Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

7.3. Kichik biznes korxonalarida mahsulot raqobatbardoshligini ta’minlash 
va sifatni boshqarishda marketing tadqiqotlarining maqsadi va 
vazifalari 
Marketing tadqiqotlarining asosiy maqsadi, uning vujudga kelish, 
shakllanish va rivojlanishning ob’ektiv sabablari, zarurati bilan belgilandi, hamda 
uning maqsadi nihoyatda keng va murakkab masalalarni hal qilishga karatilgan. U 
ishlab chiqarishni xaridor ehtiyojiga moslashtirib, talab va taklifning muvozanatiga 
erishgan holda, uni tashkil etgan korxona, tashkilotlarga yuqori foyda keltirishdir. 
Bunga erishish uchun marketing quyidagi muhim vazifalarni hal etishi lozim: - 
xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o’rganish; - tovarlarga ichki va tashqi 
talablarni o’rganish; - korxona faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish; - 
talab va taklif to’g’risidagi olingan ma’lumotlar asosida bozorni o’rganish; - 
tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarning tovarlarni sotib olishga qiziqishini 
oshirish; - tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona tadqiqotlarini amalga 
oshirish uchun ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish; - tovarni bozorga 
chiqarishdagi barcha xizmatlar to’g’risida ma’lumotlar olish; - to’ldiruvchi tovarlar 
va o’rnini bosuvchi tovarlar to’g’risida axborotlar yig’ish. Tovarlarga talabni 
istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat qilishdan iborat. 
G.L. Bagiev va boshqalar “Zamonaviy marketing tadqiqotlari, tadbirkorlik 
tizimidagi axborot topish, to’plash, qayta ishlash va joriy hamda strategik qarorlar 
qabul qilish jarayoni”7- deb ta’rif bergan. Marketing axborotlarini tizimli tahlil 
qilish, talab va taklifning taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz 
esa sotishning maqbul darajasini belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, 
minimum, maksimum oralig’ida hisoblab chiqiladi. Marketing maqsadiga 
erishishda reklama ham muhimdir. Reklamaning vazifasi mavjud bozor 
segmentini mustahkamlash, yangi xaridorlarni jalb etish, yangi bozorlar tashkil 
qilishdir. Marketing tizimida reklamaning asosiy xususiyati – uzluksiz ta’sir va 
doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga xaridor psixologiyasi tovar va firma 
markasiga bog’lanib qolish xususiyati (imidj)ga ham egadir. Marketing 
tadqiqotlarining eng muhim bosqichlaridan biri tadqiqot rejasini ishlab chiqish 

---

138 
hisoblanadi. Bunda tadqiqot uchun zarur ma’lumotlar va axborotlarni to’plash 
manbalari, uslublari, qurollari, tanlov o’tkazish tartiboti va rejalari tuziladi. 
Tadqiqot asoslanadigan ma’lumot va manbalardan bir necha marotaba tegishli 
sohalarda foydalanish, ularni qayta ishlash mumkin. Marketing tadqiqotida 
kuzatish, eksperiment, so’rov, guruhli bahs eng ko’p qo’llaniladigan uslublar 
hisoblanadi. Har bir uslub tadqiqotning tegishli bosqichlarida samarali axborot 
to’plash, uni qayta ishlash, texnika vositalaridan samarali foydalanishni nazarda 
tutadi. Masalan, uyali telefon qurilmasi va bort-kompyuterli avtomobilga 
boshlag’ich talabni baholash tadqiqotini olib ko’raylik. Kuzatish uslubi vositasida 
xaridorlarning joriy davrda va avtomobil bozoridagi munosabatlari, ko’nikmalarini 
baholash mumkin. So’rov uslubida esa aniq bir xaridorning «yangi jihozlarga» 
qiziqishlari, ularga qo’yadigan talab va istaklarni baholash mumkin. Eksperiment 
uslubida esa sinov tarzida avtomobillarning kichik partiyasini bozorda sotib, 
xaridorlar holatlarini kuzatish mumkin. Marketing tadqiqotlari rejasini ishlab 
chiqishda uslubiy jihatdan o’zaro bog’liqlik, aniqlik, takrorlanmaslik, davriy 
uzluksizlik ta’minlanishi lozim. Tuzilgan reja mohiyatan quyidagi savollarga javob 
berishi lozim. 
1. Qanday ma’lumotlar to’planishi kerak?
2. Ma’lumotlarni kim to’playdi?
3. Kim va nima xususida izlanish olib borishi lozim?
4. Ma’lumotlarni to’plashda qanday uslublar qo’llaniladi?
5. Ma’lumotlar qanday shaklda va qanday muddatlarda taqdim etiladi?
6. Ma’lumotlarni to’plash qachon va qaerda amalga oshiriladi?
7. Ma’lumotlarni to’plash uchun qanday xarajatlar ko’zda tutiladi? Ushbu 
savollarga javob topish asosida tadqiqot rejasining izchilligi, mazmunan va 
mantiqan bog’liqligi ta’minlanadi. Bu o’z navbatida tadqiqotning keyingi 
bosqichlarida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan kamchilik va xatoliklarning vujudga 
kelishiga yo’l qo’ymaydi. Ma’lumotlarni to’plash bosqichi tasdiqlangan reja 
asosida amalga oshirilishi bilan bir qatorda texnik vositalar yordamida ularni qayta 
ishlash, tayinli tartibga solish vazifasini ham bajaradi. Chunki jamlanadigan 

---

139 
ma’lumotlar qaerda va qachon amalga oshirilishiga, ulardan samarali foydalanish 
imkoniyatlarini kengaytirishga katta e’tibor beriladi. Tor ma’noda marketing 
dasturi (biznes reja) hujjat bo’lib, korxonaning bozorda aniq faoliyat ko’rsatish 
tamoyilini ifodalaydi. Marketing dasturi kengroq ma’noda esa korxona 
imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirishga yo’naltirilgan tahlil, rejalashtirish 
va nazorat qilish jarayoni deb qaraladi. Marketing dasturlari qisqa muddatli(bir 
yilgacha), o’rta muddatli (5 yilgacha) va uzoq muddatli (10 yilgacha va undan 
ko’proq) bo’ladi. Ular umumiy shaklda yoki korxonaning maxsus faoliyatlariga 
mo’ljallangan bo’lishi mumkin. Marketing dasturi bu korxonani umumxo’jalik 
faoliyatini direktiv rejasini tuzish uchun strategik tavsiyanomadir va yuqori 
boshqarish bo’g’ini uchun qaror qabul qilish asosidir. Marketing dasturining asosiy 
mazmuni korxonani o’tgan davrdagi faoliyat natijalari bo’lib, unda maqsadli bozor 
rivojlanishining qisqa tahlili va bashorati, firma rivojlanishining asosiy maqsadi, 
bozordagi xulq-atvorining strategik yo’li, tovar, narx, sotish va rag’batlantirish 
siyosatlarining chora-tadbirlarini, marketing tadqiqotlari mazmuni, xarajatlar 
smetasi, marketing harakatlari samaradorligini oldindan baholash, marketing 
dasturini amalga oshirish bo’yicha nazorat chora-tadbirlari va harakatlari beriladi. 
Marketing dasturi marketing kompleksi tadqiqotlari va firmaning imkoniyatlarini 
baholash asosida tuziladi. Dastur tavsiyali xarakterga ega bo’lsa-da, kompaniyani 
strategik rejalashtirishda zarur bosqich sifatida ko’riladi. Firmalar faoliyatining 
zamonaviy sharoitda marketing dasturi kompaniyaning yuqori boshqaruv bo’g’ini 
(joriy rejalashtirish, direktiv rejalar, strategik dasturlar, strategiyani tanlash) 
darajasida asoslanib, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarurdir. Marketing 
dasturining strategik yo’nalishi bozordagi mavqei va korxona holatining bog’ligiga 
ko’ra, o’z ichiga turli variantlarni oladi. Strategiyalar diversifikatsiyasi, 
tadbirkorlik faoliyatini segmentlash, hujum va ximoya strategiyalari bo’lishi 
mumkin.