Til bilimine kirispe páninen sorawlar

Til bilimine kirispe páninen sorawlar

1. 
   Fonetikanıń izertlew metodları. Obektivlik hám subektivlik metod.
   

2. 
   Tildiń ishki hám sırtqı rawajlanıw nızamları.
   

Tiller rawajlanıwdın' exi tu'rin basınan keshiriwi mu'mkin: tiller menen dialektlerdin' bo'liniw (differentsiya yamasa divergentsiya') ha'm tiller menen dialektlerdin' birigiw (integratsiya yamasa konvergentsiya) protsesi. Bul protsessler bir-birine qarama-qarsı qoyiladı. Bir tilde so'ylewshilerdin' territoriyalıq ha'm sotsiallıq jaqtan bo'liniwi arqalı tillerdin' bo'liniw protsesi a'melge asadı. Na'tiyjede bo'lingen tiller esabınan tuwisqan tiller ha'm dialektler kelip shig'adi. Kerisinshe, tiller yamasa dialektlerdin' birlesiwi na'tiyjesinde tillerdin' birigiw protsesi a'melge asadi. Solay etip tillerdin' birigiwi menen olardin' sanı azayadı, al olardın' bo'liniwi menen sani ko'beyedi.
Bo'liniw ha'm birigiw sotsiallıq tillik protsess bolip, tillerdin' bo'liniwi ha'm birigiwi ekonomiкalıq, a'sкeriy, ma'deniy ha'm ilimiy sebepler menen tu'sindiriledi.
Belgili bir ortaq tilde so'ylewshi qa'wimler awqamının' quraminan ayırım qa'wimnin' bo'linip shig'iwi arqalı tildin' bo'liniwinen tildin rawajlanıw tariyxi baslanadi. Tildin' rawajlaniwi sol tilde so'ylewshi ja'ma'a't ag'zalarının' o'sip, rawajlaniwi menen tig'iz baylanıslı boladı. Ja'ma'a'ttin' o'sip rawajlaniwi menen tili de bayıp, jetilisip baradı. Adamlar ja'ma'a'ti rawajlaniwdin' qanday basqishların basıp o'tse, onin' tili de sonday basqishlardan o'tedi. Sonliqtan ha'r bir ja'miyetlik du'zimnin' rawajlaniw da'rejesine layıq tili boladı. En' da'slep uriw ha'm qa'wim tili, keyin xalıq tili ha'm millet tiliboladi. Uniwliq tilden millet tili qa'liplesemen degenge shexemgi aralıqtag'i tillik o'zgerisler evolyutsiyalıq rawajlaniw jolların basınan xeshirgen. Bir ja'miyetlik du'zimnen exinshisine o'tiw menen tilde pu'txilley o'zgerip, basqa bir til kelip shiqpaydı. Kerisinshe, burinnan qollanılıp kiyatirg'an til o'mir su'riwin dawam ete beredi. Jan'a du'zimge layıq o'zgerislerdi qabil ete otirip, til bayıp jetilisip baradı.

3. 
   Tiller arasında uqsaslıq hám ayırmashılıq.
   

Tillerdin' tuwisqanlıg'ı til birliklerinin' materiallıq usaslıg'ı yamasa birdeyligi arqali ko'rinedi. Duns, heshqanday tuwisqanlıq qatnasi, jaqinligi joq, pu'tkilley basqa-basqa tiller ortasında da jeккe-siyrex usaslıq belgiler ushirasıp qalıwı da mu'mkin. Ma'selen, inglis tilindegi a man (adam) tu'rindegi seslix du'ziliske iye bolg'an til birligi basqa tillerde de, atap aytqanda turkiy tillerde de ushurasadı: o'zbek tilinde man (adamg'a qarata aytilatug'in almasıq), bolmasa qaraqalpaq tilinde baraman, adamman ha'm t.b. so'zlerindegi man кo'mexshi morfeması. Ha'r tu'rli tillerde ha'r qiyli xizmet atqaratug'in, seslix-materiallıq jaqtan usas til birlikleri Ko'plep ushirasadı. Biraq bunday tosinnan ushirasqan usaslıqlar tillerdin' jaqınlig'in, tuwisqanlıg'ın an'latpaydı.
Exi yamasa birneshshe tiller ortasındag'i materiallıq-seslik jaqtan usaslıqtın' sistemalı sipatqa iye boliwi arqali g'ana tillerdin' tuwisqanlig'i Ko'rinedi. Ma'selen, ons tilindegi pu (u'sh) sanliq so'zi azg'ana seslik o'zgerisler menen usınday sanlıq ma'nisin biidiriw maqsetinde xo'plegen tillerde jumsaladı: tris (litva), tres (latin), tres (ispan), trois (frantsuz), (reis (grek), trays (hind), tri (xett), three (inglis), drei (nemis). Bul tillerdegi dawıssız seslerdin' sa'yкes keliw halatı basqa so'zlerde de ushirasadı. Ma'selen, orissha t, inglizshe th, nemisshe d seslerinin sa'ykesligi muna so'zlerde ushirasadı: oпissha тонKиit (na'zik), inglisshe thin (na'zik orin). nemisshe dinn (na'zix), onssha rpеск, трешать (shiqirlaw, sitiriaw), inglisshe thrash, thresh (uriw), nemisshe dreschen (uriw); orissha тянуT (tartıw), inlizshe thong (qayıs, qamshi); ne misshe dehnen (tartiw) ha'm t.b. Bunday jag'dayda salıstırılatug'in so'zlerdin' ma'nileri birdey boliwi da (tri so'zi sıyaqlı), da'l birdey bolmag'ani menen tariyxiy jaqtan qarag'anda usas boliwi da (qalg'an so'zlerdegidey) mu'mkin.' Bul keltirilgen misallar ol tillerdin' tuwisqanlıq (ol tillerdin' ba'ri indo-evropa tiller semyasına kiredi) qatnasın ko'rsetedi.
Usi onnda atap o'tetug'in bir jag'day-eliklewish so'zler, sonday-aq jas na'restenin' ha'wildep da'slepki «tilinin's shig'a baslawi bir qatar tillerde usas boliwi mumkin. Biraq bunnan ha'mme tiller uslun uluwmalıq ha'm sheshiwshi rol oynaytug'in juwmaq shig'ariwg'atillerdin' kelip shig'iwin usılar menen da'lillewge bolmaydı. Duris, ayırım elixlewish so'zlerdin birqansha tillerde azlı-ko'pli usaslıq penen jumsalıwı yamasa birgelki bolip Keliwi (Kukushka, tirna, toqildawiq ha'm t.b.) ta'biyiy halattay ko'rinedi.

4. 
   Leksikologiya. Semasiologiya.
   

Leksixologiya’ — til haqqindag’i ilimnin’ tildin’ sozlik quramin
(leksilasin) izertleytug’in ayriqsha bir tarawi. Tildin’ lelsikasinin’ ozi
so'zlerden ha’m so’ylewde so’zler siyaqli xizmet atqaratug’in turaqli soz
dizbeklerinen turadi. Lexsixologiyada tildin’ so’zlix quramina, lexsixaliq birlix retindegiso’zlerdin’ ta’biyatina baylanisli bolg’an uluwma lingvistialg ma’selelerde, has bir jeke tildn’ lexsixasna baylansh bolg'an ayriqshaliqlar daizertlenedi, Sonliqtan leksikologia en aldi mn uluma leks, ham jeke leks. bolip bolinedi
“Uliwma leksiologiyada tildin’ leksika-semantikaliq sistemasi, tillik
birlikler ortasinda so’zdin’ tutgan orni, sozge ta’n tiykarg’i belgiler, soz
benen tu’sinik ortasindag'i qarim-qatnas, so’zdin’ leksikaliq ha’mgrammatixaliq ma‘nileri siyaqli uluwmaliq ma’seleler, al jeke lexsixo-
logiyada jexe bir tildin’ lexsixaliq ayrqshalqlari so’z etiledi. Uluwma
lexsikologiya menen jexe lexsixologiya tig’z baylansli boladi. Sebebi
‘uluwma adamzat tiline tan uluwmaliq lingvistixaliq nizamliqlar jexe,
ha'r bir tilge de ta'n bolad. Ma’selen, ja'miyet rawajlaniwi menen jan’a
so’zlerdin’ do'reliwi, al ayirm so’zlerdin’ qollanwdan shig’'p qaliwi
yamasa siyrex jumsalatug’n so'zlerge aylanwi -- barliq du’nya tillerine
ta’n uluwmalig nizamlilq. Sonday-ag, tildin rawajlanwi menen so'z
ma’nisinin’ o’zgeriwi, soz ma’nisinin’ ken‘eyiwi ya tarayrw, Ko"p ma’nili
so’zlerdin’ yamasa sinonimlix qatarlardin’ payda boliwi - barlq tillerge
‘ta’n qubilislar.
Sozlik quramdag’ ha’r bir sozdin’ belgili bir ma’nisi bar. So’zlerdi
ma’nilix jaqtan izertleytug’m lexsixologiyanin’ en’ basli u'lken tarawi
semaseologiya dep atalad, Semaseologiya sozlerdin’ ma'nisi, semantikasi
menen ol ma’nilerdin’ o'ZGeriske ushuraw jollarn izertleydi,

Semaseologiya menen tg'iz baylansli bolg’an lexsixologiyain’ bir

tarawi onomaseologiya’ bolp tabilad. Bunda tldin’ ataw (an‘latiw) qurallari
menen onin’ so'zlik qurami, zatlar menen qubilislardin’ bulay ataliw
sebepleri u'yreniledi.

Leksikologiya lexis soz logos ilim

Semaseologiya grek semasia belgi logos ilim

5. 
   Dúnya tilleriniń tipologiyalıq (morfologiyalıq) klassifikaciyası.
   

‘Dunya tilleri ortasinda materialliq usaslqtan (ha’m ayirmashiloiqtan)
tisqari usasliq ha’m ayirmashtlq materiallq emes, al strukturaliq
(tipologiyaliq) jaqtan da bolad:. Struxturalq jagtan usaslig bir negiz tilden
tuwlg’an tuwisqan tiller ortasinda g’ana emes, soni’n menen birge
geneologiyaliq jagtan pu’tkiley basqa-basqa ha’r tu'rli semyadag: tiller
ortasmda da boli mu'mxin. Sonin’ menen birge struxturalg jaqtan
tuwisqan tiller ortasinda da ayirmashliqlardin’ bolwi mu’mxin. Tuwisqan
tiller ortasindag’ struxturaliq ayrmashiliqlardh salistirmaiy-tariyxry til
bilimine suyengen halda tusindiriw mudami mumkin bola bermydi.Usi jerde
lingvistikaliq tipologiva ja'rdemge xeledi, Bunda usasliq ha’m
ayirmashllq tllerdin’ tuwisqanlsq jaqinlg'na qaray emes, al olardin’tillix
belgisine, tipologiyaliq jaqintiglna qaraladi, Ma’selen, frantsuz ha'm gruzin
tillerinde 80 sanlig’n an’Iatatug’n so’zler hesh qanday materialliq usasliqga
{ye emes: frantsuzsha quatre-vingis, gruzinshe otxmoci; olar basqa-basqa
seslix xo'riniste, Biraq struxturalg jagtan usas: exi tilde de bul soz 4
(frantsuzsha ~quatre, gruzinshe-otxi) ba'm 20 ({rantsuzsha- vingt, gruzinshe-
osi) so’zlerinin’ qosndsinan turad. Sol syaqli 90 sanglig:i da bul eki tilde
materiallq-seslik jaqtan: usamaydi, al struxturalig jagtan usas: frantszsha quatre-vingt-dix ha'm gruzinshe otxmosdaati. So’zbe-so'z to'rt jigirmaliq
(ham) on. Bolgar tilinde iskam (tileymen, qa’leymen) ha’m ispan tilinde
querer (tilew, qa'lew) so”zleri de materialliq-seslix jaqtan pu’tkilley basqa~
bbasqa. Birag ol exi tilde de bul sozler iskat (eski bolgar tilinde iskati, latin eski ispan) tilinde quaerere)feyilinin’ semantixaliq rawajlanwi na’tiyjesinde payda bolg’an Solay etp ‘bolgar tilinde de, ispan tilinde de bul so’zler bir
qiyli oylawdn natyjesynde payda bolg'an.*

6. 
   Til hám oylaw. Til hám sóylew processi.
   

Til m/n oylaw bir biri m/n ajiralmas tig’iz baylanisli. Til siyaqli oylaw da adamg’a g’ana ta’n qa’siyet bolip tabiladi. Til m.n oylawdon’ payda boliwi ham qaliplesiwi bir waqitqa tuwra keledi. Sebebi olar birisiz ekinshisi jasamaydi. Oylaw adam miyinin’ iskerliginin’ na’tiyjesi bola otirip ol tek g’ana tildin’ jardeminde iske asadi. Oylawdi til ju’zege shig’aradi. Ha’m bekkemleydi. Oylaw til birlikleri arqali so’z ha’m ga’p tu’rinde aytilip, ol materialliq (seslik) ko’riniske iye boladi. Til adamnin’ oyin qaliplestirip ju’zege shigarip g’ana qoymastan sonin’ mn birge adamlardin’ biliw iskerliginin’ jetiskenliklerin bekkemlep, tiyanaqli etip otiradi.

97. Sóz mánisiniń awısıw usılları.

1.Kop manili sozler yagniy Polisemiya (grekshe poli kop semi belgi) arqali. Olar kontekstke qarap kerek maniske almasa aladi.
2. Korkemlik stil qurallari arqali: Metafora(gr.awisiw ), metonimiya(gr. Qayta ataw) sinekdoxa(gr. Birge siltep tusniw