Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

 

O‘UX 
 

M 
 
 
 

O‘DX 
 

0 Q 
 
11.5-rasm. O‘rtacha xarajatlarning egri chiziqlari 
Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning 
zarur miqdorini aniqlash lozim. Bunda iqtisodiy tahlil vositasi bo‘lib so‘nggi 
qo‘shilgan xarajat tushunchasi xizmat qiladi. 
So‘nggi qo‘shilgan xarajat deb 
mahsulotning navbatdagi birligini ishlab chiqarish bilan bog‘liq qo‘shimcha 
xarajatlarga aytiladi: 

---

332 
М
UХ
SQХ



; 
bu yerda: SQX – so‘nggi qo‘shilgan xarajat; 
∆UX – umumiy xarajatlarning o‘zgarishi; 
∆M – mahsulot miqdorining o‘zgarishi. 
Qo‘shilgan xarajatlarni har bir navbatdagi qo‘shilgan mahsulot birligi uchun 
aniqlash mumkin. 
Tovar yoki xizmatlarning keyingi qo‘shilgan birligini ishlab 
chiqarishga to‘g‘ri keladigan xarajatlar o‘rtacha qo‘shilgan xarajatlar 
deyiladi. 
 
11.2. Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarish tamoyillari va omillari 
 
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya’ni xarajat 
qilingandan pirovard natija olinguncha o‘tgan davr sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu 
sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq 
muddatli davrda alohida tahlil qilinadi. 
Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat
o‘zgaruvchi xarajatlari 
miqdorini o‘zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir. 
Misol uchun, korxona 
mahsulotiga talab keskin oshdi, deb faraz qilaylik. Taklifning muayyan hajmida 
talabning oshishi narxning ham ko‘tarilishiga va binobarin, korxona foydasining 
ko‘payishiga olib keladi. O‘z o‘rnida, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali korxona 
foyda massasini yanada oshirish imkoniga ega. Buning uchun u eng avvalo qisqa 
muddatli davrdagi ishlab chiqarish xarajatlarini amalga oshiradi. Bunday xarajatlar 
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
1) jonli mehnat xarajatlarini oshirish, ya’ni qo‘shimcha ishchi kuchini yollash va 
ulardan foydalanish; 
2) xomashyo, material, elektr energiyasi va boshqa xarajatlar miqdorini 
ko‘paytirish; 
3) nisbatan arzon va ishlab chiqarishga osonlik bilan joriy etish mumkin bo‘lgan 
mehnat vositalari miqdorini ko‘paytirish va h.k. 

---

333 
Bundan ko‘rinadiki, korxona ishlab chiqarish hajmini o‘stirish uchun qisqa 
davrda faqat o‘zining o‘zgaruvchi xarajatlari miqdorini o‘zgartirishi mumkin bo‘lib, 
ular qisqa muddatli xarajatlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab 
chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy 
bo‘lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o‘zgartirish 
uchun yetarli bo‘lishi mumkin.