Va aloqadorligi

s
x
x
x



va boshqa formulalarda qaysi kattaliklar argument va qaysilari funksiya 
ekanligini, bu funksiyalarning grafiklari qanday ko‘rinishda bo‘lishligini, 
grafikning ko‘rinish koeffitsientning son qiymatiga qanday bog‘liq bo‘lishligini 
o‘quvchilar mustaqil aniqlashlari mumkin. Buning uchun matematikada 
o‘rganilgan 
kx
y

,
,
b
ax
y


2
ax
y

va hokazo bog‘lanishlar bilan o‘xshatish qilish 
kerak xolos. 
Ammo zanjir qismi uchun Om qonuni, massa, zichlik tushunchalarini va 

---

boshqa ayrim shunga o‘xshash formulalar: 
V
m
g
P
m
I
U
R




,
,
ni o‘rganishda, bu 
yerda qaysi biri funksiya va qaysi biri argument ekanligini tushuntirib berish kerak. 
Bitta o‘tkazgich uchun 
I
U
R

qarshilik tok kuchi va kuchlanishga bog‘liq emas, bu 
kattaliklarning funksiyasi emas va 
RI
U

formulada u parametr hisoblanadi. Agar 
biz bir qancha o‘tkazgichlarni qarab chiqayotgan bo‘lsak, u holda tok kuchi bir xil 
qiymatda bo‘lganda qaysi o‘tkazgichda kuchlanish tushuvi katta bo‘lsa, o‘sha 
o‘tkazgichning qarshiligi ham katta bo‘ladi. Aksincha, kuchlanish pasayuvi 
o‘zgarmas bo‘lganda, tok kuchi kichik bo‘lgan o‘tkazgichning qarshiligi katta 
bo‘ladi. Xuddi shuningdek, bitta jismning massasi uning og‘irligining funksiyasi 
emas, ammo ikki jismdan qaysi birining og‘irligi katta bo‘lsa, shu jismning 
massasi katta bo‘ladi. 
Fizikada 
funksional 
bog‘lanishni 
ifodalaydigan 
formulalardagi 
proporsionallik koeffitsientlarining tahlili o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi. 
Matematikada ular o‘lchamsiz kattaliklar, fizikada ular o‘lchamlikka ega va o‘zlari 
boshqa kattaliklarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 
zaryadlangan 
zarra 
elektr 
maydonida 
harakatlanganda zarraning kuch chiziqlari bo‘ylab 
ko‘chish 
h
bilan kuch chiziqlariga ko‘ndalang 
ko‘chishi 
l
(zarraning boshlang‘ich tezligi 
0


maydonning 
kuchlanganlik, 
vektori 
E

ga 
perpendikulyar bo‘lgan hol uchun) orasidagi 
bog‘lanish 
2
2
0
2
l
m
eE
h


formula bilan ifodalanadi. 
Bu o‘quvchilarga 
2
kx
y

bog‘lanishdan ma’lum, 
uning grafigi - parabola, uning tarmoqlarining vaziyati 
k
koeffitsientning 
qiymatiga 
bog‘liq (1-rasm). Bizning hol uchun koeffitsient maydon 
kuchlanganligiga, zarraning zaryadiga, massasiga va boshlang‘ich tezligiga 
bog‘liq. Zarraning og‘ishi bu kattaliklarga qanday bog‘liqligini formal tahlil qilish 
ko‘rsatadi, fizik interpretatsiya esa, elektron va protonlarning zaryadlari model 

---

jihatdan teng bo‘lsa ham, nima uchun elektron maydonda protonga nisbatan 
kuchliroq og‘ishini, nima uchun «uchib ketayotganda» harakatning boshlanishiga 
nisbatdn ko‘proq og‘ishini va shunga o‘xshashlarni tushuntirib berishga imkon 
beradi. 
Geometrik optikada linza formulasi 
F
d
f
1
1
1


bilan ifodalanadigan linzadan 
tasvirgacha 
f
oraliq va linzadan buyumgacha bo‘lgan 
d
oraliq orasidagi murakkab 
bog‘lanishni tahlil qilish, ko‘p xulosalarni asoslashga imkon beradi (buni mos 
demonstratsion tajribalarni o‘tkazguncha yoki ularni keyinchalik interpretatsiya 
qilishdan so‘ng amalga oshirish mumkin). 
a) 
Buyumning bir nuqtasidan istagan burchak ostida chiqqan hamma 
nurlar qavariq linzadan o‘tgandan keyin ham bir nuqtada (haqiqiy yoki mavhum) 
yig‘iladi. Demak, buyumdan linzagacha bo‘lgan masofa ma’lum qiymatga ega 
bo‘lganda buyumning bitta tasviri hosil bo‘ladi. Matematik bu holat