Tema. Internet hám intranet texnologiyaları. Internetke jalǵanıw usılları Reje

---

Tema. Internet hám intranet texnologiyaları. Internetke jalǵanıw usılları 
Reje: 
1. Internet túsinigi. 
2. Internet tarmaǵınıń tuzulishi 
3. Internetge baylanısıw usılları 
1983 jılda - Internet dúzildi. Internet-informaciyalar menen ózbetinshe 
almaslaw imkaniyatın jarattı. Internet (International Network - xalıq ara kompyuter 
TARMOQ) dúnyanı qamtıp alǵan global kompyuter tarmaǵı bolıp tabıladı. 1990 
jıllar ortalarında Internet biznes-ishlovlar menen islew ushın ko'llanila basladı. 
Biraq, málim bul baǵdarda hár qıylı máseleler bar edi. Internettń statistikalıq 
maǵlıwmatları tómendegishe: 
1981 y.- Internet ge 213 dana kompyuter jalǵanǵan; 
1983 y.- Internet ge 562 dane kompyuter jalǵanǵan; 
1986 - 5089 ta kompyuter jalǵanǵan; 
1992 y.- 727000 ta kompyuter jalǵanǵan; 
1995 y.- 20 -40 million kompyuter birlesdi. 
Házirgi kúnde Internet dúnyanıń 150 den artıq mámleketlerinde 100 
milionlab 
Internettń tiykarǵı túsinikleri: 
1. Router (Yo'naltiruvchi) - internette maǵlıwmatlar aǵımın qolay hám jaqın 
jol menen adresske jetkiziwdi joybarlawtiruvchi hám ámelge asırıwshı 
programmalar kompleksi bolıp tabıladı. Ádetde jóneltiriwshi sıpatında arnawlı 
kompyuterden paydalanıw jaqsı nátiyje beredi. 
2. Gateway (Shlyuz) - maǵlıwmatlardı uzatıwdıń hár qıylı qaydnoma 
(protokol) larini internet paydalanatuǵın elektron pochtanıń ápiwayı qaydnomasi 
SMTP ga (Simple Mail Transfer Protocol - elektron pochta uzatıwdıń ápiwayı 
qaydnomasi) aylantıradıǵan kompyuter. Negizi shlyuz - bul programmalar 
kompleksi bolıp tabıladı. Bunda shlyuz maqsetinde paydalanatuǵın kompyuterge 
úlken talaplar qoyılmaydı. Onıń ushın ol jaǵdayda shlyuz wazıypasın oteytuǵın 
programmalar menen islew múmkinshiligi bolsa jetkilikli. 
3. Trafik - Internet baylanıs kanalları arqalı uzatilgan maǵlıwmatlar aǵımı 
kólemi. 

---

4. DNS server. DNS (Domin Name Service - domen atlar xızmeti) - IP 
mánziller hám kompyuterler domen atların anıqlawshı server. 
5. Proxy. Internet de birpara maǵlıwmatlarǵa kópshilik shaqırıq etkeni ushın 
bul maǵlıwmatlarǵa tiyisli serverge jalǵanıw (gezek úlken bolǵanı ushın) áste 
bolıwı múmkin. Sol sebepli kópshilik shaqırıq etetuǵın serverler nusqaları basqa 
serverlerde da saqlanadı. Bunday serverler Proxy serverler dep ataladı. 
6. Protokol - bul kosmp'yuterlar arasındaǵı baylanıs ornatilishida, 
maǵlıwmatlardı qabıllaw hám uzatıwda paydalanılatuǵın signallar standartı bolıp 
tabıladı. Protokol tuwrı bolsaǵana kompyuterler ortasında baylanıs ornatıladı. 
7. Server - bul basqa kompyuter yamasa programmalarǵa xızmet 
kórsetetuǵın kompyuter yamasa programma bolıp tabıladı. Bir kompyuterde bir 
neshe server islewi múmkin. Mısalı, ftp, WWW, elektron pochta serverilari. 
8. Klient - server resurslarınan hám xızmetiden paydalanıwshı kompyuter 
yamasa programma bolıp tabıladı. Mısalı, kompyuter fayl-serverdiń klienti bolıwı 
múmkin (serverde jaylasqan fayllardan paydalanıwı), usınıń menen bir waqıtta 
elektron pochta programmasında islewi múmkin. 
9. URL - (Uniform Resoure Locator) Internet ge shaqırıq etiwdiń eń ápiwayı 
hám qolay usılı bolıp, ol mánzildi ańlatadı. Yaǵnıy bul mánzildegi 
maǵlıwmatlardan barlıq paydalanıwshılar bir paytning ózinde paydalanıwı 
múmkin. 
10. Internet xızmeti túrleri - elektron bet, elektron pochta, telekonferentsiya, 
fayllardı uzatıw, domen atları, Telnet, IRC, yamasa Chat konferentsiya, 
maǵlıwmatlardı izlew xızmetlerin xarakteristikaları keltiriledi. 
11. Intranet - bul internet texnologiyası, programma támiynatı hám 
protokolları tiykarında islengen, hámde maǵlıwmatlar bazası hám elektron hújjetler 
menen kollektiv túrde islew imkaniyatın beretuǵın kárxana yamasa kontsern 
kólemindegi birden-bir informatsion ortalıqdı quraytuǵın kompyuter tarmaǵı. 
12. IP mánzil - Internet de kompyuter tarmaqları Internet adressi yamasa IP 
adresin belgilew menen anıqlanadı. IP adressi 32 bıyt uzınlıqda hám hár bir biri 8 
bitdan ibarat tórt bólekten shólkemlesken hám hár bir bólegi 0 den 255 ge shekem 
bolǵan bahalardı qabıl etedi. Bólimler bir- birinen noqat menen ajratıladı. 
Internet túsinigi. Internet bul birden-bir standart tiykarında iskerlik 
kórsetiwshi jaҳon global kompyuter tarmaǵı bolıp tabıladı. Onıń atı eki qıylı 
aytinadi, yaǵnıy “International Network” - xalıq ara tarmaq hám “Interconnected 
networks” «tarmaqlararo» degen mánisdi ańlatadı. Ol maҳalliy (lokal) kompyuter 
tarmaqlardı birlestiruvchi informaciya sisteması bolıp, óziniń aloҳida informaciya 
maydanına iye bolǵan virtual jıynaqtan dúziledi. 

---

Internet tarmaqg'i, oǵan jalǵanǵan barlıq kompyuterlerdiń óz-ara 
maǵlıwmatlar almaslaw múmkinshiligin jaratıp beredi. Internet tarmaǵınıń ҳar bir 
klienti óziniń jeke kompyuteri arqalı basqa shaҳar yamasa mámleketke 
informaciya uzatıwı múmkin. Mısalı, Vashingtondagi Kongress kitapxanası 
katalogın kórip shıǵıw, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyiniń sońǵı 
kórgezmesine qoyılǵan pát menen tanısıw, xalıq ara ánjumanlarda qatnasıw, bank 
mámilelerin ámelge asırıwı hám ҳatto basqa mámleketlerde jasawshı Internet 
tarmaǵı klientleri menen shaxmat o'ynash múmkin. 
Global tarmaq túsinigi. Internet tarmaǵınıń tiykarǵı yacheykalari (bólimleri) 
bul jeke kompyuterler hám olardı óz-ara baylaw lokal tarmaqlar bolıp tabıladı. 
Internet tarmaǵı - bul global tarmaq wákili ҳisoblanadi. 
Internet aloҳida kompyuterler ortasında baylanıs ornatibgina qalmay, bálki 
kompyuterler guruҳini óz-ara birlestiriw imkaniyatın ҳam beredi. Eger 
qandaydabir maҳalliy tarmaq tikkeley internetge jalǵanǵan bolsa, ol ҳolda usı 
tarmaqtıń ҳar bir jumısshı stanstiyasi (kompyuteri) Internet xızmetlerinen 
paydalanıw múmkin. Sonıń menen birge, Internet tarmaǵına ózbetinshe túrde 
jalǵanǵan kompyuterler ҳam ámeldegi bolıp, olardı xost kompyuterler (host - 
tiykarǵı ҳisoblash mashinası) dep atasadı. Tarmaqqa jalǵanǵan ҳar bir kompyuter 
óz adressine iye hám ol járdeminde dúnyanıń qálegen noqatıdaǵı qálegen 
paydalanıwshı menen baylanıs ete alıwı múmkin. 
Internet tarmaǵınıń dúzilisi. Internet óz - ózin formalantıratuǵın hám 
basqarıwshı quramalı sistema bolıp, tiykarınan ush strukturalıq bólekten 
shólkemlesken: 
texnik; 
dasturiy; 
axborot. 
Internet tarmaǵınıń texnikalıq támiynatı ҳar qıylı túrdegi kompyuterler, 
baylanıs kanalları (telefon, jasalma joldas, shıyshe talshıqlı hám basqa túrdegi 

---

tarmaq kanalları) ҳamda tarmaqtıń texnikalıq quralları kompleksinen 
shólkemlesken. 
Internet tarmaǵınıń programmalıq támiynatı (strukturalıq bólegi) tarmaqka 
jalǵanǵan túrme-túr kompyuterler hám tarmaq qurallarını birden-bir standart 
tiykarında (birden-bir tilde) islewdi támiyinleytuǵın programmalar. 
Internet tarmaǵınıń informaciya támiynatı Internet tarmaǵında ámeldegi 
bolǵan hár qıylı elektron ҳujjatlar, grafik súwret, audio jazıw, video suwret, veb-
sayt hám ҳokazo kórinistegi informaciyalar kompleksinen shólkemlesken. 
Internettń ekew tiykarǵı waziypası bolıp, bunıń birinshisi informaciya 
mákanı bolsa, ekinshisi bolsa kommunikastion quralı bolıp tabıladı. 
Ózbekstan 
Respublikasındaǵı 
Internet 
tarmaǵınıń 
rawajlanıwı. 
Respublikamizda milliy Internet-segmentin rawajlandırıwdıń boyınsha jumıslar 
O'zR Ministrler Maҳkamasining “Kompyuterlashtirishni jáne de rawajlandırıwdıń 
hám informacion-kommunikastiya texnologiyalarını engiziw ilajları tuwrısında” 
2002 jıl 6 iyundaǵı 200-san sheshimi menen tastiyiqlangan “2002-2010 jıllarda 
kompyuterlestiriw 
hám 
informacion-kommunikastiya 
texnologiyalarını 
rawajlandırıwdıń programması”ga tiykarınan ámelge asırılıp atır. 
Respublika telekommunikastiya sistemalarını modernizastiya etiw hám 
rawajlandırıwdıń boyınsha loyiҳalarni ámelge asırıw nátiyjesinde mámleketimiz 
aҳolisining keń qatlamları ushın Internet xızmetlerinen paydalanıw barǵan-tárepke 
kiyim-kenshek bolıp barmaqta. Ҳozirgi waqıtta Respublikamizda Internet 
paydalanıwshılarınıń ulıwma sanı 7, 3 mln. kisiden arttı, sonnan 3, 5 mln. kisi, 
yaǵnıy 1000ta puqaradan 111tasi baylanıs liniyalari arqalı Internetge jeke 
kompyuterleri arqalı jalǵanadı. Mobil Internet paydalanıwshılarınıń sanı bolsa 
ҳozirgi kúnde 3, 8 mln. kisin quraydı. 
Respublikamizda AKTni rawajlandırıwǵa bolǵan úlken itibar sebepli 
Internet tarmaǵında milliy resurslar sanı jıldan jılǵa artpaqtan. Ҳozirgi kúnde 
Respublikada. UZ domen zonasında ekinshi dárejeli domen atların dizimge alıw 
boyınsha 7 dane registratorlar iskerlik kórsetedi: Tomas, Xrustal. com, Arsenal-D, 
Sarkor Telecom, VSS, TV-Inform hám Simus. 
Milliy informaciya resurslarini rawajlandırıwdıń boyınsha Ҳukumat qararları 
hám ilajlar rejesin ámelge asırıw nátiyjesinde. UZ Milliy domen zonasındaǵı 
domen atlarınń sanı jıldan-jılǵa artpaqta. Atap aytqanda, 01. 01. 2011y. ҳolatiga. 
UZ Milliy domen zonasındaǵı domen atlarınń sanı 11088 teńi tashkil etdi, jıl 
basına salıstırǵanda bolǵan ósiw 16%ni tashkil etdi. 
Maǵlıwmatlardı uzatıw, atap aytqanda, Internet tarmaǵına jalǵaw 
xızmetlerdi usınıs etiwshi xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń sanı búgingi kúnde 
982tani quraydı, jámáát paydalanıw punktleriniń ulıwma sanı bolsa 1025taga etdi. 

---

Provayder hám operatorlardıń kópshilik bólegi Tashkent shaҳrida 
jaylasqanlıǵına qaramay, Respublikamizning basqa ҳududlari, ásirese Samarqand 
hám Buxoro wálayatlarında ҳam provayder hám operatorlar sanınıń turaqlı ósiwi 
gúzetilip atır. 
Internet tarmaǵı wazıypası hám odan paydalanıw maqsetleri. Internet 
tarog'inig wazıypası internet tarmaǵı abonetlariga veb-ҳujjatlarni oqıw, elektron 
pochta, fayl uzatıw hám qabıllaw, baylanısde bolıw, tarmaqta ҳujjatlarni saqlaw 
hám olar menen islew xızmetin kórsetiw. Internet tarmaǵından informaciyalardı 
almaslaw, aralıqtan oqıtıw alıw, konferenstiyalar ótkeriw, veb-saytlardı 
shólkemlestiriw, elektron pochtanı engiziw, baylanıs ornatıw hám sol sıyaqlı 
maqsetlerinde paydalanıladı. 
Intranet bólek shólkem, kompaniya yamasa basqa bir shólkem kóleminde 
ámelge asırılǵan Veb texnologiyalarıǵa tiykarlanǵan, ximoyalangan ishki 
kompyuter tarmaqlarınń tarmaǵı bolıp tabıladı. Intranet qandayda bir qala, 
mámleketlik aymaǵı yamasa jáhán boylap tarqalǵan bolıwı múmkin. 
Intranet tekǵana Internet xızmetlerin, bálki onıń iyesi ushın zárúr bolǵan 
harqanday basqa informaciya xızmetlerin kórsetiwi múmkin. SHuning ushın da 
Intranet óziniń qosımsha ulgileri (protokolları) ga iye boladı. 
Intranet ko'pqatlamli strukturaǵa iye bolıp, onıń eń tómen qatlamı tarmaq 
qatlamı bolıp tabıladı. Bul qatlam tarmaq úskeneleri (kabel, modem, úzip-
baylanıstıratuǵınlar, marshrut beretuǵınlar hám sh. o'.) den hám programma 
támiynatınıń logikalıq komponentleri (malumotlarni uzatıw protokolları, qátelerdi 
baqlaw, marshrutlash programmaları) ni óz ishine aladı. Tarmaq qatlamı platforma 
qatlamı (kliyentlar hám serverlerdiń tarmaq apparat -programma támiynatı) menen 
birge Intranetning infratuzilmasini quraydı. Olarǵa uyqas tárzde Intranetning barlıq 
wazıypaların orınlaw ushın zárúr programmalıq qural (Maǵlıwmat hám bilimler 
bazaları, informaciya robotlari, izlew mashinaları, avtomatlastırıw sistemaları hám 
sh. o'.) lar qáliplestiredi. 
Mánzil túsinigi. Kompyuter tarmaqlarıda mánzil túsinigi sıpatında 
tómendegi pikirlerdi keltiriw múmkin: 
1. Mánzil kompyuter yadınıń bólimlerin, kompyuter kirgiziw-shıǵarıw 
apparatları portın, esaplaw tarmaǵı kompyuterlerin hámde basqa maǵlıwmat 
dáreklerin yamasa olardı uzatıw ushın belgilengen jaydı anıqlaydı. 
2. Mánzil esaplaw tarmaqlarıda uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlardı qabıl etiwshi 
yamasa jiberiwshilerdi anıqlawshı maǵlıwmatlar izbe-izligi.