Qadriyatlarning eng muhim turlaridan biri - milliy qadriyatlardir.
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar tushunchalarining demokratik uyg’unligi dialektikasining
qiyosiy tahlili jarayonida Amir Temur siyosiy-huquqiy qarashlarini o’rganish zarur. Amir Temur
siyosatining bu g’oyasi “Kuch-qudrat, iqtidor-adl-insofda”, deganidir. Saltanatni boshqarishida
uchragan har qanday voqe’a va ishni to’ra va tuzuk asosida boshqardim
2
degan fikrlari
umuminsoniy demokratik va milliy qadriyatlar tushunchasining ijtimoiy-falsafiy, ilmiy nazariy va
metodologik ildizlarini tashkil etadi. Binobarin birma-bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini odamlar
ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay hamda mustaxkamlamay turib o’z
istiqbolini tasavvur eta olmaydi.
Xalqlarning madaniy qadriyatlari ma’naviy merosining ming yillar mobaynida sharq xalqlari
uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qildi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov bu
borada fikr yuritib shunday deb ta’kidlaganlar: “Uzoq vaqt davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa
qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini
hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq
bo’ldi”
1
Binobarin, har bir qadriyatning
mohiyati va ahamiyati tabiat, jamiyat va ruhiy olam hodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish,
ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotga ta’sir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi.
Demokratik jamiyatni umuminsoniy va milliy qadriyatlarsiz barpo etib bo’lmaydi. Qadriyatlar
haqida fikr yuritganda uning ikkita tarkibiy qismini nazarda tutmoq kerak. Bunda, eng avvalo,
insonning ob’ektiv olamga nisbatan bo’lgan aktiv faoliyatini alohida tahlil qilish zarur.
Umuminsoniy qadriyatlar tushunchasiga moddiy va ma’naviy muhit, yashash shart-sharoitlarining
rivojlanishi va vorislik sodir bo’lib, yangi-yangi qadriyatlarning shakllanishiga o’tishdan meros
bo’lib qolganlari esa davr ruhi, yangi ijtimoiy ehtiyoj va taraqqiyot uchun asos bo’lgan
qadriyatlarga kiradi. Umuminsoniy qadriyatlarning asosiy vazifasi olamni bilish va uni amaliy
o’zgartirishning muhim omilidir.
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar tamoyillar uyg’unligi qiyosiy tahlili uning inson ma’naviy
kamolatining muhim omili ekanligidan kelib chiqishi zarur. Bunga: Yurtboshimizning
“Mustaqillikka erishganimizdan keyingina biz buyuk ajdodlarimizning hurmatini o’rniga qo’ya
oldik. Bizning bu intilishlarimizni Markaziy Osiyodagi qo’shnilarimiz, madaniy xalqaro
hamjamiyat qo’llab-quvvatladi. Bu hol tasodifiy emas — sohibqiron Amir Temur shaxsi uning
avlodlari bo’lmish faqat bizning emas, balki mintaqamizdagi barcha xalqlarning, butun ma’rifiy
insoniyatning boyligidir” degan fikrlari har bir millat rivojlanishidagi tarixiy voqealar, unga ijobiy
hissa qo’shgan shaxslar ham milliy qadriyatlar jumlasiga kirishini anglatadi. Shu nuqtai nazardan
Amir Temur shaxsi buning yorqin isbotidir. Binobarin, Amir Temur qanchalik taqvodor, asl
musulmon bo’lmasin, qonunchilikning turli tizimlari — diniy va dunyoviy tomonlari borligini,
1
Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. –Т.: «Ўзбекистон», 1998, 126-б.
2
Темур Тузуклари. -Т, Ғофур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1991, 57-бет.
1
Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. -Т.:Ўзбекистон, 1997, 141 б.
ularni hisobga olish kerakligini juda to’g’ri anglagan. Amir Temur qonunchilik deganda faqat
Shariat qonunchiligini emas, balki boshqa xalqlar qadriyatlari, urf-odatlarini ham tushungan.
“Milliy qadriyatlar — millat uchun muhim va jiddiy ahmiyatga ega bo’lgan jihat va xususiyatlar.
O’z milliy qadriyati bo’lmagan millat yoki elat yo’q. Millatning tanazzuli — milliy qadriyatlarning
tanazzulidir. Milliy qadriyatlar millatning tarixi, yashash tarzi, kelajagi, uni tashkil etgan avlodlar,
ijtimoiy qatlamlar, milliy ong, til, ma’naviyat hamda madaniyat bilan uzviy bog’liq holda namoyon
bo’ladi”.
1
Negaki, milliy qadriyatlar nafaqat mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan
ma’naviy asoslardan biri, balki demokratik, adolatli, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati
qurishning asosiy manbai hamdir. Markaziy Osiyo xalqlarining asrlardan asrlarga meros bo’lib
kelayotgan milliy qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan va ko’plab og’ir sinovlarni
boshdan kechirgan. Darhaqiqat, mintaqamiz xalqlari 3000 yildan ortiq davrni o’zida
mujassamlashtirgan Markaziy Osiyo tsivilizatsiyasini yaratdi.
Markaziy Osiyo xalqlarining milliy qadriyatlardagi xos jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
tug’ilgan makon va ona yurtga ehtirom;
ajdodlar xotirasiga sadoqat;
kattalarga hurmat, yoshlarga izzat
insoniy muomalada mulozamat;
hayo, andisha, vazminlik, sabr-toqat kabilarning ustuvorligi bilan ham xarakterlanadi.
Ma’lumki, demokratik qadriyatlar muayyan sharoitlarda shakllanadi. Shu sababli ular:
— mahalliy
— milliy
— mintaqaviy
— umuminsoniy mazmunda namoyon bo’ladi.
Milliy muhit demokratik qadriyatlarni yaratish va saralashning asosiy manbasidir. Aynan milliy
muhit mahalliy qadriyatlarning ustuvorlarini o’z darajasiga ko’taradi va ularni voyaga etkazib,
umuminsoniy qadriyatlar darajasiga olib chiqadi. Umuminsoniy qadriyatlarni har bir kishi o’zining
boyligiga aylantirgandagina milliy tamoyillar o’z kuchini ko’rsatadi. “Shu bilan birga o’tmish
qadriyatlariga, an’analarga va turmush tarziga betartib ravishda orqa-ketini o’ylamay qaytish
boshqa bir keskinlikka — hozirgi davrni qabul qilmaslikka, jamiyatni yangilash zaruriyatini inkor
etishga olib kelishi mumkin”
2
deb ta’kidlaydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov.
Biz bugungi kunda haqiqiy qadriyatlarimizni:
— tadrijiylik, andishalilik asosida;
— buhron paytida sabr-toqat, maromiylik va vazminlik asosida
— mulozamatda sertakalluflik, keksalarga munosabatda hurmat-izzat asosida;
— ijtimoiy-siyosiy hayotda bosiqlik, sipolik va boshqa asoslarda asrab-avaylab
rivojlantirmoqdamiz.
Milliy qadriyatlar ham qandaydir o’zgarmas hodisalar emas. Millat taraqqiyoti bilan bog’liq
bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borish, yashash va mehnat qilish
sharoitlar o’zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Har bir
qadriyat ma’lum konkret davr, sharoit va ehtiyojlarning mahsuligina emas, balki uning ko’zgusi
hamdir. Shu nuqtai nazardan qadriyatlarning demokratik tamoyillar bilan qaror topishidagi o’rniga
baho berishdan oldin ulardan foydalanishda ikki omilga alohida e’tibor berish kerak: birinchisi—
qaysi bir qadriyatlarning yuzaga kelgan aniq tarixiy sharoitlar, ikkinchisi o’sha davrlarga xos
bo’lgan imkoniyat va ehtiyojlarni ham bilish kerak. Shuningdek, umumbashariy demrokratik
qadriyatlarmi, mintaqaviy qadriyatlarmi, milliy qadriyatlarmi uning qaysi zamin ehtiyoji asosida
vujudga kelganligini, ular o’rtasida qanday uyg’unlik mavjud bo’lganligi, vorisiylik masalalarini
ham o’rganish zarur. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning muhim shartidir.
Ayni paytda, fikrimizcha, muayyan milliy, sinfiy, mintaqaviy, shaxsiy va boshqa xususiy
1
Мустақиллик изоҳли илмий-оммабоп луғати ( А.Жалолов ва ª.Хоназаров умумий таҳририда) — Т.:”Шарқ“,
19998, 141 б.
2
Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. -Т.:Ўзбекистон, 1997, 138 б.
qadriyatlar tizimi ham umuminsoniy qadriyatlar tizimining o’rnini bosa olmaydi.
Fuqarolik jamiyatini barpo etishda umuminsoniy qadriyatlarning namoyon bo’lish xususiyatlari
nisbiy xarakterga ega bo’lib, uning bu xususiyati, ya’ni nisbiylik har doim ham ko’zga
tashlanavermaydi. Shunga ko’ra demokratik tamoyillarni milliy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirishda
uning quyidagi namoyon bo’lish shakllarini alohida ta’kidlash zarur.
a) demokratik jarayonlarning uzviyligi asosida milliy qadriyat sifatida shakllantirish;
b) odamlarning tafakkuri va ijtimoiy-siyosiy saviyasi bilan demokratik o’zgarishlar darajasini
mutanosib bo’lishiga erishish orqali;
v) jamiyatdagi turli xil guruhlar qarashlarini yagona maqsad – «O’zbekiston kelajagi buyuk
davlat» degan milliy g’oya asosida hamjihatlilik, millatlararo totuvlik ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash asosida;
g) demokratik jarayonlar xalqimizning qonunni hurmat qilishi, qonunga itoat etish kabi
fazilatlariga mos ravishda rivojlanishini ta’minlash;
d) siyosiy munosabatlarda ham axloqiy, ma’naviy, milliy qadriyatlar ustuvorligiga erishish orqali
umumbashariy demokratik tamoyillarni mamlakat fuqarosining turmush ehtiyojiga aylantirish va
boshqalar.
Demokratik adolatli jamiyat barpo etishda umuminsoniy qadriyatlar tushunchasiga xos bo’lgan
kundalik muloqotlardagi mazmun bilan falsafiy aksiologik ma’no o’rtasidagi farqqa e’tibor berish
lozim. Shu nuqtai nazardan bizning fikrimizcha, umuminsoniy qadriyat deganda eng avvalo,
jamiyat va odamzod nasli uchun eng qadrli va uning ma’naviy kamoloti uchun xizmat qiluvchi
umummjtimoiy ahamiyat kasb etuvchi narsalar, xodisalar, faoliyat va boshqalarning nomi, ularning
ijtimoiy ifodalash uchun ishlatiladigan falsafiy aksiologik tushunchalarni nazarda tutiladi. Demak,
umuminsoniy qadriyat deganda jamiyat a’zolarining hammasi uchun umumiy ahamiyatga ega
bo’lgan va har bir shaxsning hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlarga ijobiy ta’sir etadigan,
kishilarning xatti harakati, amaliy faoliyati, yashash tarzi, boshqalarga munosabati ham
umuminsoniy qadriyatlarning mezoni sifatida baholanadi. Shu bilan xam umuminsoniy qadriyatlar
tizimida demokratik tamoyillarning o’zi uning shakllanishi uchun keng maydon ochib beradi. Biroq
bu degani milliy qadriyatlarning o’rni ana shu tizimda passiv holatda ekan-da degan xulosani
chiqarmaslik kerak. Negaki, qadriyatlar tizimida millat, unga xos bo’lgan belgilar, jihatlar,
xususiyatlar, ularning vujudga kelish jarayoniga bevosita ta’sir ko’rsatadigan hudud, makon va u
bilan bog’liq tuyg’ular demokratik jamiyatni barpo etishda muhim o’rin egallaydi. Milliy
qadriyatlar shaxs qadriyatlarini umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lovchi zanjirning muhim va
asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Shunga ko’ra, millat xar qanday milliy qadriyatning ob’ekti, uni
yaratuvchisi va milliy qadriyatlar tizimida asosiy tayanadigan ijtimoiy tayanch hamdir. Millat bir
tomondan, o’zininng qadriyatlarini mutassil vujudga keltirib turganligi bilan ham u yashovchanlik
xususiyatiga ega bo’ladi. Demak, milliy qadriyatlar o’tmishdan kelajakka rivojlanish jarayonida
ularni doimiy takomillashtirib yangi-yangi qirralarini vujudga keltiradi. Aynan ana shu jarayon
adolatli va demokratik jamiyatning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Demak,
birinchidan milliy qadriyatlarsiz demokratiya tamoyillarini hayotga joriy etish, uni har bir shaxsning
turmush tarziga aylantirish mumkin emas. Demokratiya nafaqat shaxs faoliyati, balki u millatning
ruhiyati hamdir.
Ikkinchidan, demokratik jarayonlar davomida mavjud qadriyatlar tizimining o’zi ham rivojlanib
va o’zgarib boradi. Uchinchidan, millat milliy qadriyatning xaqiqiy egasi. Demak, millat uning
makon va zamondagi harakati ham, o’tmishdan kelajakka tomon yashashi ham, avloddan avlodga
etkazib beruvchisi ham, uning asosiy ob’ekti ham aynan shu millatdir. To’rtinchidan, milliy
qadriyatlarning takomillashmaganligi millatning yo’q bo’lib ketishiga va oxir oqibatda egasiz bo’lib
qolishining boshlanishidir. Sobiq sho’rolar davrida millatga bo’lgan hujum eng avvalo, uning
qadriyatlariga bo’lgan hujumdan boshlanganligini tasodifiy hol emas edi. Buning bir qator
misollarini ko’hna tarixdan ham, hozirgi davrdan ham ko’plab keltirish mumkin. Beshinchidan,
milliy qadriyatlarning saqlanib qolishi bu faqat ularning o’zini o’zi asrab qolishining asosiy
masalasi deb qarash kerak emas. Balki har qanday millatning saqlanib qolishi uchun har bir
millatning o’zi javobgar, mas’ul bo’lishi shart. Ana shu javobgarlik, mas’ullik darajasi milliy
rivojlanish jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. Bu haqda qozog’istonlik professor, faylasuf G’.
Qodirjonov xalqaro konferentsiyalarning birida o’zi tan olib, shunday fikrni bildirdi: “Qozoq
ziyolilarining o’z ona tillarini o’rganishlari, o’zlashtirishi va o’z tillarida ilmiy falsafiy, siyosiy
kitoblarni yozishi o’ta mushkul bo’lib qolayotganligining sababi - ular milliy ruhining erkinligiga
nisbatan uzoq yillar xukmron bo’lgan “qizil imperiyaning” mafkuraviy tazyiqining natijasidir.
Bunday holatni Qirg’iziston va O’zbekiston ziyolilari o’rtasida ham kuzatish mumkin”.
1
Milliy qadriyatlarning adolatli demokratik jamiyatni barpo etishdagi o’rnini tahlil etish
jarayonida eng avvalo, millatning o’zini ijtimoiy qadriyat sifatida qarash zarur. Negaki, millatning
o’zi milliy qadriyatlarning ham ob’ekti va ham sub’ektidir.
Demak, mamlakatimizda demokratik jamiyat barpo etishda milliy va umumbashariy
qadriyatlarning uyg’unlashuvi taraqqiyotning zaruriy qonunidir. Umumbashariy tamoyillar va
qadriyatlar qandaydir o’zgarmas, aqidaviy tushunchalar emas. Davrlar o’tishi, sharoit, talab va
ehtiyojlarning o’zgarishi bilan ularning mazmuni, baholash mezonlari ham o’zgarib boradi. Lekin
bu o’zgarishlardan qat’iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar odamlarni jipslashtiruvchi, ma’lum
maqsadlar, ijtimoiy, ma’naviy kamolotining muayyan yo’llari uchun birgalashib kurashishga,
harakat qilishga chorlovchi ijtimoiy hodisalardir. Umuminsoniy qadriyatlar turli davlatlar, xalqlar
o’rtasidagi ko’prik vositasini o’tab, odamlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, hamjihatlik va
hamkorlikka chorlovchi kuch vositasini o’taydi. Ma’naviyat borasida ham umuminsoniy qadriyatlar
xalqlarning barcha madaniyatini yaqinlashtiradi va ularning tezroq kamol topishga imkon yaratib
beradi.
O’zbekistonda erkin, demokratik jamiyat qurish vazifasini amalga oshirish jarayoni
demokratiyaning umuminsoniy va milliy-ma’naviy qadriyatlari uyg’un ekanligi e’tirof etiladi.
Demokratiyaning asosiy belgisi aniq olgan u yoki bu mamlakatda xalqni oliy hokimiyatning amalga
oshiruvchi manbai ekanligini e’tirof etishdir. Ayni paytda turli xalqlar xalq hokimiyatining shakli
va mazmunini turli davrlarda turlicha talqin etishlari mumkin. Masalan demokratiyaning antik
davrdagi talqini bilan Evropadagi hozirgi zamon talqini ham aynan bir xil emas. Qaysiki, muhim
demokratik milliy va umuminsoniy qadriyatlar va tamoyillar turli xil siyosiy rejimlarda, unga mos
ravishda shu mamlakat va mintaqadagi xalqlarning milliy-madaniy, tarixiy va boshqa an’analarida
o’zining hayotiy ifodasini topgan.
6– mavzu. Qonun ustuvorligi – demokratik davlat va fuqarolik
jamiyati qurishning asosi.
REJA:
1.Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning o’ziga xos xususiyatlari.
2.Demokratik fuqarolik jamiyati qurishda qonun ustuvorligi
tamoyilining mustahkamlanishi.
3.Fuqarolik jamiyati va uning huquqiy asoslari.
Ma’lumki O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin o’ziga xos bo’lgan taraqqiyot
yo’lini - ya’ni bozor iqtisodi tamoyillariga asoslangan erkin, ochiq demokratik davlat
1
2002 йил 8-май ойида ЖИДУ да бўлган Халқаро конференция баённомасида айтилган фикрдан кўчирма.
qurish vazifasini asosiy maqsad qilib belgilab oldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov ta’kidlab o’tganidek: «Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, demokratik odil jamiyat
qurmoqchimiz… Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab
olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi
bo’lmog’i shart
1
.
Darhaqiqat, adolat tushunchasi bilan qonun ustuvorligi tushunchasi chambarchas bog’liqdir.
Yurtboshimiz belgilab berganlaridek, qabul qilinayotgan qonunlarimizning zamirida adolat yotishi
lozim. Adolatga asoslangan qonunlarning hayotga tatbiq etilishi adolatning tantana qilishiga olib
keladi.
Demokratik jamiyat qurish uchun mamlakatda qabul qilinayotgan qonunlar adolatli bo’lishi,
o’zida xalq manfaatlarini ifoda etishi shart. Bunday qonunlarga og’ishmay itoat etilsagina,
jamiyatda demokratiya qaror topadi va mustahkam bo’ladi. Chunki barcha demokratik institutlar,
inson huquq va erkinliklari qonun vositasida joriy etiladi.
Demokratik jamiyatning eng muhim belgilaridan biri - jamiyat a’zolarining qonun oldidagi
tengligini, Konstitutsiya va qonunlarning ustunligini ta’minlanganligidir. Shu bilan birga
Konstitutsiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan
iborat bo’lmog’i lozim.
«Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari
muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni
qonunga bo’ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash – bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan
chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki
uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi»
1
.
Qonun ustuvorligining mohiyati O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qator
moddalarida belgilab berilgan. Konstitutsiyaning III bobi ikkita 15 va 16-moddalaridan iborat
bo’lib, Konstitutsiya va qonun ustunligiga bag’ishlangan.
Konstitutsiyaning
15-moddasiga
muvofiq «O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi.
Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va
qonunlarga muvofiq ish ko’radilar».
O’z faoliyatini Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq amalga oshirish sanab o’tilgan
sub’ektlarning konstitutsiyaviy burchi bo’lib hisoblanadi. Agarda davlat organlari, nodavlat
tashkilotlar, mansabdor shaxslar yoki fuqarolar o’zlarining bu burchlarini bajarmasalar, ularga
nisbatan tegishli javobgarlik choralari qo’llanishi mumkin.
Konstitutsiya va qonunlarga rioya etmagan shaxslarning javobgarligi Konstitutsiyaning o’zida
yoki tegishli qonun hujjatlarida mustahkamlab qo’yilgan bo’ladi. Masalan, Konstitutsiya 93-
moddasining 12-bandiga muvofiq Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan tuman va shahar hokimlarini
Respublika Prezidenti o’z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli.
Bu borada shuni ham aytib o’tish lozimki, Konstitutsiyaning normasi boshqa qonunlarning
normalariga nisbatan ustunlik xarakteriga ega. Chunki Konstitutsiya barcha boshqa qonunlar uchun
poydevordir.
Shuning uchun ham Konstitutsiya 16-moddasida mustahkamlangan qoidaga binoan «Birorta ham
qonun yoki boshqa normativ huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi
mumkin emas». Agarda birorta normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiyaga zid keladigan bo’lsa, u
bekor qilinishi lozim.
O’zbekiston Respublikasida normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini
ta’minlash mexanizmi ishlab chiqilgan va amalda qo’llaniladi.
1
Каримов И А. Ўзбекистоннинг сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясидаги маъруза. 1995 йил 23 феврал. «Ватан
саждагоҳ каби муқаддасдир» китобида, 3-ж., -Т., Ўзбекистон, 1996, 10-б.
1
Каримов И.А. Адолат қонун устуворлигида. Иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлисининг олтинчи сессиясидаги маъруза. 2001 йил 29 август. «Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ
керак» китобида, 10-ж., -Т., Ўзбекистон, 2002, 28-бет
Xo’sh, Konstitutsiyaning bu moddasiga binoan qonun yoki boshqa normativ-huquqiy
hujjatning Konstitutsiyaga mosligini qaysi organ nazorat qiladi, degan savolning tug’ilishi tabiiydir.
Normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini nazorat qilishni uning qaysi
bosqichda amalga oshirilishiga qarab, quyidagi ikki turga bo’lish mumkin:
Birinchidan, dastlabki nazorat. Bu nazorat normativ-huquqiy hujjatlar loyiha vaqtida ularni
huquqiy ekspertizadan o’tkazish orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining
«Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida»gi 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan qonunining 18-
moddasiga muvofiq «Huquqiy ekspertiza normativ-huquqiy hujjat loyihasini tayyorlagan organning
yoki normativ-huquqiy hujjatni qabul qiladigan organning yuridik xizmati, shuningdek,
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshirilishi mumkin».
Ikkinchidan, keyingi nazorat. Bu nazorat normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinganidan keyin
amalga oshiriladi. Keyingi nazoratning o’zini ham ikki turga bo’lish mumkin.
a) normativ-huquqiy hujjat qabul qilinganidan keyin, ammo u hali kuchga kirishidan avval
amalga oshiriladigan nazorat. Bu nazorat ham Adliya vazirligi tomonidan vazirliklar, davlat
qo’mitalari va idoralar qabul qilgan umummajburiy xarakterga ega bo’lgan normativ-huquqiy
hujjatlarni davlat ro’yxatidan o’tkazishdan avval amalga oshiriladi. Bu normativ-huquqiy hujjatlar
davlat ro’yxatidan o’tkazilgandan keyingina kuchga kiradi.
O’zbekiston Respublikasida vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning umummajburiy
xarakterdagi normativ-huquqiy hujjatlarining Konstitutsiya va qonunlarga mosligini ta’minlash
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1993 yil 17 iyunda «Vazirliklar, davlat
qo’mitalari va idoralarning umumiy-majburiy tusdagi normativ hujjatlarining huquqiy ekspertizasi
va ularni davlat ro’yxatiga olish to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida» va 1997 yil 9 oktyabrda
«Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralar me’yoriy hujjatlarining qonuniyligini ta’minlash chora-
tadbirlari to’g’risida» qarorlar qabul qildi.
Bu qarorlarning mohiyati shundaki, ular umummajburiy xarakterdagi idoraviy normativ-huquqiy
hujjatlarni O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilishining
majburiyligini ta’minlab berdi. 1997 yil 9 oktyabrdagi qarorda belgilanishicha, agar shunday
hujjatlar davlat ro’yxatidan o’tkazilmasa, ular yuridik kuchga ega bo’lmaydi. Konstitutsiya yoki
qonunga zid bo’lganlari esa davlat ro’yxatiga olinishi mumkin emas. Ana shunday yo’l bilan
idoraviy normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga va qonunlarga mosligi ta’minlanmoqda.
b) kuchga kirgan normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligi yuzasidan nazorat.
Bunday nazoratni barcha davlat organlari amalga oshiradilar.
Umuman olganda qonunlarning ijro etilishi va normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga
va qonunlarga mos bo’lishini nazorat qilish qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini
amalga oshiruvchi davlat organlari tomonidan olib boriladi.
Qabul qilingan qonunlarning ijro etilishini nazorat qilib borish Oliy Majlis faoliyatida o’ziga xos
o’rin tutadi. Oliy Majlis tomonidan qonunlarga rioya qilinishini nazorat qilish, ularning
ta’sirchanligini o’rganish, qonun hujjatlaridagi kamchiliklarni, ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solishdagi nuqsonlarni o’z vaqtida bartaraf etish maqsadini ko’zlaydi. Oliy Majlis qo’mitalari va
komissiyalari har yili qariyib 50 ta qonunning ijrosini o’rganadilar. Qonun hujjatlari talablari
qanday bajarilayotganligi deyarli barcha vazirliklar va idoralarda, viloyatlarda tekshiriladi.
Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini ta’minlash yuzasidan parlament
nazoratini amalga oshirishda Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman)
instituti muhim rol o’ynaydi
1
. Ma’lumki Er yuzida inson borki, u doimo o’z huquqi va erkinligini
himoya qilish uchun imkoniyat izlagan va Ombudsmanning tashkil topishi esa, davlat bilan fuqaro
o’rtasidagi munosabatlarga yanada aniqlik kiritdi. Ombudsman fuqarolarning haq-huquqlarini
himoya qiluvchi munosabatlarni nazorat qiluvchi vakildir. Ombudsman (Hombutsmen) shvedcha
so’z bo’lib, hukumat idoralari faoliyatini taftish, nazorat qiluvchi mansabdor shaxs yoki vakil
ma’nosini anglatadi
2
.
1
Халилов Э.². Ўзбекистон Республикасининг Парламенти: Биринчи чақириқ Олий Мажлиснинг фаолияти. -
Т.: Ўзбекистон, 1999, 11-17 бетлар
2
Мустақиллик: изоҳли илмий-оммабоп луғати. -Т.: Шарқ. 1998, 179-б.
Ushbu fikr hozirgi zamon huquqiy adabiyotlarida keng tarqalgandir. Biroq jamiyatda qonun
ustuvorligini ta’minlashda Ombudsman institutining o’ziga xos talqin va tarixiy ildizlari mavjud.
Shu nuqtai nazardan amerikalik mutaxassis Din Gottererning bildirgan fikrlari diqqatga sazovordir.
U shunday deb yozadi: Ombudsman instituti ildizlari uzoq o’tmishga borib taqaladi.
Ombudsmanning tarixiy ildizlaridan biri Qur’oni Karim va islom mafkurasining bir qismi sifatida
odillik tamoyillaridan kelib chiqadi
3
. O’sha payt inson huquqi va erkinliklarini himoya qilish,
mulkiy, oila va nikohga oid huquqlarni tartibga soluvchi hamda shikoyatlarni qabul qilish va
nizolarni hal qilish uchun muxtasib mansabi dastlab halifa Umar tomonidan tashkil etilgan edi.
Keyinchalik ana shunday muxtasib mansabi Movarounnahrdagi mavjud xonliklarda ham tashkil
etilgan bo’lib, ular asosan fuqarolarning shikoyatlarini adolat nuqtai nazardan hal etishga
intilganlar.
Shunday qilib, Ombudsman institutining ildizlari Din Gotterer ta’kidlaganidek, Sharq
mamlakatlari davlatchiligiga borib taqaladi. Biroq, Er yuzida rasmiy ravishda esa, birinchi marotaba
Ombudsman instituti 1709 yil Shvetsiya qirolligi huzurida tashkil topgan. 1709 yili Shvetsiya qiroli
Karl XII Poltava janglarida mag’lubiyatga uchrab, Turkiya davlatiga qochib ketadi. Qirolsiz qolgan
Shvetsiyada tartibsizlik boshlanadi. Bundan xabar topgan Karl XII Turkiyada turib, 1713 yil
Shvetsiya qirolligi huzurida Ombudsman tashkil qilish haqidagi qonunga nizo chekadi. Bugungi
kunda deyarli barcha demokratik mamlakatlarda Ombudsman instituti tashkil etilgan.
Ombudsmanning muhim xususiyatlaridan biri uning mustaqilligidir.
Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakil (Ombudsman) demokratik yo’ldan borayotgan
jamiyatimizdagi inson huquqlari bilan bog’liq muammolarni hal qilishda faol ishtirok etmoqda.
Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili Ombudsman 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan
qonunda berilgan vakolatlariga muvofiq faoliyat ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda huquqiy
demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishda alohida ahamiyatga ega bo’lmoqda.
O’zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi qonunining 26-
moddasining birinchi qismiga muvofiq «Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga zid keladigan qarori O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan bekor qilinadi».
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93-moddasining 1-bandiga muvofiq O’zbekiston
Respublikasining Prezidenti «fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga
rioya etilishining kafilidir».
Bu normaga ko’ra Prezident birinchidan, qabul qilinayotgan qonunlar va boshqa normativ-
huquqiy hujjatlarda fuqarolarning huquq va erkinliklariga rioya etilayotganligini, ikkinchidan esa,
ularning Konstitutsiyaga mosligini nazorat qilib boradi.
Konstitutsiyaga ko’ra qonunlar Respublika Prezidenti tomonidan imzolanadi, boshqacha qilib
aytganda, o’zining rasmiy tasdig’ini topadi. Agar Prezident qabul qilingan qonunda fuqarolarning
huquq va erkinliklariga rioya etilmagan yoki u Konstitutsiyaga zid deb hisoblasa, Konstitutsiya 93-
moddasining 14-bandiga muvofiq qonunga o’z e’tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama
qilish va ovozga qo’yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga haqli. Agarda boshqa normativ-huquqiy
hujjat, masalan, Vazirlar Mahkamasining qarori, vazirning buyrug’i, hokimning qarori
Konstitutsiyaga yoki qonunlarga zid bo’lsa Respublika Prezidenti shu moddaning 13-bandiga
muvofiq uni to’xtatishga yoki bekor qilishga haqli.
«Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonunning 26-moddasining ikkinchi qismiga
muvofiq «Hokimlarning O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, Hukumat hujjatlariga,
shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat manfaatlariga zid keladigan hujjatlari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
to’xtatiladi va bekor qilinadi».
Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, qonun ustuvorligini ta’minlashda O’zbekiston Respublikasi
3
Готтерер Д. Омбудсман ҳақида Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари журнали. 1999, 1-сон, 27-б.
Oliy Majlisiga qonunchilik tashabbusi asosida inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan
qonunlar loyihalarining kiritilishi ham katta ahamiyatga ega.
Keyingi
yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan insonparvarlik,
adolatparvarlik g’oyalariga asoslangan jinoyat, jinoyat-protsessual qonun hujjatlarini
takomillashtirishga, jinoiy jazolarni liberallashtirishga qaratilgan bir qator qonun loyihalari Oliy
Majlisga kiritildi. Ularning qabul qilinishi mamlakatimiz ijtimoiy hayotida o’zining samarasini
bermoqda.
Huquqiy davlat tushunchasi demokratik davlat tushunchasi bilan chambarchas
bog’liqdir. Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, demokratik, huquqiy davlat kuch, inqilob
bilan emas, balki tabiiy-tarixiy evolyutsion yo’l bilan barpo etiladi. Albatta, har qanday jamiyatda
huquqiy davlat tushunchasi u yoki bu qonunlarning mavjudligi bilan belgilanmaydi. Negaki,
qonunlar huquq sifatida har bir davlatda mavjud va har qanday hokimiyat ulardan foydalanadi.
Hamma gap o’sha qonunlarning qandayligida va ularning qanday bajarilishidadir.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruzalarida «Huquqiy davlatning mazmun-mohiyatini
belgilaydigan amaldagi kodekslar, qonunlar, me’yoriy hujjatlarni tanqidiy baholagan holda huquqiy
davlatni shakllantirish borasida birinchi galda qabul qilishimiz zarur bo’lgan yangi qonun va
me’yoriy hujjatlarni aniqlab olishimiz kerak» deb ta’kidlab o’tdilar
1
.
Mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlashda yurtboshimizning 1996 yil 31 oktyabrdagi
«Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi»ni tuzish to’g’risidagi farmoni
alohida ahamiyatga ega bo’lmoqda. Bugungi kunda Milliy markaz mamlakatimiz va butun
jahondagi inson huquqlari, erkinliklarini jahon xalqaro huquq normalari asosida himoya etishning
ta’sirli vositasi sifatida faoliyati ham ibratli bo’lmoqda. Biroq bu borada demokratik tamoyillarning
hayotga to’liq joriy etilishida jiddiy ayrim muammolar ham mavjud. Ulardan biri tom ma’nodagi
sud mustaqilligiga erishishdan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Sudlar tom
ma’nodagi mustaqil bo’lgan holdagina qonunlarning qat’iy ijrosi, ularning haqiqiy ustuvorligi
so’zsiz ta’minlanadi. Qaerda sud mustaqil bo’lmas ekan, shu erda qonun talablari va adolat buzilishi
muqarrar»
2
. Darhaqiqat qonun ustuvorligini, insonning huquq va erkinliklari himoyasini
ta’minlamasdan turib, demokratik va fuqarolik jamiyatini qurish haqida so’z yuritishga hech qanday
asos qolmaydi.
Sudlar tomonidan davlat organlari huquqiy hujjatlarining Konstitutsiyaga va
qonunlarga mosligini nazorat qilinishi - sud organlarining vakolatlaridan biri bo’lib
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 12-moddasi «Davlat organiniig yoki
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organining hujjatini haqiqiy emas deb topish», deb nomlangan
bo’lib, uning birinchi qismiga muvofiq «Davlat organlarining yoki fuqarolarning o’zini o’zi
boshqarish organining qonun hujjatlariga muvofiq bo’lmagan hamda fuqarolarning yoki yuridik
shaxslarning fuqarolik huquqlarini va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzadigan hujjati
sud tomonidan haqiqiy emas, deb topilishi mumkin».
Sud huquqiy hujjatni haqiqiy emas, deb qaror chiqargan taqdirda, bu qaror hamma davlat
organlari va boshqalar uchun ham majburiydir. Chunki Konstitutsiyaning 114-moddasida «Sud
hokimiyati chiqargan hujjatlar barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar,
muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir», deb mustahkamlab
qo’yilgan.
Sud qaroriga ko’ra haqiqiy emas deb e’lon qilingan huquqiy hujjat - yuridik kuchga ega emas.
Agarda biron-bir hujjatning qonuniyligi to’g’risida sud qarori mavjud bo’lsa, o’sha hujjat
yuzasidan fuqarolar yoki tashkilotlar sudga yana shikoyat qilishlari mumkin emas.
1
Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. -Т.: Ўзбекистон, 29-б.
2
Каримов И.А. Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. II. –Т.:
Ўзбекистон, 2003, 31-б.
Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar tomonidan chiqarilgan normativ-huquqiy
hujjatlarning konstitutsiyaviyligini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyaviy sudiga yuklatilgan.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyaviy sudi qonunlarning va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan boshqa
hujjatlarning, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, Hukumat qarorlarining, davlat
hokimiyati mahalliy organlari qarorlarining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga mosligini
aniqlaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, qonun ustuvorligi quyidagi uchala holat bo’lgandagina,
o’zining to’liq ifodasini topadi.
Dostları ilə paylaş: |