «татарский язык», «тюркский-азербайд- жанский язык» и т.п.). Aysel Garibli ALİMARDAN BEY TOPCHUBASHOV’S CONCEPT “MOTHER TONGUE” SUMMARY The article is dealt with an outstanding social-political figure Alimardan bey Topchubashov’s concept “Mother Tongue”. It’s noted that Topchubashov had preferred the lyngvonym “the Tatar language” as D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 141 the name of “Mother Tongue”, but later he had used the expression “the Turkish-Azerbaijan language”. In general, Alimardan bey Topchubashov’s experience offers all the necessary opportunities to come to such decision that though the limits and content of the Azerbaijan language had been defined, there were parallelisms (“the Turkish language”, “the Tatar language”, “the Turkish-Azerbaijan language, etc.) in naming at the beginning of the 20th century. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 142 Fizuli Mustafayev AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru mustafayev.fizuli8@gmail.com Kino dilində işlənən sözlərdə samitlərin tələffüzü Açar sözlər: tələffüz normaları, kino dili, kino ustaları, aktyor sənətkarlığı, kinossenari, rejissorun filmi, düzgün tələffüz, orfoepiya. Ключевые слова: нормы произношения, язык кино, мастера кино, актерское ремесло, киносценарий, фильм режис- сера, правильное произношение, орфоэпия. Key words: pronunciation norms, language of cinema, master of cinema, actor’s craft, screenplay, director’s film, correct pronunciation, orthoepy. “Müasir ədəbi tələffüzümüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxma- yaraq, yazı dilinin təsiri altında ümumiləşmiş ədəbi dildə danışırlar. Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını süzgəcdən keçirir.” [1, 5] Ona görə də kinoaktyorların mənalı, təbii, sərbəst nitqi başqa sənət adamlarının nitqindən fərqlənir. Bu baxımdan Həsənağa Turabov, Ədil İskəndədrov, Yaşar Nuriyev, Nəsibə Zeynalova, Leyla Bədirbəyli, Səməndər Rzayev və başqa aktyorlarımızın nitqi örnəkdir. Lakin aktyorların nitqində fonetik dialektizmlərə, ayrı-ayrı səslərin bu və ya digər dialekt və şivələrdəki tələffüz variant və variasiyalarına da rast gəlirik. Bunun da bir səbəbi Azərbaycan dilində orfoepiyaya aid hələlik mükəmməl dərslik və dərs vəsaitinin kifayət qədər olmamasıdır. Kazım Ziyanın “Səhnə dili” (1947), M.Şirəliyevin “Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” (1970), Ə.Dəmirçizadənin “Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” (1969) adlı kitablarında və başqa jurnal və qəzet məqalələrində ədəbi tələffüz normalarından bəhs olunmuşdur. Lakin bunlar bəs edən qədər deyildir. Əvvəllər də kino dili üçün orfoepiya qaydalarının vacibliyi sənətkar və aktyorlarımızı düşündürmüşdü. Mərhum aktyor Kazım Ziya yazırdı: “Dilçiliyimiz imla, istilah, elmi sərfiyyat məsələləri ilə yanaşı olaraq düzgün ədəbi tələffüz qaydalarını müəyyən etməklə də şübhəsiz, məşğul olacaqlar. Bu yolda xeyli zəhmət çəkmək, ətraflı müşahidələr aparıb, bir D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 143 sıra məsələləri tədqiq etmək lazım gələcəkdir. Bu məsələlərin elmi əsaslar üzrə həlli, heç şübhə yoxdur ki, şifahi ədəbi dilimizin təkmilləşməsinə böyük yardım göstərir.” [2-8] Bəzən kinoaktyorlar məşq zamanı mətni oxuyarkən sözləri yazıldığı kimi tələffüz edirlər ki, beləliklə də onların tələffüz orqanları gərginləşərək nitqi ağırlaşdırır. Aktyorların nitqindən məlum olur ki, bu və ya digər vəziyyətdə bəzi samit səslər tonun və küyün kəmiyyətinə görə fərqlənir. Ona görə də biz Azərbaycan kinosunun tələffüzündə daha çox dəyişikliyə uğrayan samitlər haqqında danışmağı lazım bildik. B (b) samiti cümlənin tərkibində sonu “b” ilə bitən sözdən sonra “b” ilə başlayan söz gələrsə, əvvəlinci “b” səsi (p) kimi tələffüz olunur. “Həmişə məni biyabır eyləyirsən, mənə gülü(l)lər. Mən sözümü Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|