VƏLİyev dünyamali əMİr oğlu azərbaycanin qlobal иqtиsadиyyata иnteqrasиyasi

Qloballaşma dövründə maliyyə mühitinin

transformasiyası
İstehsalın miqyasının artması və mürəkkəbləşməsi investisiyaya ehtiyacı ciddi şəkildə artırır və kapitalın hərəkətini sürətləndirir. Həyata keçirilən saysız he­sabsız maliyyə əməliyyatlarının məqsədi və obyekti çox vaxt milli sər­həd­lər­dən kənarda olur. Kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi istehsal sferası­na nisbətən bank-maliyyə sferasında misli görünməmiş dərəcədə sürətlənmiş və qloballaşmışdır. Maliyyə, investisiya və informasiya ehtiyatları əldə etmək uğ­run­da rəqabət mübarizəsi şiddətlənmişdir. Nəhəng beynəlxalq banklar, bu müba­ri­zənin fəal aparıcı qüvvələridir.

Bank-maliyyə əməliyyatlarının yeni kommunikasiya vasitəsilə aparılması «elektron pulların» hərəkətini nəzərdə tutan yeni anlayışın - «virtual iqtisadiyyat» anlayışının yaranmasına səbəb olmuşdur.

Qloballaşma şəraitində kapital və maliyyənin beynəlxalq hərəkəti ciddi kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə məruz qalmışdır. Başqa sözlə, qloballaşma özünü maliyyə sahəsində daha qabarıq şəkildə göstərir. XX əsrdə milli maliyyə bazarları dünya bazarının tərkib hissəsinə çevrilmişdilərsə, həmin əsrin sonunda dünya maliyyə bazarı qlobal bazara çevrildi. Corc Soros «Açıq cəmiyyət. Qlobal kapitalizm islahat edilərkən» adlı (M., 2001) əsərində maliyyə sahəsində qloballaşmanın mahiyyətini belə açır: «Biz qlobal iqtisadiyyatda yaşayırıq, onun üçün isə mal və xidmətlərin sərbəst mübadiləsi, daha böyük dərəcədə isə kapitalın azad hərəkəti xasdır. Bunun nəticəsində müxtəlif ölkələrdə faiz dərəcələri, valyuta məzənnələri və birja kotirovkaları sıx şəkildə qarşılıqlı asılıdır. Qlobal maliyyə bazarları isə bütün dünyada iqtisadi şəraitə güclü təsir göstərir. Maliyyə kapitalı imtiyazlı vəziyyətdədir. Ümumiyyətlə götürüldükdə, kapital digər istehsal amillərinə nisbətən, maliyyə kapitalı isə onun başqa formalarına nisbətən daha mobildir. Maliyyə bazarları ayrı-ayrı ölkələr üçün kapitalın vergiyə cəlb edilməsini hədsiz dərəcədə çətinləşdirmişdir, çünki onu hara istəsələr apara bilərlər. Nəzərə alınsa ki, beynəlxalq maliyyə kapitalı ayrı-ayrı ölkələrin həyatında həlledici rol oynayır, bu gün artıq qlobal kapitalist sistemi haqqında danışmaq olar». [152, s. 199].

Qlobal maliyyə mühiti dedikdə, qloballaşma dövründə dünya maliyyə bazarlarının inkişafına və bankların, maliyyə korporasiyalarının və investorların qərarlarına təsir edən qlobal və regional şərait nəzərdə tutulur. Qlobal maliyyə mühiti tranformasiya edən (inkişaf edən) beynəlxalq pul sistemləri, ayrı-ayrı ölkələrin tədiyə balanslarının vəziyyəti, aparıcı dünya dövlətlərinin və regionlarının inkişaf modellərinin təsiri altında ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. Qlobal maliyyə mühiti beynəlxalq maliyyə bazarlarında, beynəlxalq bank işində, beynəlxalq maliyyə korporasiyalarında və beynəlxalq portfel investisiyalarında mövcud olan şəraiti özündə birləşdirir. [191, s. 2]

Qlobal kapital və maliyyə bazarlarının aşağıdakı başlıca xüsusiyyətlərini qeyd etmək olar:

• 
  əməliyyatların nəhəng miqdarda dünya maliyyə mərkəzlərində, habelə offşor zonalarda (dünya iqtisadiyyatının «qara bazarlarında») cəmlənməsi. 90-cı illərin əvvəlində yalnız «yeddilər» arasında gündəlik ma­liy­yə axınları 420 mlrd. ABŞ dollar təşkil edirdi ki, bu da dünya ticarəti həcmindən 34 dəfə çox idi;
  
• 
  coğrafi sərhədlərin olmaması;
  
• 
  əməliyyatların bütün sutka ərzində aparılması;
  
• 
  qabaqcıl ölkələrin valyutalarından, habelə AVRO və SDR-dən istifadə olunması;
  
• 
  iştirakçıları əsasən yüksək reytinqə malik olan birinci dərəcəli banklar, şirkətlər, maliyyə-kredit institutları və hökumətlərdir;
  
• 
  maliyyə xidmətlərində inqilab özünü göstərdiyi bir şəraitdə bazar seqmentləri və sövdələşmə alətlərinin çox­şaxəliliyi;
  
• 
  beynəlxalq faiz dərəcələrinin spesifik olması;
  
• 
  ən dəqiq elektron hesablama maşınlarından istifadə olunması əsasında kağızsız əməliyyatların yüksək informa­siya texnologiyası və standart­laşdırılması;
  
• 
  bütün dünyada sərbəst dəyişən valyuta məzənnəsi sisteminə keçilməsi ilə əlaqədar olaraq valyuta mübadiləsi əməliyyat­larının geniş vüsət alması. Valyuta birjası qlobal maliyyə bazarının aparıcı ünsürünə, valyuta məzənnələrinin gözlənilməz dəyişməsi və möhtəkirlik hücumları onun mühüm atributuna çevrilmişdir;
  
• 
  mal və xidmətlərin beynəlxalq hərəkətinə xidmət edən dünya maliyyə axınlarının böyük vusət alması;
  
• 
  qısamüddətli kreditlər və qiymətli kağızlara qoyuluşlar şəklində «qaynar» və ya «çılğın» pulların böyük məbləğlərdə axınının yaranması;
  
• 
  maliyyə bazarlarının bütün seqmentlərində (valyuta, kredit, fond və sığorta) «heç nədən» pul düzəldən möhtəkirlik əməliyyatlarının görünməmiş dərəcədə artması;
  
• 
  cinayətkarlıq yolları ilə əldə edilmiş qeyri-leqal pulların böyük miqdarda mövcud olması [191, s. 50-51].
  

Qlobal bazarların yeni subyektləri TMŞ və TMB-lardır. Dünya iqtisadiyyatının, o cümlədən, dünya maliyyə bazarlarının qloballaş­masında və müasir dövrdə fəaliyyətində onlar aparıcı rol oynayırlar. Nəhəng TMŞ-lərin dövriyyəsi bir çox ölklərin MMM-undan, TMB-ların aktivləri isə dövlət büdcələrindən qat-qat çoxdur. Onların valyuta ehtiyatları dünyadakı bütün Mərkəzi bankların ehtiyat­larından bir neçə dəfə çoxdur. [191, s. 52].

Transmilli şirkətlər (TMŞ) və Transmilli Banklar (TMB) dünya bazarlarında rəqib durumundadırlar və onların maraqları bir-birindən kəskin sürətdə fərqlənir. Bu maraqlar onların fəaliyyət profilindən, ölkəyə daxil olma yollarından, mənşə ölkəsindən və sairdən asılıdır.

Şübhəsizdir ki, TMŞ və TMB nəhəng maliyyə ehtiyatlarına malikdirlər və ona görə də onlarla hesablaşmayan ayrı-ayrı ölkələrin hakim dairələrini «cəzalandıra» və ya «təşviq edə» bilirlər. Bu zaman onlarla vahid iqtisadi məkana daxil olmayan və güclü iqtisadi, elmi-texniki potensiala malik olmayan ölkələr daha çox «cəzalandırılırlar». Lakin bir çox ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, (Məsələn, Argentinanın) ölkənin iqtisadi inkişaf tələblərinə cavab verməyən təklif və tövsiyələrin qəbul edilməsi ölkədə ciddi çətinliklər yaradır, bəzən isə böhranla nəticələnir.

Lakin məlum olduğu kimi, müstəqil dövlətlər TMŞ və TMB-ın fəaliyyətinin ölkə daxilində hüququ tənzimlənməsi imkanına malikdirlər. Beləliklə, beynəlxalq kapital və maliyyə hərəkətində qloballaşma prosesində baş verən kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələri təsərrüfat və maliyyə həyatında yeni reallıqların yaranmasına səbəb olmuşdur. Həmin reallıqların nəzərə alınması transformasiya mərhələsində olan ölkələr, o cümlədən, Azərbaycan üçün olduqca vacibdir.

Dünya təsərrüfatı sisteminin beynəlmiləl xarakteri artdıqca beynəlxalq kapi­talın hərəkəti də sürətlənir. Azad rəqabət dövründə ölkələr arasında mal hərəkəti ənə­nəvi olduğu halda, XIX əsrin sonları və XX əsrdə kapital hərəkəti beynəlxalq əla­qələrin daha tipik cəhətinə çevrilmişdir. 1914-cü ildən ikinci dünya mü­ha­ri­bə­si­nin sonlarına qədər xarici kapital qoyuluşları təxminən 1/3 qədər artmışdır. İkin­ci dünya müharibəsindən sonra xarici kapital qoyuluşları hər on ildə, birbaşa in­vestisiyalar isə hər 6-7 ildə iki dəfə artmışdır. Yalnız 1945-1985-ci illərdə sə­na­ye ölkələrinin kapital ixracı 40 dəfədən çox artmışdır. 1983-1989-cu illərdə isə BVF-nə üzv olan ölkələrdə bütün formalarda kapital ixracı 3, 5 dəfədən çox art­mış­dır (299 mlrd. dollardan 1103 mlrd. dollara yüksəlmişdir). İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) məlumatlarına görə 1983-cü ildən sonra birbaşa xa­rici investisiyaların orta illik artım sürəti 34% olmuş və bu da dünya ticarətinin artım sürətindən 5 dəfə yüksək olmuşdur. Xaricdə külli miqdarda əcnəbi kapitalı fəa­liyyət gös­tərir. BMT-nin məlumatına görə xaricdə toplanmış yalnız birbaşa in­ves­ti­si­ya­lar 1993-cü ildə 2,0 trilliyon dollar təşkil etmişdir. 1992-ci ildə xarici kapital iştirak edən müəssisələrdə 5,5 trilliyon dollarlıq məhsul və xidmət istehsal edilmişdir. Sonrakı illərdə ka­pi­tal ixracının artım sürəti həm məcmuu milli məhsulun, həm də mal ixracının artımından çox yüksək olmuşdur. Yalnız 1990-2000-ci illər ərzində qlobal valyuta bazarlarında gündəlik əməliyyatlar 2 dəfə, istiqraz bazarlarında 5 dəfə, səhm bazarlarında isə 20 dəfə artmışdır. [191, s. 49]. Beynəlxalq kapital hərəkəti dünya təsərrüfat əlaqələrinin mühüm amilinə çevrilmişdir. Xarici investisiyaların artması və borc kapitalının beynəlmiləlləşməsi nəticəsində dövlətlərarası kredit təşkilatları sistemi yaradıl­mış, nəhəng beynəlxalq pul bazarı formalaşmışdır. (bax: cədvəl №1. 1)

Kapitalın və maliyyənin beynəlxalq hərəkəti, hər şeydən əvvəl ölkələr ara­sın­da istehsal xərclərinin, xüsusən əmək haqqının səviyyəsində mövcud olan fərq­lə əlaqədardır. Məsələn, ikinci dünya müharibəsindən sonra əmək tutumlu is­teh­sal küt­ləvi sürətdə sənaye ölkələrindən əmək haqqı çox aşağı (bəzən on də­fə) sə­viy­yə­də olan inkişaf etməkdə olan ölkələrə köçürülməyə başlamışdır. Ka­pital hə­rə­kə­ti­ni şərtləndirən ən mühüm amillərdən biri ölkələr arasında təbii sər­vətlərin qeyri-bə­ra­bər bölgüsüdür. Transmilli şirkətlər yüksək mənfəət əldə et­mək üçün ucuz xam­mal mənbələrini ələ keçirməyə çalışırlar. Kapital və maliyyə hə­­­rəkəti ənənəvi olaraq mal hərəkətinə də yol açır və bazarların təmin olunmasına şərait yaradır.

Cədvəl №1. 1

Beynəlxalq maliyyə axınları (Mlrd. ABŞ dolları)

Ölkə	1980	1985	1986	1987	1988	1989	1990	1991	1992
Böyük Britaniya		366,1	648,9	830,1	642,6	766,6	689,0	1016,6
ABŞ	9, 3	36, 4	71, 7	86, 1	85, 3	104,3	92, 1	98, 8	109, 3
Yaponiya		62, 8	163,7	147,3	128,5	156,7	120,7	92, 9	72, 2
Almaniya	7, 5	33, 9	45, 6	55, 2	60, 7	67, 3	61, 1	59, 2	90, 8
İtaliya	1, 1	4, 0	6, 9	8, 1	10, 3	17, 6	26, 6	60, 4	118, 4
Kanada	9, 6	26, 7	40, 5	58, 9	39, 1	54, 5	64, 1	81, 4	111, 2

Beynəlxalq kapital hərəkətinin iqtisadi nəticələri: xarici kapital onu qəbul edən ölkədə kapital yığımı və istehsal güclərinə bilavasitə təsir edir. Kapital yığımı problemi inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xüsusən böyük əhəmiyyət daşıyır. Xarici kapital qoyulduğu ölkədə həm fəaliyyətə başlarkən gətirdiyi kapital ilə, həm də mənfəətdən yığıma ayırmalarla istehsal güclərini artırır. Xarici kapital özü ilə birlikdə texnologiya və müasir idarəçilik təcrübəsini də gətirir, elmi-tədqiqat işlərini təşkil edir, yerli kadrların hazırlanmasına yardım edir.

Xarici kapitalın gətirdiyi valyuta, idxal olunan malların istehsalını daxildə təş­kil etməsi (idxalın əvəz olunması) və ixracat potensialının artırılması üzrə gör­dü­yü işlər onu qəbul edən ölkənin ödəniş balansı müvazinətinin nizamlanması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Lakin sonralar əldə olunan mənfəətin bir hissəsinin xaricə köçürülməsi ödəniş balansı müvazinətinə mənfi təsir edir. Ona görə də kapitalı qəbul edən ölkələr çox vaxt mənfəətin xaricə köçürülməsini məhdudlaşdırırlar.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr xarici kapital üzrə yeritdikləri siyasətdə bu kapitalların ixracat yönlü istehsala qoyulmasını geniş təşviq edirlər. Çünki TMŞ-nin xarici bazarlarda bütün dünya miqyasında böyük şəbəkə və təcrübələri vardır.

Xarici kapital iqtisadiyyata dinamik xarakter verir və daxili rəqabəti artırır. Əgər ölkə daxilində hər hansı bir sahədə inhisar varsa, xarici kapitalın daxil olması onu aradan qaldırır, istehsalın artmasına və qiymətlərin aşağı düşməsinə səbəb olur.

Xarici kapital sahəsində dünya dövlətləri müxtəlif siyasət yeridirlər. Onların ək­səriyyəti liberal siyasət yeritdiyi halda, bəziləri onların fəaliyyətini məh­dud­laş­dır­mağa çalışırlar. Bu məhdudiyyətlər kapitalın qoyulma sahəsi (məsələn, dağ-mə­dən sənayesi, bank işi, qəzet buraxılması, sərinləşdirici içkilər istehsalında xa­rici kapital bəzən məhdudlaşdırılır və ya qadağan edilir), gətirilən tex­no­lo­gi­ya­nın növü, xarici kapitalın yerli iştiraklarda payı, mənfəəti köçürmə payı, fəaliyyət kimi tələblər aiddir.

Bir çox iqtisadçılar birbaşa xarici kapital qoyan TMŞ-nin yaratdıqları müəs­si­sələrin idarə olunmasını öz əllərində saxladıqları üçün ehtiyat edirlər ki, onlar apa­rıcı iqtisadi sahələri ələ keçirərək bütün iqtisadiyyatı öz nəzarəti altına ala bi­lər­lər. Bunun nəticəsində isə ölkə müstəqil maliyyə, kredit və xarici ticarət si­ya­sə­ti yeridə bilmək imkanını itirər, siyasi təşkilatlar da xaricilərin təsiri altına düşə bilər.

Rusiyanın iqtisadçı alimləri A. Libman və B. Xeyfets [327, 2008, №1, s. 150] kapital və maliyyənin hərəkətində ümumi məkan anlayışından istifadə edirlər. Onların fikrinə görə kapital hərəkətində ümumi məkan dedikdə beynəlxalq miqyasda ölkələrin hüquqi və fiziki şəxslərinin mobil kapitallarının sərhədlərdən keçirilməsi zamanı qarşıya çıxan maneələrin aradan qaldırılması üçün eyniləşdirilmiş qaydalar sistemi nəzərdə tutulur. Belə qaydalar beynəlxalq regional iqtisadi birliklər tərəfindən müəyyən edilir. İnvestisiya fəaliyyətində ən çox yayılmış məhdudiyyətlər öz ifadəsini konkret olaraq aşağıdakılarda tapır:

1. 
   xaricdə qız şirkətlərinin yaradılması və yaxud şirkətin xaricdə pay sənədlərinin (səhmlərin) satın alınması qaydası. Ümumi mühit bu sahədə məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasını tələb edir;
   
2. 
   investisiyaların icazəli xarakteri kapital hərəkətinin ümumi mühiti tələb edir ki, inteqrasiya birliyinin digər ölkələrinin şirkətlərinin investisiya qərarlarını məhdudlaşdıra bilməz. (məsələn, milli təhlükəsizlik məsələləri ilə əlaqədar və s. );
   
3. 
   xarici investorlar üçün ölkəyə gəlmək məsələsində məhdudiyyət qoyulmamalıdır;
   
4. 
   milliləşdirilmə təhlükəsinə qarşı zəmanət olmalıdır;
   
5. 
   mənfəətin transferinə məhdudiyyət qoyulması problemi;
   
6. 
   xarici şirkətin idarə olunmasında yerli kadrların iştirakına qoyulan tələblər və s;
   

Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında inkaredilməz əhəmiyyətə malik olduğu hal­da, Kanada, Yaponiya və Qərbi Avropa kimi bir sıra inkişaf etmiş ölkələr milli iq­ti­sa­di mexanizm üzərində nəzarət sükanını itirməkdən qorxaraq öz ərazisində xa­ri­ci investisiyaları məhdud­laşdırmağa çalışırlar. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin möv­qeyi ikilidir: onlar ölkəyə xarici kapital qoyuluşlarının həm artmasından, həm də azalmasından narahatdırlar. Onlar, bir tərəfdən xarici istismarın artmasından qor­xurlar, digər tərəfdən isə xarici kapital və texno­logiyanın məhdudlaşa bi­lə­cə­yin­dən ehtiyat edirlər. Ancaq ümumiyyətlə götürüldükdə dünya təsərrüfat əla­qə­lə­rində birbaşa xarici investi­siyalar sahəsində liberallaşdırma meyli, məh­dud­laş­dır­ma meylin­dən qat-qat yüksəkdir. Yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, 1991-1994-cü illər ərzində milli investisiya qanunlarına edilmiş 373 düzəlişdən 368-i li­be­rallaşma istiqamətində edilmişdir. Həmin illər ərzində xarici inves­tisiyanın qo­run­ması haqqında 900-dən çox ikitərəfli sazişlər bağlan­mışdır. Dünya döv­lət­lə­ri­nin əksəriy­yə­tində birbaşa xarici investisi­yaların təşviq olunması üçün geniş miq­yas­lı maliyyə və digər tədbirlər sistemi həyata keçirilir (50-dən çox təşviq tədbiri mövcuddur).
Cədvəl № 1. 2

İnkişaf etməkdə olan ölkələrə birbaşa kapital qoyuluşları (mlrd. doll. )*

	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Cəmi kapital qoyuluşu	108, 1	75, 1	26, 7	46, 4	66, 0	71, 9
Birbaşa investisiyalar	129, 8	131, 8	129, 9	147, 3	115, 5	121, 8
Özəl portfel qoyuluşları	1, 8	12, 8	-17, 9	-51, 5	-12, 8	-9, 4
Digər özəl kapital	-66, 4	-94, 9	-96, 0	-87, 5	-74, 1	-74, 5

* [304, səh. 229].
Kapital və maliyyə ixracı onu ixrac edən ölkə üçün də müsbət və mənfi nəticələr doğurur. Mənfi nəticə öz əksini kapital qoyan öl­­kənin milli geniş təkrar istehsalı prosesindən kapitalın bir hissəsinin çı­xarıl­ma­sında və onun artım sürətinin zəifləşməsində tapır. Kapital ixracı həmçinin bu ölkənin ödəniş balansının müvazinətinə da mənfi təsir göstərir.
Cədvəl № 1. 3

İnkişaf etməkdə olan ölkələrə xarici kapital axını (mlrd. doll. )*

İnkişaf etməkdə olan ölkələr	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Cəmi kapital axını	108, 1	75, 1	26, 7	46, 4	66, 0	71, 9
Rəsmi kapital	42, 9	25, 4	10, 7	38, 0	37, 4	34, 0
Özəl kapital	65, 2	49, 7	16, 1	8, 3	28, 6	37, 9
Birbaşa xarici yardımlar	129, 8	131, 8	129, 9	147, 3	115, 5	121, 8
Özəl portfel qoyuluşları	1, 8	12, 8	-17, 9	-51, 5	-12, 8	-9, 4
Digər özəl kapital	-66, 4	-94, 9	-96, 0	-87, 5	-74, 1	-74, 5
Cari ödəmələr balansı	-85, 1	-10, 2	-66, 7	39, 6	18, 9	0, 9
Mal və xidmət balansı	-47, 3	39, 4	116, 6	84, 9	70, 1	49, 4
Kapital əməliyyatları balansı	115, 8	50, 5	-27, 6	-28, 3	-10, 8	4, 9

* [304, səh. 272]

Cədvəl № 1. 4

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin cəmi xarici borcları (mlrd. doll. )*

İnkişaf etməkdə olan ölkələr	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Cəmi xarici borcları	2. 182,3	2. 223,1	2. 199,4	2. 171,0	2. 200,8	2. 2000,8
Neft ixracatçıları	422, 9	432, 0	434, 1	425, 0	429, 3	426, 6
Digər ixracatçılar	1. 759,4	1. 791,1	1. 765,3	1. 746,0	1. 771,5	1. 781,2
Qısa müddətli	229, 5	212, 2	211, 0	194, 2	204, 5	206, 1
Uzun müddətli	1. 529,8	1. 579,0	1. 554,3	1. 551,7	1. 567,0	1. 575,0
Borc verənlərə görə: rəsmi	685, 6	701, 9	683, 4	703, 1	731, 5	761, 0
Banklar	497. 1	486. 1	476, 8	452, 7	458, 6	471, 4
Digər özəl axınlar	576, 7	603, 1	605, 0	590, 2	581, 4	548, 8
İnkişaf et­məkdə olan öl­kə­lərdə xa­rici borcun ÜDM-ə nisbəti	43, 2	44, 5	40, 6	40, 3	40, 9	38, 8

*[304, səh. 628].
Lakin xarici kapitaldan ölkəyə köçürülən mənfəətlə müqayisədə bu mənfi nə­ticələr o qədər böyük əhəmiyyətə malik deyildir. Bundan başqa, kapital qoyan öl­kə kapital qoyulan ölkəni öz siyasi təsiri altına da sala bilər. Başqa sözlə, ka­pi­tal qoyan ölkə xarici kapital siyasətini xarici siyasətin tərkib hissəsi kimi istifadə edə bilir.

Son illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə birbaşa kapital qoyuluşları xarici kapital axını və xarici borcların həcmi cədvəl№ 1. 2-1. 4-də verilən məlumatlarla xarakterizə edilir və qloballaşma təmayüllərinin geniş vüsət aldığını əks etdirir.

Dünya maliyyə mühitinin mühüm tərkib hissəsi beynəl­xalq maliyyə bazar­la­rı­dır. Onlar sövdələşmə obyekti pul ka­pitalı olan bazar münasibətlərinin spesifik sa­həsidir. Bu bazarlar beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin təkamülü pro­sesində mil­li bazarların bazası əsasında formalaşmışdır. Beynəlxalq maliyyə bazarları ma­liyyə ehtiyatlarının hərəkəti və yerləşdirilməsində aparıcı rol oynayır, dünya miq­yasında valyuta məzənnəsinin müəyyən edilməsini tə’min edir. Onlar bazar iş­tirakçılarına imkan verir ki, faiz dərəcələri və valyuta məzənnələrinin gələcəkdə də­yişmə təmayüllərini qiy­mətləndirsinlər. Dünya maliyyə bazarları milli bazarlarla sıx sürətdə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla bərabər, bir sıra xüsusiyyətlərə malikdirlər.

Dünya valyuta, kredit və maliyyə bazarlarının yaran­masının ilkin şərtləri is­teh­sal və bank işində kapitalın təmərküzləşməsi; təsərrüfat əlaqələrinin beynəl­mi­ləl­ləş­mə­si; elektron maşınların tətbiqi əsasında banklararası telekommunikasi­ya­nın inkişafıdır.

Beynəlxalq maliyyə mərkəzinə çevrilmək üçün bunlardan başqa aşağıdakı şərtlər də tələb olunur: [190, s. 230]

1. iqtisadi azadlıq: maliyyə bazarı, fəaliyyət, istehlak, yığım və investisiya qoymaq azadlığını tələb edir;

2. daxili iqtisadi müvazinəti tə’min edən və xarici investorların e’tibarını qazanmış sabit valyuta;

3. yığımları və kapital qoyuluşlarını istiqamətlən­dirmək qabiliyyətinə malik səmərəli maliyyə institutlarının mövcud olması;

4. fəal, əhatəli mobil-kompleks bazarların mövcudluğu;

5. xüsusi maliyyə biliyi və ixtisaslı insan kapita­lının mövcudluğu;

6. müvafiq hüquqi və sosial mühitin olması.

Hər ölkədə maliyyə mərkəzləri məlum şəhərlərdə yara­nır. Bu mərkəzlər yerləşdikləri ölkə üçün milli maliyyə ba­zarlarıdır. Onların əsas funksiyaları maliyyə fondlarını təklif edənlərdən ehtiyacı olanlara səmərəli şəkildə verilməsini təmin etməkdir. Hər hansı bir ölkənin valyuta, kredit və maliyyə bazarlarında aparılan əməliyyatların əsas hissəsi bir qayda olaraq milli əməliyyatlardır. Yalnız onla­rın müəyyən bir hissəsi beynəlxalq mahiyyət daşıyır.

Hal-hazırda dünyanın 13 maliyyə mərkəzlərində xarici bankların 1000-dən çox filial və şöbələri toplanmışdır.

Beləliklə, dünya maliyyə axınlarını idarə edən bir alət rolunu oynayan və bü­tün sutka ərzində fəaliyyət göstərən beynəlxalq bazar mexanizmi formalaşmışdır.

Son illərdə dünya valyuta, kredit və maliyyə bazarlarında sürətli qloballaşma prosesi gedir. Bir tərəfdən bazarlar genişlənir, digər tərəfdən isə bu bazarlarda beynəlxalq əməliyyatların xüsusi çəkisi artır. Bununla dünya dövlətlərinin və şirkətlərin daxili bazarlardan asılılığı azalır.

Sərhəddənkənar bazarların (cross-border markets) ge­nişlənməsini şərt­lən­di­rən əsas amil investorların qanun daxilində öz kapitallarını sərbəst olaraq mil­li sər­həd­lər­dən kənara çıxara bilməsi, beynəlxalq maliyyə bazarlarının milli ba­zarlardan daha sərfəli olmasıdır. Bu sərfəlilik beynəlxalq bazarlarda aparılan əmə­liyyatların genişliyi (yəni bu bazarların «topdansatış» mahiyyətinə malik olması) və daxili bazarlarda faizlərin məhdudlaşdırılması, vergi və digər hökumət müdaxilələrinin olması ilə əlaqədardır. Rabitə texnologiyasının sürətli inkişafı beynəlxalq maliyyə əməliyyatlarına çəkilən xərcləri də ciddi azaltmışdır. Bütün bunlar isə daxili və xarici bazarlar arasındakı böyük fərqləri azaltmış və dünya ma­liyyə mərkəzlərinin yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur.

Beləliklə, məsələn, ABŞ-ın qiymətli kağızları dünyanın hər yerində 24 saat ərzində alınıb satılmaq imkanına malikdirlər.

Beynəlxalq maliyyə bazarlarının qloballaşması dünya maliyyə mərkəzləri və şirkətləri arasında qiymətli kağızlar sahəsində mövcud olan rəqabəti olduqca kəskinləşdirmişdir. Məsələn, əgər hər hansı bir dövlət milli bazarda qiymətli kağızlar üzrə məhdudlaşdırıcı tədbirləri azaldırsa, rəqabətə davam gətirmək üçün digər dövlətlər də məhdudlaşdırıcı tədbirlər görməyə məcburdurlar. Beləliklə, maliyyə sisteminin inkişafının hərəkətverici qüvvəsi rəqabətdir. Rəqabətin yaratdığı dinamik güc isə maliyyə yenilikləri - innovasiyadır (innivation).

Beynəlxalq maliyyə bazarlarında qloballaşma prosesləri XX əsrin 80-ci illərində yüksək sürət almışdır. Beynəlxalq maliyyə bazarlarında qloballaşma prosesinin sürətlənməsi aşağıdakı amillərlə əlaqədardır:

- əvvəlcə sənaye ölkələrində, sonralar isə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə mal və kapital hərəkətlərini tənzimləyən qanunvericiliyin tədricən liberallaşdırılması;

- rabitə və kompyuter texnologiyasının sürətli inkişafı və banklarda həmin texnologiyaların geniş tətbiqi;

- beynəlxalq maliyyə bazarlarında digər maliyyə təşkilatlarının da banklarla rəqabət mübarizəsinə daxil olması.

Bretton-Vuds valyuta sisteminin süqut etdiyi və dünya neft böhranının özünü göstərdiyi 70-ci illərdə beynəlxalq maliyyə bazarlarında bankların rolu sürətlə artmışdır. Bretton-Vuds sistemi ləğv olunduqdan sonra bir çox ölkələr sabit məzənnə siyasətindən sərbəst dəyişən məzənnə sisteminə keçdilər və valyuta rejimlərini dəyişdirərək kapital hərəkətlərini məhdudlaşdıran müddəaları yumşaltmağa başladılar. Neft qiymətlərinin qısa müddət ərzində dörd dəfə artması nəticəsində neft ixrac edən ölkələrin (OPEC) əlində külli miqdarda valyuta ehtiyatlarının toplanmasına yol açdı. Bu ölkələr isə həmin ehtiyatları inkişaf etmiş sənaye ölkələri banklarında müxtəlif şəkildə yerləşdirdilər. Bu banklar isə astronomik rəqəmlərlə ifadə olunan həmin ehtiyatların dünya maliyyə bazarlarında yenidən yerləşdirilməsi əməliyyatlarını həyata keçirməyə başladılar. Bütün bunlar beynəlxalq maliyyə bazarlarının sürətlə genişlənməsini şərtləndirdi.

80-ci illərdə kompyuter və rabitə texnologiyasında özünü göstərən sürətli inkişaf bank əməliyyatlarına çəkilən xərclərin (maya dəyərinin) azalması ilə nəticələndi. Bu isə bank əməliyyatlarının genişlənməsinə, sayının artmasına səbəb oldu. Bu bazarlarda banklarla yanaşı sığorta şirkətləri, pensiya fondları, investisiya institutlarına geniş fəaliyyət sahəsi açıldı.

Beynəlxalq maliyyə inteqrasiyası (maliyyə inqilabının ikinci tərəfi) daxili və beynəlxalq maliyyə bazarları arasında mövcud olan maneələrin aradan qaldırılması və çoxtərəfli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədardır. Maliyyə kapitalı sərbəst olaraq heç bir məhdudiyyət olmadan daxili bazardan dünya bazarına doğru və əks istiqamətdə hərəkət edə bilir.

Maliyyə inqilabının üçüncü tərəfi maliyyə yenilikləri, yəni yeni maliyyə alət və texnologiyalarının yaradılmasıdır. Bütün bunlar maliyyə sahəsində qloballaşmanı olduqca sürətləndirmişdir.

Valyuta bazarı öz həcminə görə dünya maliyyə bazarının ən böyük tərkib hissəsidir. O, dünya maliyyə bazarının tərkib hissələrinin qarşılıqlı əlaqələrində mühüm rol oynayır.

Məlum olduğu kimi, siyasi müstəqilliyin ayrılmaz atributlarından biri bütün ölkələrin özünəməxsus pul vahidinə malik olmasıdır. Milli pul vahidləri hər ölkənin xüsusiyyətinə uyğun olaraq müxtəlif adlar daşıyırlar.

Beynəlxalq iqtisadi əməliyyatların daxili iqtisadi əməliyyatlarından mühüm fərqləndirici cəhətlərindən biri odur ki, bu əməliyyatlarda ən azı iki ölkənin milli pul vahidləri iştirak edir.