Torpaqəmələgətirən amillər. Plan

Qısa tarixi icmal. Həm torpaq anlayışının məzmunu, həm də torpaqların təsnifatının prinsipləri və üsulları elmin inkişafına uyğun olaraq təkamül etmiş və genişləndirilmişdir.

Ilk torpaq təsnifatları torpaqları torpaqların üst qatlarının litoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq qurulmuş və aqrogeoloji adət almışdır. Burada torpaqların yalnız bərk fazasının xassələri nəzərə alınmalıdır. Torpaqların aşağıdakı qruplaşmaları və təsnifatları var:

1. 
   Ekoloji genetik
   
2. 
   Amil genetik
   
3. 
   Xüsusi morfo genetik
   
4. 
   Təkamül genetik
   
5. 
   Tarixi-genetik təsnifatları
   

I.Torpaqların ekoloji-genetik təsnifatları

Bunun əsasını V.V.Dokuçayev, N.M.Sibirtsev, Y.N.Afanasyevin işləyib hazırladığı təlim təşkil edir. Bu təsnifat sxemlərində torpaqların genetik tipləri arasındakı əlaqə, yalnız onların xassələri ilə deyil, həm də onların yatım xüsusiyyətləri ilə və coğrafi yayılmaları ilə müəyyən olunur.

Torpaqların ilk ekonomik coğrafi təsnifatı 1879-cu ildə , V.V.Dokuçayev tərəfindən təklif olunmuşdur. 1886-cı ildə o tamamalandı və genişləndirilmiş əsaslarla birlikdə dərc olunmuşdur. Bu təsnifatda “yatım üsullarına görə” torpaqlar normal, keçid və anormal kimi 3 yerə bölünürlər. Bu təsnifat 1895-ci ildə N.M.Sibirtsev tərəfindən tamamlanmışdır. Onun təsnifatında torpaqlar 3 iri şöbəyə ayrılır:

1. 
   Tam yaxud zonal torpaqlar
   
2. 
   Intrazonal torpaqlar
   
3. 
   Natamam torpaqlar
   

Ekoloji-genetik təsnifatlar real-təbii qanunauyğunluqları: torpaqların xassələrini, torpaqəmələgəlmə rejimlərini və onların təbii ətraf mühitlə əlaqəsini əks etdirirlər.

II. Amil-genetik təsnifatlar

Bu təsnifatlar torpaqların ətraf mühitlə əlaqəsini lakin ekoloji genetik təsnifatlar nisbətən məhdud mənada açıb göstərir. Ayrı-ayrı torpaqəmələgəlmə amillərinə üstünlük verili ki, onların təsiri bir-birindən asılı olmayaraq nəzərdən keçirilir. Bu qrupa K.D.Qlinkanın, Q.N.Visotskinin və S.A.Zaxarovun ilk təsnifatları daxildir. Burada Qlinka torpaqları 2 yerə ayırır:

1. 
   Torpaqəmələgətirən xarici amillərin təsiri altında inkişaf edirlər
   
2. 
   Torpaqəmələgətirən süxurların tərkibinin təsiri sltında inkişaf edirlər.
   

III. Xüsusi-genetik təsnifatlar

Torpaqların ən mühüm xassələrinə əsaslanırlar lakin torpaqəmələgəlmə şəraitlərinin analizlərindən istifadə edirlər.

P.S.Kossoviç öz dövrü üçün torpaqların daha geniş genetik təsnifatını vermişdir. Bütün torpaqları iki sinifə bölür: genetiki sərbəst və genetiki asılı. Birincilərin hüdudları daxilində torpaq tipləri torpaqəmələgəlmə tiplərinə görə qruplaşdırılar: 1) çöl, 2) çöl-səhra, 3) səhra yaxud qaratorpaq, 4) podzol, 5) tundra, 6) laterit. Ikinci sinifdəki torpaq qrupları aşağıdakılardır:

1) quru səhraların qrunt rüt