Sumqayıt Dövlət Universiteti Folklorşönaslıq Elrni-Tədqiqat laboratoriyası Aslan Bayramov

Cənubi  Qafqazda  ermənilərin  yerləşdirilməsi  məsələləri  I 
Pyotrunn  başlıca  məqsədi  olmuşdur.  Xüsusilə,  Xəzəryam 
əraziləri zəbt etmək üçün hərbi müdaxiləyə başladı.  1721-ci ildə 
İsveş  üzərində  qələbədən  sonra  I  Pyotr  M.Matyuşkinin 
komandanlığı altında Bakıya donanma göndərir.  12 iyul  1723-cü 
ildə Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəy müqavimət göstərsə də, 
ancaq güclü qüw ə qarşısxnda məğlub olur.  Özünü isə həbs edib 
Rusiyaya göndərirlər.  (19,  501,503).  1723-cü ilin 3  sentyabnnda 
Peterburqda  I  Pyotr  Bakımn  alınmasmı  bayram  etdi.  1724-cü 
ildən Bakı rus komendantx knyaz Baryatinskinin idarəsinə verildi. 
Bakıya və ona yaxın yerlərə xaçpərəstləri köçiirməyə başladılar.
I  Pyotr 1724-cü ilin 10 noyabnnda üç erməni katalokosunu qəbul 
edib  Xəzəryanı  əyalətlərdə  yerləşmək  barədə  onlann  xahişini 
dinlədi. Bu məsələ ilə bağlı Pyotrun verdiyi göstərişdə deyilirdi: 
“Ermənilərin  Gilan,  Mazandaran,  Bakı,  Dərbənd  və  başqa 
yerlərdə  yerləşdirilməsinə  çalışm,  bu  bölgədəki  yerli  əhalini  isə 
imkan  diişdükcə  sıxışdınb  çıxarın”.  Tarixə  “Protrun  vəsiyyəti” 
adı ilə daxil olan rus siyasətinin başlanması nəinki 1918-ci il mart 
qırğınında gedən yolun başlanğıcı,  hətta Azərbaycamn bugünkü 
faciəsinin 
bünövrəsi 
oldu. 
Pyotrun 
ölümündən 
sonra 
“vəsiyyətləri”  dövlət  siyasətinə  çevrildi.  11  fevral  1725-ci  ildə 
Rusiyamn  Xarici  İşlər  Kollegiyası  ermənilərin  köçürülməsi  ilə 
bağlı fərman verdi.  (26, 33-35).
22
Rus çarlan  və bolşevik rəhbərlərinin köməkliyi və dəstəyi 
ilə  torpağımızda sığmacaq tapan ermənilərin Azərbaycana güclü 
axmı  XIX əsrin  əwəllərindən başlamış,  əsriıı sonuna qədər Rus 
hökumətinin fəal köməyi və yardımı ilə bir milyon üç yüz erməni 
İrəvan,  Naxçıvan,  Qarabağ  xanlıqlarmın  ərazilərində,  habelə 
Bakıda,  Gəncədə,  Şamaxıda və başqa yerlərdə yerləşdirilmişdir. 
XX əsrdə də ermənilərin müxtəlif ölkələrdən gətirilib Azərbaycan 
torpaqlannda yerləşdirilmələri davam etdirildi.
1905-1906-cı illərdə “Böyük Ermənistan” ideyasmın silahlı 
yolla,  qan  tökməklə  həyata  keçirilməsinə  başlayan  ermənilərin 
Bakıda  törətdikləri  qırğm  Naxçıvanı,  İrəvanı,  Zəngəzuru, 
Göyçəni,  Qaraqoyunlunu bürümüşdü.  1905-ci  il noyabnn  28-də 
erməni  silahlı  dəstələrinin  Qarabağda  törətdikləri  vəhşiliyi, 
qocalan, uşaqlan, qadmlan amansızcasma məhv etmələri hələ də 
o  dövrün  yaşlı  insanlanmn  yaddaşlannda  və  xatirələrində 
qalmışdır.  Xatirələrdə silinməz işlər buraxmışdır. Həmin  dövrdə 
erməni  quldurlan  Şuşa,  Cəbrayıl,  Zəngəzur  qəzalannda,  İrəvan 
və  Gəncə  qubemiyalannda  300-ə  yaxm  kəndi,  yaşayış 
məntəqəsıni  dağıtmış,  məhv  etmiş,  əhalisini  isə  amansız 
işgəncələrlə qətlə yetirmişlər (37, 27).
“Azərbaycanlılann 
soyqmmı 
haqqında” 
fərmanında 
deyilir:  “Böyük  Ermənistan”  yaratmaq  xülyasmdaıı  ruhlanan 
erməni  qəsbkarlan  1905-1907-ci  illərdə  azırbaycanlılara  qarşı
23

geniş  miqyasda  qaxılı  aksiyalar  həyata  keçirdilər.  Ermənilərm 
Bakıdan  başlanan  vəhşilikləri  bütöv  Azərbaycanı  və  indiki 
Ermənistan  ərazisindəki  azərbaycaxılılar yaşayan  kəndləri  əhatə 
etdi.  Yüzlərlə  yaşayış  məntəqəsi  dağıdılıb  yerlə  yeksan  edildi, 
minlərlə  azərbaycanlı  vəhşicəsinə  qətlə  yetirildi.  Bu hadisələrin 
tışkilatçıları  məsələnin  mahiyyətinin  açılmasma,  ona  düzgün 
hüquqi-siyasi 
qiymət 
verilməsinə 
maneçilik 
törədərək 
azərbaycanlılann  mənfi  obrazım  yaratmış,  özlərinin  avantürist 
torpaq iddiaiarmı pərdələmişlər (6).
XX  əsrin  ikinci  onilliyində  ermənilərin  xalqımıza  qarşı 
törətdikləri  1918-ci il mart soyqırımı daha geniş miqyas almış və 
daha  amansız  olmuşdur.  Təkcə  Bakıda  deyil,  bütün  Cənubi 
Qafqazda  Sovet  hakimiyyətinin  qələbəsini  təmin  etmək 
məqsədilə  bolşeviklər  1918-ci  ilin  əwəllərindən  Bakida  güclü 
ordu yaratmağa başlayırlar.  Əslində isə bu, Bakıda dinc, silahsız 
azərbaycan  əhalisinə  qarşı  planlı  şəkildə  həyata  keçirilən  milli 
qırğına hazırlıq idi. Bu qırğında Q.Karqanov və Petrovla birlikdə 
azərbaycanlı  qanma  susamış,  bolşevik  cildinə  girmiş  daşnaq 
A.Mikoyanm,  Amazaspin,  Avetisyanm,  Lalayansın  quldur 
dəstələri  xüsusi  fəallıq  göstərmişlər.  Bolşevik-daşnak  hərbi 
birləşmələri 1918-ci il mart aymın son üç güniində Bakı şəhərinin 
məhəllələrini çapıb talamışlar (16, 226-227).
Azərbaycanhlara  qarşı  Bakıda  başlayan  soyqınmı  təkcə 
onun  ətraf  bölgələrində  deyil,  Qərbi  Azərbaycanda  da  davam 
etdirildi.  Budur,  erməni  vəhşiliyini  ifşa  edən  rəqəmlər:  Şamaxı 
qəzasmda  58  kənd  dağılmış,  7  mindən  çox  soydaşımız,  o 
cümlədən  1653  qadm,  956  uşaq  məhv  edilmişdir.  İrəvan 
qubemiyasmda  211,  Qarabağm  dağhq  hissəsində  150  kənd 
dağıdılmışdır.  İrəvan  qubemiyasmda  211,  Qarabağm  dağlıq 
hissəsində  150  kənd  dağıdılmışdır.  Təkcə  Zəngəzur  qəzasmda 
115 kənd yandırılmış,  3257 kişi,  2276  qadm və 2196 uşaq məhv 
edilmişdir,  1060  kişi,  794  qadın  və  485  uşaq  ömürlük  şikəst 
edilmişdir.
Ermənilərin  Qubada  törətdikləri  qırğm  da  miqyası  və 
vəhşiliyi  ilə XX əsrin görünməmiş  faciələrindəndir.  Bakı qırğını 
başa  çatan  kimi  onun  iştirakçılan  bolşevik  partiyasının 
nümayəndəsi  David  Qelovanm  rəhbərliyi  ilə  187  silahlı  dəstə 
Qubaya gəlir və burada bolşevik  idarəçiliyi  tətbiq  edirlər.  Əhali 
bununla  razılaşır.  Bir dəstə,  guya ləzgi  dəstəsi  Qelovanın  şəhəri 
tərk etməsini  və ya döyüşsüz təslim olmasını  tələb  edir.  Bundan 
sonra Quba faciəsi başlayır.  Bolşevik-daşnak silahlı  birləşmələri 
burada  122 kəndi talan  etmiş, yandırmış, bütün var-dövlətə sahib 
olmuşlar. Üstəlik, Qubada belə bir şayə yayılmışdır ki, guya dinc 
əhalini  qırmaq  üçün  Bakıdan  Qubaya  böyük  silahlı  dəstə  gəlir. 
Əhali  vahimədən  qorxaraq  ev-eşiyini,  var-dövlətini  buraxıb
'■

canmı  qorumaq  üçün  dağlara,  meşələrə  qaçmağa  başlayır. 
Məşhur  qaniçən  Amazaspm  köməkçisi  Nikolay  və  əsasən 
ermənilərdən təşkil edilmiş silahlı dəstə şshəri mühasirəyə alaraq 
canmı  qorumaq  üçün  qaçan  azərbaycanlılan  qətlə  yetirmişlər. 
Şəhərdə 165 ev və tikili yandınlmış, 32,8 milyon manat nəğd pul, 
qızıl,  daş-qaş  və  s.  ermənilər tərəfindən mənimsənilmişdir.  Son 
dövrlərdə  Qubada  erməni  vəhşiliyini  əks  etdirən  qəbiristanlıq 
aşkar olunmuş və muzeyə çevrilmişdir (9,  84,87).
Həmin  illərdə  Qərbi  Azərbaycanda  soyqınma  rəhbərlik 
edən başqa bir daşnak deyirdi:  “Mən Basarkeçərdə ağına-bozuna 
baxmadan  tatarlan  (azərbaycanhlan)  qmb  tökdüm.  Hərdən 
adamın  gülləyə  heyfi  gəlirdi.  Bu  köçkünlərə  qarşı  ən  etibarh 
vasitə  döyüşdən  sonra  sağ  qalanlann  hamısmı  qmb  quyuya 
doldurmaq və üstündən də ağır daşlar yığmaqdır ki, onlardan heç 
biri sağ qalmasın. Mən  də belə edirdim: bütün kişiləri,  qadmlan, 
uşaqlan  bir-bir  quyuya  doidurur,  üstündən  də  ağır-ağır  daşlar 
yığırdım”  (25,  273-274).  Bir  Basarkeçərdə  yox,  yüzlərlə  belə 
yerdə ermənilər vəhşilik stmişlər. Budur, erməni vəhşiliyi! Budur 
erməni qaniçənliyi!
Azərbaycan  tarixinin  bir  çox  problemləri  kimi,  onun 
Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində 1917-1921 -ci illərdə yaranan 
siyasi-hərbi  vəziyyət  və  bəzi  xarici  dövlətlərin  siyasəti  ilə
əlaqədar  məsələlərin  tədqiq  olunması  da  böyük  elmi  maraq 
doğurur və olduqca mühüm əməli əhəmiyyət kəsb edir.
Naxçıvan və Zəngəzurun strateji  əhəmiyyətini nəzərə  alan 
Qərb  dövlətləri,  ilk  növbədə  Böyük  Britaniya  və  ABŞ  həmin 
bölgələrdə  nüfuza  malik  olmağa,  Transqafqaza,  xüsusilə  də 
Azərbaycanı, həmçinin Türkiyə və  İram da əhatə etməklə bütün 
Orta  və  Yaxm  Şərqə  təsir  göstərə  biləcək  əlverişli  imkan  kimi 
baxırdılar.  Təxminən  iki  əsr  ərzində  Qafqaz  xalqlannm 
müstəqilliyi  yolunda  başlıca  əngəllərdən  və  bu  regiondakı  rus 
müstəmləkəçiliyinin  əsas  dayaqlanndan,  alətlərindən  biri  olan 
ermənilər tarixin kəskin dönüş  anlanndan həmişə  faydalanmağa 
çalışmışlar.  Yaranmış  yeni  siyasi  şəraiti  əlverişli  sayıb,  əwəlcə 
Rusiyanm,  oradan Qərbin,  sonra  isə yenə  də  Rusiyanın köməyi 
ilə  hər  dəfə  “Böyük  Ermənistan”  ideyasmm  reallaşdınlmasma 
girişmişdilər. Bu niyyətlə də onlar ərazi iddialan irəli sürürdülər. 
Kilsələri də həmişə onları dəstəkləyir və təşkilatlandmrdı.
Qərb  dövlətləri  çalışırdılar  ki,  Azərbaycanm  Türkiyə  ilə 
sərhədi  olmasm. 
1921-ci  ildəki  Moskva  andlaşmasmda 
göstərilirdi ki, daşnaklann Naxçıvan ərazisində Azərbaycanlılara 
qarşı  yönəltdiyi  soyqmma  cavab  olaraq  türk  ordusu  Naxçıvana 
daxil  olmuşdur.  Yerli  xalqm  erməni  idarəçiliyinə  qarşı  kəskin 
etirazlannı nəzərə alaraq türk diplomatlan  adekvat  addım ataraq 
məsələni  belə  qoymuşlar:  “Naxçıvan  əhalisinin  türk  ordusunu
•ds 27

qəbul  etməsi  onu  göstərir ki,  Naxçıvan  da Türkiyənin  himəyəsi 
altmdadır.  Buna  baxmayaraq,  əgər  Azərbavcan  bu  himayə 
hüququnu 3-cü dövlətə verməyəcəyi  ilə bağlı  öhdəlik götürürsə, 
Türkiyə  bu  himayə  hüququnu  Azərbaycana  verməyə  hazırdır” 
(20,  9).  Bununla  da  erməni  daşnaqlarmm  uzunmüddət
düşündükləri  planlan  həyata  kecmədi.  Naxşıvan  Azərbaycan 
Respublikasmıb  tərkibində  Muxtar  Respubiika  statusunu  ald\. 
Bununla  belə,’  türk  diplomatlann  səyi  nəticəsində  müqavilədə 
göstərilirdi  ki,  gələcəkdə  belə  Naxçxvanın  statusu  və  sərhədləri 
məsələsi Azərbaycan ilə Ermənistan arasxnda müzakirə obyektinə 
çevrilməməlidir (31, 9).
Azərbaycanxn  ərazi  bütövlüyünə  ermənilər  və  onlarm 
havadarları  tərəfmdən  dəfələrlə  edilən  açıq  qəsdlər  Sovet 
hakimiyyəti  zamanı  “hüquqi  sənədlər”  əsasında  baş  verdi.  Bu 
yolla  da  20-ci  illərin  sonunda  və  30-cu  illərdə,  lap  axır 
zaraanlarda belə Azərbaycamn Naxçwan Muxtar Respublikasmm 
müəyyən  hissələn,  Qars  müqaviləsinə  zidd  olaraq  ermənilərə 
verildi.
1965-ci  ildə  Sovetlər  birliyi  rəhbərliyinin  (A.Mikoyamn 
səyləri  sayəsində)  rəsmi  icazəsi  ilə  uydurma  1915-ci  il  “erməni 
soyqınmı”nın 50 illiyinin Ermənistanda qeyd oiunması və “müii 
qəhrəman” Andranik Ozayana “siyasi bəraət” qazandmlması  ilə
“Naxçıvan  komitəsi”nin  və  “Qarabağ  komitəsi ’nin  fəaliyyətinə 
təkan veriidi.
Kim  idi  bu  Andranik?  Türkiyədə  və  Cənubi  qafqazda 
müsəlmanlarm,  eləcə  də  öz  xalqınm  faciəsinə  səbəb  olan 
Andranik  əwəicə  İngiltərədə,  sonra  Amerikada  yaşamışdır. 
1927-ci  ildə  Parisdə  ölmüş  Per-Laşez  qəbristanlığında  dəftı 
olunmuş,  qəbri  üzərində  at  üstüııdə  heykəlı  qoyulmuşdur.  Heyf 
sənə Per-Laşez!  Belə bir qaniçən qulduru necə qəbul etmisən?
İrəvanda  Andranikin  50  illik  yubileyi  keçirilən  ərəfədə, 
yəni 
1965-ci  ildə  Rəsul  Rza  Parisdə  imiş.  Per-Laşez 
qəbiristanlığmda  dəfo  olunan  məşhur  yazıçı  və  şairlərin 
qəbirlərini  ziyarət  edirmiş.  O,  orada  qaniçən  Andranikin  at 
üstündə  nəhəng  heykəlini  görüb  təəcüblənir  .  Bu  üzdənıraq
heykələ bir ser həsr edir:
Per-Laşez!
Kommnnarlar divarı,
Hörmətlə açıram başımı,
...  O kimdir? A t üstündə:
Kimə oxşayır... Allah!
Kımə?
Elə bil ki qaba bir əl toxunur 
İncə simə
Gözlərimdə canlanır 
29

Naxçıvanın Arazı.
Söndürülmüş ocaqlar!
Əbədi susdurulmuş uşaqlar!
Qanlı üzlər keçir gözlərimdən,
Min-min azı.
Bağırmaq istəyirəm 
Hardan gəldi bura 
Bu dələduz,
Daşa dönmüş daş ürəkli quduz!
Şerdə  qaniçən,  quldur Andranikin  adı  çəkilməsə  də,  şerin 
məzmunundan  aydm  olur  ki,  hədəf  Andranikə  yönəlnıişdir. 
Həmin ildə Azərbaycan juraalınm 9-cu sayında çap olunan  bu şer 
parçası Ermənistanda bö>iik hay-küyə səbəb olmuşdur.
2 
fevral  2000-ci  ildə  Andranikin  məzannı  Per-Laşez 
qəbiristanhğmdan  İrəvana  köçürmüşlər.  Bu  barədə  Qafar 
Çaxmaqh  yazır:  “Keçdiyi  hər  yerdə  qan  izi  olan  Andraniki 
müqəddəs  Qafqazda dəfn etmək günah idi. Ermənilər bu günaha 
da batdılar” (20, 93).
Ermənistan  Ali  Sovetinin  son  illərdəki  sessiyalarinda 
Naxçivana dair ərazi iddialannm yenidən qaldmlması, SSRİ xalq 
deputatlanmn  II  qurultaymda  (iyun  1989-cu  il)  akademik 
V.Ambarsumyanm  1921-ci  il  16  mart  tarixində  Sovet-Türkiyə 
müqaviləsini  qüwəsini  itirmiş  saymaq  çağınşı,  B.Dadamyamn
'’  3 0   «’b»
“Dağlıq  Qarabağ  ermənilərinin  gözləri  qarşısmda  Naxçıvanm 
faciəli  aqibəti  durur”,  fikirləri  erməni  daşnaqlannm  növbəti 
fıtnələri  idi.  Naxçıvanm  qədim  erməni  olkəsi  hesab  edən 
Dadamyan həyasızcasına bildirir ki, “Naxçıvan Türkiyənin tələbi 
ilə Rusiya ilə Türkiyə arasmdakı  1921-ci  il  müqaviləsinə uyğun 
olaraq Azərbaycana verilmişdir və  o  da  onunla  özü bildiyi  kimi 
rəftar  etmişdir”  kimi  əsassız  çıxışına  həm  də  ermənilərin 
Naxçıvanla  bağlı  1917-1921-ci  illərdəki  yanmçıq  qalmış 
planlarmm həyata keçirilməsinin davamı kimi baxılmalıdır.
Daha  sonra  “məşhur”  Z.Balayan  müxtəlif  səviyyəli 
məclislərdə,  kitablannda  və  rus  mətbuatında  Sovet-Rusiya 
rəhbərliyinə bu kimi  çoxsaylı  müraciət -  “məsləhətləri”:  “Təcili 
olaraq 
Naxçıvan 
məsələsinin 
müzakirəsinə 
başlamaq”, 
“Naxçıvan  MSSR-i  ləğv  edib  onu  ermənilərə  vermək”,  “nə 
Rusiya, nə də Erraənistanın bir-birisiz mövcud ola bilməyəcəyinə 
dair  ənənəvi  strategiyanı  reallaşdırmaq  üçün  Naxçıvam 
ermənilərə  “qaytarmaq”,  ermənilərin  “ideoloji  muzdlulan”mn 
1921-ci  il  Qars  müqaviləsini  “bədnam”  adlandıraraq  qanunsuz 
saymalan,  habelə  “Naxçıvan-Ermənistan  sərhədləri”  kimi 
aolaşıq, qərəzli (qəsdən Azərbaycan əvəzinə Naxçıvan yazılması) 
ifadələr  işlətməklə  ermənilərin  siyasətinə  havadar  olmalan  da 
nəzərdəıı  qaçmlmamahdır”.  1990-cı  ilin  sentyabnnda  mənfur 
Z.Balayan  M.S.Qorbacova  müraciətində  Türkiyənin  Stalinə
•ds 31

təzyiqi  nəticəsində  Naxşıvanın Azərbycana  verilməsini pisləyir. 
Naxçıvanda  erməni  kəndlərinin  qalmamasmdan  şikayətlənir  və 
tarixi “ədalətsizliyi” bərpa etməyi xahiş edirdi (57, JV2205).
1990-cı  ilin  15  sentyabnnda  öz  mundar xisləti  ilə  erməni 
gənclərini  millətçilik toxumu  ilə zəhərləyən Zori Balayan  Sovet 
Sosialist  Respublikalan  İttifaqı 
Ali  Sovetinin  üz\i  kimi 
Moskvada “Moskva” mehmanxanasmda siyasi aclıq edir. 82 yaşlı 
akademik  V.Hambarsumyan,  SSRİ  xalq  artisti  S.Sarkisyan  da 
ona  qoşulur.  Akademik  A.Saxarov  və  Elena  Bonner  də  onlan 
dəstəkləməklə mərkəzi hakimiyyətə təzyiq göstərmək istəyirdilər 
(57, Wo204).
Həmin  dövrdə  cərsyan  edən  ictimai  prosselərin  və  baş 
verən  siyasi  hadisələrin  mahiyyəti  təhrif  edilmiş,  onlara  dair 
faktlar,  sənədlər,  materiallar  tədqiqatçılardan  və  xalqdan 
gizlədilmiş,  tariximizə  böhtanlar  atılmış,  xaricı  ölkələrin  bu 
sahədə 
də 
elmi 
axtanşlar 
aparan 
alimlərinə 
“butjua 
saxtalaşdırıcısı” və s.  damğalar vurulmuşdu.
Həmin  tarixi  çərçivə  daxilində  cərəyan  edən  proseslər  və 
baş verən hadisələr əsasmda isə konkret zaman kəsikləri  1917-ci 
ilin  mart-oktyabrı:  bölgələrin  siyasi  həyatmda  və  xüsusilə  də 
idarəçiliyində baş verən dəyişikliklər;  1917-ci ilin noyabn-1918- 
ci ilin mayı: hələlik Rusiyanm müxtəlif siyasi qüw ə və dairələıi 
tərəfindən  istiqamətləndirilən  ermənilərin  bölgələrə  ərazi
32 rtp
iddialan  və  silahlı  müdaxiləsinin  başlanması,  onlara  qarşı 
mübarizə;  1918-ci  ilin  may-oktyabn:  Osmanlı  dövlətinin 
bölgələrə  siyasi-hərbi.  yardım  göstərməsi;  1918-ci  ilin  noyabr- 
dekabn: Naxçıvan mahalında Araz-Türk Respublikasmın təşkili, 
Andranikin  silahlı  quldur  dəstələrinin  Zəngəzur  qəzasmda 
azərbaycanlılara  qarşı  tərətdikləri  zorakılıqlar;  1919-cu  ilin 
yanvar-iyulu: İngiltərənin bölgələrdə möhkəmlənməyə çalışması
-  bu özü də müəyyən, daha kiçik mərhələlərə ayrıla bilər, yəni ki, 
1919-cu 
ilin  yanvar-apreli: 
mahallarda  ingilis  general-
qubematorluğunun  fəaliyyəti  və  1919-cu  ilin  may-iyulu: 
Naxçıvan  bölgəsində  ernıəni  “idarəçiliyi”;  1919-cu  ilin  avqust- 
dekabrı:  ABŞ-m  bölgələrdə  öz  təsirini  qüwətləndirmək  və 
Naxçıvan bölgəsində  Amerika general-qubematorluğu yaratmaq 
cəhdləri;  1920-ci  ilin  əwəlləri:  Türkiyənin  Naxçıvan  bölgəsinə 
hərbi yardımınm yenidən davam etdirilməsi və ADR hökuınətinin 
Zəngəzur,  Qarabağ  mahallannm  erməni  qoşunlanna  qarşı  hərbi 
əməliyyatlan:  1920-ci  ilin  may-noyabn:  bölgələrin  rus-sovet 
qoşunlan tərəfindən işğalı gedişində buradakı siyasi şərait;  1920- 
ci  ilin  dekabn-1921-ci  ilin  yayı:  Zəngəzurun  bir  hissəsinin 
Ermənistana  verilməsi  prosesi;  1920-ci  ilin  sonu  -   1921-ci  ilin 
payızı:  beynəlxalq  konfrans  və  müqavüələrdə  Naxçıvan 
məsələsinin  müzakirə  və  həili  və  s.  məsələlər  xüsusi  maraq 
doğurur (16, 250-286).

Ermənistan-Azərbaycan  müharibələri  və  onlann  tərkib 
hissələri  kimi  Naxçıvan-Zəngəzur-Qarabağ  və  s.  bölgələrdə  baş 
verən  millətlərarasx  silahh  toqquşmalara  hər  iki  tarixşünashğxn 
yanaşmasmdakx  müxtəliflik  baxımmdan,  bizcə,  daha  mühüm 
məsələ də mütləq qeyd olunmalxdxr.  Belə ki,  ermənilər satqmlıq 
və  xəyanətlər  yolu  ilə  xalqımıza  qarşı  törətdikləri  bütün  bəd 
əməlləri “mübarizələrlə dolu qəhrəmnhq tarixi”, bu işlərə başçxhq 
edənləri  isə  “milli qəhrəmanlar” səviyyəsinə qaldırmışlar. Bizim 
tarixşünaslığm 
bu  sahəsindəki  əsas  nöqsanlardan  biri  də 
bütövlükdə  Ermənistan-Azərbaycan  müharibələrini,  xüsusilə  də 
Naxçıvan,  Zəngəzur  və  Qarabağ  mahallannın  azərbaycanlı 
əhalisinin  ermənilərə  qarşı  tarixi  mübarizəsini  başqa  bir 
istiqamətdə 
də  birtərəfli 
(yəni 
ancaq  elə 
emıənilərin 
qırmalanndan,  dağıtmalanndan  bəhs  olunması,  onlara  qarşı 
ardıcıl  mübarizə  aparanlara böhtanlar  atılması,  “xalq  düşməni”, 
“bəy-xan”, “pantürkist”, “panislamist” və s. damğalar vurulması) 
işıqlandınlmışdır.  Çünki  xeyli  arxiv  sənədləri  və  şifahi  tarixi 
materiallan 
ilə  təsdiqlənən  çoxlu  qalibiyyətli 
döyüşlər, 
qəhrəmanlıq  səhifələri  tarixi  ədəbiyyatda,  dərsliklərdə  və  s. 
özünün  lazımi  ifadəsini  tapmamışdxr.  Tarixşünaslığımızm  bu 
istiqamətdəki elmi axtanşlan daha da genişləndirilməlidir.
Rusiya  Birinci  dünya  müharibəsində  öz  müstəmləksiərini 
qomyub 
saxlamaq 
və 
hətta 
imperiyanm 
hüdudlannı
■Kf* 34
genişləndirmək məqsədini güdür, bu işdə ermənilərdən də istifadə 
etməyə  çalışırdı.  Bununla  əlaqədar  olaraq  kadetlərin  lideri 
P.Milyukovxm  1915-ci  il  yanvann  4-dəki  nitqində  açıqcasına 
söylədiyı  bir  fikri  xatırlamaq  yerinə düşərdi:  “İşdə  mənim  üçün 
ermənilərin istədikləri yox, Rusiya üçün əlverişli olanı vacibdir”. 
Digər tərəfdən  rus  müstəmləkəçiliyinin  vasitələrindən  birinə  və 
Rusıyanın müttəfiqinə çevrilən ermənilər isə tarixin bu dövrdəki 
qarmaqarışıqhqlarından  bilavasitə  özləri  üçün  faydalanmaq 
istəyirdilər.
II  Nikolay  1914-cü  ilin  noyabrxnda  Tiflisə  gələrkən 
daşnaklardan  S.Arutunyan  və  A.Xatisyamn  başçılıq  etdikləri 
nümayəndə  heyəti  onun 
qəbulunda  olmuşdur.  Ermənilərin 
“Mşak”  (“Zəhmətkeş”)  qəzetinin  1914-cü  il  29  noyabr  tarixli 
sayında A.Xatisyanın çann qəbulunda olarkən söylədiyi nitq dərc 
edilmişdi.  Burada  deyilirdi  ki,  Türkiyə  Almaniyanxn  köməyi  ilə 
Rusiyaya əl qaldırmağa cəsarət etdiyi indiki vaxtda ermənilər bir 
nəfər kimi ayağa qalxmxşlar və özlərinin həyatlannı,  əmlaklannx 
böyük 
taxt-tacm 
yolunda 
qurban 
verməyə 
hazırdırlar. 
Məqsədlərinə  çatmaq  üçün  ifrat  fəallıq  göstərən  ermənilər 
Tiflisdə A.Xatisyanın başçıhğl ilə Erməni Milli Bürosu yaradaraq 
özlərinin silahlı qüwələrinin təşkilinə girişmişdilər (52, 201).
Ermənilər bu silahlı qüwələri təşkil etməklə özlərinin ərazi 
iddialannın  reallaşmasx  üçün  müəyyən  hərbi  potensiala  malik
»

olmağa  çalışır,  Rusiya  qoşunlarının  tərkibində  Türkiyəyə  qarşı 
vuruşmaqla  isə  gələcək  dıplomatik-siyasi  oyuniara  (dünya 
müharibəsinin  iştirakçısı,  Antantanm  müttəfiqi  və  s.  rollarda 
özlərini qələmə verməyə) zəmin hazırlayırdılar.
Arxiv 
sənədləri 
arasında 
Naxçıvan-Şərur-Ordubad 
mahallan  və  Zəngəzur  qəzası  əhalisinin  etnik  tərkibinə  dair 
aşkarladığımız  məlumatlara  və  elmi  axtanşlann  nəticələrinə 
əsasən  çox  da  qədimlərə  getmədən  -   Qafqazm  Rusiyanm 
müstəmləkəsinə çevrilməsindən sonrakı dövrə aid olan aşağıdakı 
faktlan  qeyd  etmək  lazimdir.  Belə  ki,  1832-ci  ildə  Naxçıvan 
şəhərinin  5470  nəfərlik əhalisinin  3641-i  azərbaycanlı,  1829-u 
erməni,  Ordubad  şəhərinin  3444  sakinindən 
3262-si 
azərbaycanlı,  182-si  erməni  idi.  Yenə  də  həmin  ildə  İrəvan 
əhaiisinin  49875  nəfərini  azərbaycanlılar,  20073-nü  yerii  və 
45207-ni  köçürüimə  ermənilər  təşkil  edirdi.  1873-cü  ilə  aid 
statistika  məlumatlanndan  göründüyü  kimi,  Güney  Qafqaz 
əhalisinin  16,5%-ni  təşkii  edən  ermənilər  yalnız  İrəvan 
qubemiyasında cüzi üstünlüyə (54%) malik idiiər. Bu iistünlük də 
İran və Türkiyədən gələn ermənilərin hesabma oimuşdur.
1916-cı  il  yanvann  1-nə  oian  staistik  materiallarda həmin 
bölgəiərdə  və  oniaria  qonşu  mahallarda  əhaiinin  etnik  tərkibi 
haqqmda  bu  kimi  məlumatlara  görə  Naxçıvan  qəzasında: 
azərbaycanlıiar  -   81708  nəfər  (59,0%),  ermənilər-54209  nəfər
36 fb*
(40,0%);  Şərur-Dərə  Ələyəz  qəzasmda:  azərbaycanhiar -  60183 
nəfər  (66,7%),  ermənilər  -   29165  nəfər  (32,3  %);  Zəngəzur 
qəzasmda:  azərbaycanlılar  -   66370  nəfər  (63,6%),  ermənilər  -  
32686 nəfər (31,2%); İrəvan qəzasında:  azərbaycanhlar 74,2 min 
nəfər  (48,0%),  Bütövlükdə  İrəvan  qubemiyası  üzrə  isə 
azərbaycanlılar  -   423123  nəfər  (37,7%),  ermənilər  -   669871 
(59,79%).
Güney  Qafqazdakı  siyasi  vəzıyyət,  onun  xarici  və  daxili 
sərhədləri məsələsi  1917-ci iiin sonu-1918-ci ilin əwəllərində bir 
sıra danışıq  və müqaviiələrdə  (Ərzincan,  Brest-Litovsk,  Batum) 
mühüm  yertlərdən  birini  tuturdu.  Lakin  ermənilər  əldə  edilən 
sazişlərtə məhəl  qoymayaraq xeyli  silahlı  qüvvə  ilə  Azərbaycan 
torpaqiannda,  xüsusiiə  də  Naxçıvan  və  Zəngəzur  böigələrində
1918-ci  ilin  martmadək  olan  müddətdə  İrəvan  qubemiyasmda 
197  kənd  talan  edilmiş,  boşaldılmışdı.  1917-ci  ildə  Zəngəzur 
qəzasmda  109,  Qarabağda  157  kənd  qismən  dağılmış, 
Azərbaycan  üzrə  isə  (Lənkəran  çıxılmaqla)  60  yaşayış  məskəni 
tamamilə məhv edilmiş,  388-i  qismən zərər çəkmiş, yandınlmış, 
viran qoyulmuş təsərrüfatiann sayı 5140-a çatmışdır.
Ermənilər  müxtəiif  yerlərdə  azərbaycanlılara  qarşı 
zorakılıq  hərəkətləri  törətdikdən  sonra  1918-ci  ilin  yazmdan 
etibarən  Azərbaycan  torpaqlanna  bilavasitə  təcavüz  etməyə 
başladılar.  Erməni hərbi hissələri və ayn-ayn dövrlərdə müxtəlif
37

xarici  siyasi  orientasiyalara  malik  olan  Andranikin  dəstəsi  bu 
sahədə  əsas  qüw ələr  idilər.  Qafqazda  birinci  cahan  savaşınm 
hərbi əməliyyatian  dayandmldıqdan  sonra bu cəbhəni  tamamilə 
bir növ öz əllərinə keçirən ermənilərin silahlı qüwələri Rusiyamn 
dəstəyinə  güvənirdilər.  Tiflisdə,  İrəvanda  erməni  silahlı 
hissələrinin  təşkilinə  və  Azərbaycana  qarşı  hərbi  əməliy>'atlara 
hazırlaxımasına başçılıq edən Andranik bu dövrdə Rusiyaya meyl 
edərək və ona bel bağlayırdı.
S.Şaumyan  və  digər  erməni  bolşevik  rəhbərləri  vasıtəsilə 
Sovet Rusiyasmm rəhbərləri  ilə himayə  və  təminatmı  əldə  edən 
ermənilər,  xüsusilə  də  Andranikin  silahlı  quldur  dəstələri 
Azərbaycamn  Naxçıvan,  sonra  isə  Zəngəzur,  Sisyan  kəndində 
Andranikin  və  digərlərinin  başçılıq  etdikiəri  silahlı  qüwələr 
Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək və həmin ərazilərdə “etnik 
təmizləmə” aparmaqla məşğul oldular (25, 227).
Ordubad  şəhərində  yaşayan  Salman  bəy  Əsgərxanov, 
Məşədi  Hüseyn  İsmayılov  və  Mirzə  Cabbar  Həsənəliyevin 
teleqramında bildirilirdi ki, Andranik  və erməni ordusu kəndləri 
talan edir, öldürür, vəhşiliklər törədirlər. Bu dövrdə Tiflisdə çıxan 
qəzetlərdən  biri  yazırdı  ki,  “Andranikin  quldur  dəstələri  çoxlu 
türk  kəndlərini  dağıtdüar.  Təkcə  Yaycı  kəndində  2500  nəfər 
öldürüldü və Araz çaymda boğduruldu”.
20-25  iyun  1918-ci  ildə  ermənilər  Culfada  Araz  çayı 
üzərindəki  körpünü  yandırdılart.  Ordubadda  2000  türkü 
(azərbaycanlını)  öldürdülər.  Andranikin  dəstəsinin  qeyri-insani 
hərəkətləri barədə ADR Xarici İşlər nazirinin notasında bildirirdi 
ki,  İrəvan  qubemiyasmın  müsəlman  əhalisinə  qarşı  zorakılıqlar 
baş  verir,  çoxsaylı  siiahlı  erməni  qiiwələri  şəhər  və  kəndləri 
dağıdır,  müsəlmanlar tərksilah  olunur,  öldürülür,  qarət  edilirlər; 
Araz  çaymdan  keçərkən  boğulanlarm  sayı  300-ə  çatmışdır  (27, 
17).
Ermənilərin  bu  təcavüzü  ilə  bağlı  22  dekabr  1918-ci  ildə 
Ordubad  qəza  milli  komitəsinin  sədri  Hidayət  Seyidzadə 
Azərbaycan  hökumətinə  göndərdiyi  məlumatmda  yazırdı: 
“Türklərin Qafqazdan, eləcə də  Naxçıvan qəzasmdan gedişindən 
sonra  ermənilər  yenə  də  Zəngəzur  qəzasma,  Şərur qəzasma  və 
İrəvan 
qubemiyası 
müsəlmanlanna 
qarşı 
düşmənçiliyə 
başlayıblar.  Onlar  bizim  kəndlərimizə  təkrar  basqmlar  edir  və 
əhalini qırırlar. Zəngəzur qəzasmda 20-yə qədər kəndin əhalisi öz 
doğma  yurdlanm  tərk  edib  İrana,  Qarabağa  və  bizə  qaçmaqla 
xilas olublar”.
1919-cu  ilin  yanvar  aymda  general  Doluxanovun 
komandanlıq  etdiyi  erməni  qoşunlan  Şərur  qəzasma  yenidən 
hücum edirlər. Ermənilərin Şərur tərəfə yenidən hücumlan  1918- 
ci  ilin  oktyabr  ayında  yaradılmış  Araz-türk  respubliası
39

hökumətinə  məlumat  verilir  və  hökumət  tərəfmdən  sərəncam 
verilir  ki,  erməni  qoşunlanmn  qabağı  alınsm.  Həmçinin  Şərur 
qəzasmın  “Qurd  qapısı”  adlanan  yerə  erməni  qoşunlanmn 
qabağmı kəsmək üçün Kəlbalı  xan Naxçıvanskinin başmılığı ilə 
yerli  müdafiə  dəstələri  göndərilir.  Çox  böyük  qan  tökülən 
döyüşlərdən  sonra  Baş-Noraşendən  (Şərur)  yuxanda  -   Zeyvə 
kəndində erməni daşnaklan məğlub olaraq geri çəkilirlər.
Bu  məğlubiyətlərə  baxmayaraq  sənədlərdə  ermənilərin
1919-cu ilin yanvar-mart aylannda Naxçıvan,  Şəruı- və Ordubad 
qəzalanna  müxtəlif  istiqamətlərdən  hücumlar  edərək  böyük 
qırğmlar törətmələri göstərilir (27,  16-18).
Ermənilərin  bu  təcavüzkarlığı  ilə  bağlı  Azərbaycan 
Demokratik Respublikasının Naxçıvandakı müvəkkili Səməd bəy 
Cəmilinski  20  mart  1919-cu  ildə  Azərbaycan  Xarici  İşlər 
Nazirliyinə  göndərdiyi  teleqrammda  yazırdı:  “Martın  19-da 
ermənilərin  nizami  qoşunlan  bizim  üzərimizə  üç  tərəfdən  çox 
güclü  hücuma  başlamışlar.  Birinci  Böyük  Vedi,  2-ci  Tivi  kəııdi 
və  3-cü  Ordubad  tərəfdən.  Xahiş  edirəm  bu  barədə  vəziyyəti 
bizım hökumətə çatdırasmız”.
İngiltərə,  Amerika  və  Fransamn  razılığı  ilə  1919-cu  ilin 
payızında  Amerika  emissan  Haskil  demişdir:  “Naxçıvan  və 
Şərurda  sakitlik  yaratmaq  məqsədilə  bu  iki  rayon  Amerika
qubematorluğunun  hakimiyyəti  altmda  keçəcək,  polkovnik 
Edmond Devi qubernator olacaqdır” (27,  19).
Naxçıvam 
“bitərəf  zona”  elan  edib  Ermənistamn 
hakimiyyətinə  vermək  məqsədilə  Naxçıvana  gələn  ingilis 
imperialistləri  öz  hərbi  hissələrini  Noraşen,  Şahtaxtı,  Naxçıvan, 
Culfä  dəmir  yol  stansiyalannda  və  Şərur-Dərə  Ələyəz  şosse 
yolunda  yerləşdirmişdilər.  1919-cu  ilin  may  ayımn  5-də 
Naxçıvan şəhərinə gələn ingilis generah Devi Naxçıvan və Şərur 
qəzalarmda yaşayan müsəlmanlan yığıb mitinq keçirir və bildirir 
ki,  müsəlmanlar  Ermənistan  hökurnətinin  rəhbərliyinə  tabe 
olmalıdılar.
General  E.Devinin  irəli  sürdüyü  bu  təklifm  hərtərəfli 
təhlilindən  sonra  şəhərin  nüfiızlu  adamlanndan  Hacı  Həsənəli 
mitinqdə  çıxış  edib  demişdir:  “Mən  şəhər  əhalisi  admdan 
deyirəm,  biz  daşnak  hakimiyyətini  qəbul  etməyirik  və  ona  tabe 
olmayacayıq”.
Azərbaycan  hökumətinin  bu  qırğmiara  son  qoyulması 
barədəki  müraciət  və  notalanna  Ermənistan  rəhbərliyi  “General 
Andranik-  Xoy  rayonuna  özbaşına  daxil  olmuşdur.  Biz  omm 
hərəkətlərinə  cavabdeh  deyilik,  o  bizimlə heç  bir  əlaqəyə  malik 
deyildir”  cavabım  vermişdi,  D.Kirakosyanm  yazdığma  görə, 
guya daşnak hökumətinin liderləri hətta 1918-ci ilin iyimm 17-də 
Osmanlı  dövlətinin  hərbi  naziri  Ənvər  paşaya  Andtanikin
“dS 41

dəstəsini  darmadağm  etmək üçün birgə  səylər göstərmək xahişi 
ilə müraciət etmişdilər.
Andranikin  əsas  planı  Zəngəzurun  etnoqrafık  xəritəsində 
ermənilərin xeyrinə köklü dəyişiklikıər apanlmasına yönəlmışdi. 
Bu  niyyətlə  də  o,  mahalın  çoxunu  təşkil  edən  azərbaycanlı 
əhalisindən Ermənistan hökumətinə tabe olmağı, əks təqdirdə isə 
qəzanı  boşaltmağı  tələb  etmişdi.  Elə  Naxçıvanla  Azərbaycan 
arasında böyük bir boşluq yaratmalan onlann məkrli planlanndan 
biri  idi.  Bu  boşluğu  yaratmışdılar,  ona  görə  ki,  gələcəkdə 
Naxçıvan ərazisini də Ermənistana qatsınlar.
Zəngəzurun müsəlman əhalisinin Andranikin tələbini rədd 
etməsi  onun  məqsədyönlü  surətdə  qınlması  və  qovulması  üçün 
bəhanə  oldu.  Və  bu  əsasən  Sisyan  və  Qafan  rayonlanıım 
müsəlman  camaatma  divan  tutuldu.  1918-ci  ilin  Zəngəzur 
qırğınlan Andranikin törətdiyi qanlı hadisələrin ən dəhşətlisi idi. 
Görkəmli yazıçı  Ə.  Abbasovun  “Zəngəzur”  tarixi  romanmda da 
həmin hadisələr əks olunmuşdur.
1918-ci il  sentyabnn 4-də Sisyana gələn  Andranik, “Harne 
BpeMH:’  qəzetinin  (3  yanvar  1919-cu  il)  yazdığı  kimi,  burda 
ümumi  yığmcaq  keçirərək,  20-30  yaşlı  kişilərin  səfərbərliyi 
barədə  elan  vermişdi.  Onun  dəstəsi  tərəfmdən  isə  Qaraqışlaq 
kəndi yaxınlığında 200-300 nəfər azərbaycanlı öldürülmüşdür.
'Tpy3Hfl”  (9  noyabr  1918-ci  il)  və  “A3ep6aHjpKaH”  (13 
noyabr 1918-ci il) qəzetlərində dərc olunan bu sənəddən bəlli olur 
ki, həmin müddətdə bu ərazidə  16 kənd (Kürdlər, Ərəfsə, Bəhrili, 
Dulus,  Qarakilsə,  Məlikli,  Pulkənd,  Anqlı,  Şıxlar,  Zabazadur, 
Şəki, Yaqublu, Qızılcıq, Vağudi, Sisyan) dağıdılmış, üst-üstə 708 
nəfər  məhv  edilmiş,  47  mln.  390  min  man.  məbləğində  ziyan 
vermişdi.
Andranikin 
dəstəsi 
və  onun  Zəngəzur  bölgəsində 
olmasından ürəklənən yerli ermənilər 1918-ci ilin payızında daha 
da  azğmlaşdılar.  Nəticədə  çoxlu  yaşayış  məskənləri  viran 
qoyuldu,  azərbaycanlılann  qmlanı  qırıldı,  qınlmayam  qaçqın 
düşdü.  Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  hökumətinin 
Fövqəaldə  İstintaq  Komissiyasmm  araşdırma  və  təhqiqatlan 
əsasında  hazırlanmış  materiallar  həmin  hadisələrə  dair  çoxlu 
faktiarla zəngindir. Komissiyanm hazırladığı istintaq materiallan 
(arxiv  sənədləri  əsasında  Zəngəzurun  58  kəndinin  dağılması 
barədə apanlmış istıntaqa dair işlər vardır) ermənilərin bölgədəki 
viranedici hücumlannı və antibəşəri hərəkətlərini sübuta yetirir.
Həmin  işlərin  bir  qisminin  -   təxminən  332  kəndə 
(Qaraçimən,  Bayandur,  Şayıflı,  Tey,  I  (Aşağı)  Vərtənəzur), 
Təğəmir, Mülk, Ağudi, Şabadm, Vağudi, Əldərə və s.) aid 30 işin 
araşdırılması  nəticəsində  üst-üstə  1574  həyətdən  (bəziləri 
göstərilməyib)  ibarət  olan  bu  kəndlərdə  495  ev  və  tikili
43

yandırılmış,  492-si  isə  dağılmış  (yenə  də  bəzibrində  qeydiyyat 
apanlmayıb),  2254  nəfər  (1826  kişi,  275  qadm,  153  uşaq) 
öldürülmüş  və  304  nəfər  (212  kişi,  53  qadm,  39  uşaq) 
yandmlmışdır.  Istintaq  materiallanndan  göründüyü  kimi,  bu 
kəndlər arasmda ən çox adam Bağud (450 nəfər), I Vərtənəzuı və
II  Vərtənəzur  (384  nəfər),  Ağudi  (325  nəfər),  Tey  (135  r.əfər), 
Şabadm (110 nəfər) və s. yaşayış məntəqələrində azərbaycanlılar 
məhv edilmişdir, onlara qarşı soyqınmı törədilmişdir.
Fövqaləda  Təhqiqat  Komıtəsi  Zəngəzurda  ermənilərin 
törətdikləri  zorakılıq hərəkətləri  və  onlann  nəticələrinə  dair bir 
sıra  mühüm. 
əhəmiyyətli  statistik  ümumiləşdirmələr  də 
apanlmışdır.  Belə  ki,  1918-ci  il  yaym  sonu-payızda  Sisyan 
mahalmm birinci polis  sahəsinin bütün müsəlman kəndləri,  2-ci 
sahənin  kəndlərinin  böyük  hissəsi,  3-cii,  4-cü  və  5-ci  sahələrin 
mühüm  hissələri  tamamilə  məhv  edılmiş.  50000  nəfərədək 
müsəlman  4-cü  sahəyə  və  Cəbrayıl  qəzasma  qaçmışdı. 
Bütövlükdə  qəzada  115  kənd  dağıdılmış  və  yandınlmış,  habelə 
10-a  qədər  adlan  olmayan  kiçik  yaşayış  məntəqələri  də  məhv 
edilmişdir.  Bütün  bu  kəndlərdə,  ümumiyyətlə,  10068  nəfər 
müsəlman  öldürülmüş  və  yaralanmışdır.  Onlardan  7729  nəfəri 
(3257 kişi, 2276 qadm və 2196 uşaq) məhv edilmiş və 2339 nəfəri 
isə  (1060  kişi,  794  qadm  və  485  uşaq)  şikəst  olmuş,  qəzanm 
qzərbaycanlı  əhalisinə  üst-üstə  bir  milyarda  yaxın  maddi  ziyan
= 44
dəymişdi. Bölgədə törədilən saysız-hesabsız zorakılıq hərəkətləri 
içərisindən  seçilən  19  amansız  qəddarlıq  halı  şahidlərin 
ifadələrinə  əsasən  məruzədə  əks  olunmuş  və  həmçinin 
azərbaycanlılara  qarşı  edilən  vəhşiliklərin  iştirakçılan  olan yerli 
ermənilərin siyahısı da göstərilmişdi (23, 369-372).
Sisyanda  aparılan  “etnik  təmizləmə”  tədbirləri  Qafan 
rayonuna da yetmişdi. Bu rayonun əhalisinin böyek əksəriyyətini 
azərbaycanhlar  təşkil  edirdilər.  Qafan  şəhər  arxivindən  əldə 
edilən  məlumatlara  görə  1918-ci  ildə  rayonda  azərbaycanlılar 
ermənilərdən  1,5  dəfə  çox  olmuşdur,  72  kənddən  48-i 
azərbaycanlı.  24-ü  isə  erməni  kəndi  idi.  Ermənilərin  təxribat və 
özbaşımalıqlannın  genişləndiyini  görən  Qafan  rayonunun 
müsəlman  əhalisi  qonşu  Sisyanın  acı  təcmbəsini  nəzərə  alaraq, 
imkan  daxilində  silahlanaraq  gözləmə  mövqeyi  tutdular.  Bunu 
nəzərə  alan  ermənilər  məkrli  siyasətə  əl  atdılar:  Sovet 
hakimiyyətinin  lap  ilk  vaxtlarında  Zəngəzur  qəzası  3-cü  milis 
sahəsi  Qubadlı  kəııdindən  olan  qaçqm 
Abbas  Sultanovun 
Qarabağ  və  Zəngəzur  Fövqəladə  Komissanna  yazdığı  ətraflı 
məlumat  vərəqəsindən  bəlli  olduğu  kimi,  4-cü  polis  sahəsi 
Arçatsur kəndinin  sakini,  daşnaklann  Qafandakı  lideri  S.Məlik- 
Parsadanov 
Qafan 
rayonunun 
azərbaycanlı 
və 
erməni 
ağsaqqallannın yığmcağmı keçirmişdi.

Burada  hər  iki  tərəfə  Qafan  rayonunun  müsəlmanlan  və 
ermənilərinin qardaş qırğmında iştirak etməyəcəkləri barədə and 
içmək və digər rayonlann əhalisi  üçün nümunə  göstərmək təklif 
olunmuşdu.  Dəfələrlə  olduğu  kimi,  bu  dəfə  də  azərbaycanhlar 
ermənilərə  inanaraq  ümidlə  evlərinə  qayıtmışdılar.  Lakin  elə 
həmin  günün  gecəsi  S.Məlik-Parsadanovun  dəstələri  əlverişli 
mövqe  tutaraq  Oxtar  dərəsi,  onun  ardınca  isə  Güney  mahalın 
yaşayış 
məntəqələrindəki 
əhalinin 
tərksilah 
edilməsinə 
başlamışdılar.; Girətağ və Oxçu dərələrinin kəndlərinə  soxulmaq 
cəhdləri  olmuşdu.  Lakin  hətta  noyabr  aymda  Andranikm  hərbi 
hissələrinin  Qafana  gəlməsinə  baxmayaraq,  ermənilər  1918-ci 
ildə  Oxçu  və  Gığı  dərələrində  istənilən  nəticələri  əldə  edə 
bilməmişdilər. Ümumiyyətlə, isə bu müddətdə həmin ərazilərdəki 
kəndlərin  azərbaycanlı  əhalisi  qəhrəmancasına  öz  torpaqlannm 
müdafiəsini davam etdırmişdi.
Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının 
1918-ci  il 
avqustun 
31-də 
təşkil 
etdiyi 
Fövqəladə 
Komissiyanın 
məlumatmda  deyilirdi:  “Komissiya  ermənilərin  törətdikləri 
vəhşiliklə bağlı  36  cildlik,  3500  səhifəlik materiai  hazırlamışdır. 
Həmin  materialın  8  cildi  ermənilərin  Zəngəzurda  törətdikiəri 
vəhşiliklərə  aiddir”.  Çox  təəssüflər  olsun  ki,  həmin  sənədlərin 
araşdırılmasma uzun miiddət icazə verilmədi.  Bütövlükdə Qərbi
Azərbaycanda  ermənilər  1,5  milyon  azərbaycanlmı  deportasiya 
olunmuş və məhv edilmişdir (35, 85).
Rusiyamn  hərbi  və  siyasi  dastəyi  ilə  ermənilər  öz 
dövlətlərini  azərbaycanhlann  faciəsi  üzərində  qurmağa  nail 
oldular.  Onların  XX  əsrdə  törətdikləri  bu  qırğmlar,  soyqmmlar 
Şaumyan,  V.Lenin,  Mikoyan,  Stalin,  Qorbaçov  və  bunlar 
kimilərinin  bizlərə  düşmən  münasibətinin  nəticəsidir.  Bizlərə 
qarçı  olan  bu  soyqmmlar  bu  günkü  müstəqilliyimiz  dövründə 
öyrənilməli,  dünya  xalqlanna  çatdınlmalıdır. 
Bu  yolda 
Azərbaycan  Respublikasınm  sabiq prezidenti  Heydər Əliyev  və 
onun  siyasi  kursunu  davam  etdirən  möhtərəm  prezidentimiz 
İlham  Əliyev  cənablanmn  fəaliyyəti  əvəzsizdir.  Biz  inanmq ki, 
xalqımız  bir  daha  belə  soyqırımlara  məquz  qalmayacaqdır. 
Çünki,  bu  gün  bizim  müstəqil  azərbaycammız,  müstəqil 
siyasətimiz və hər bir şeyə qadir olan ordumuz vardır.
Əsrin  əvvəlində  ingilis  və  amerikahlar,  indi  də  ATƏT 
adlandırdığımız  bir  qurum  neçə  illərdir  ki,  Qarabağ  və  ətraf 
rayonlarımızm  ermənilər  tərəfindən  işğal  olunmasma  ikili 
standartlarh yanaşır, kimin kimi işğai etməsi barədə hələ konkret 
fıkir  söyləməmişdir.  Onlar  Bakıda  bir  çür,  İrəvanda  başqa  cür 
damşmaqla münaqişəni sülh yolu ilə həllini uzadırlar.
Həmin ssenari  ilə də Moldovam parçalayaraq  “Dnestryam 
Respııblika”,  Ukra>ııanı  parçalayaraq  “Donetsk  Respublikası”,
47 ft*

Gürcüstanı  parçalayarq  müstəqil  “Abxaziya  Respublikası”, 
“Osetiya Respublikası” və  s.  yaradılması  da rus  şovinizmindən, 
“Böyük Rusiya” yaratmaq ideyasmdan irəli gəlir. Yuxanda qeyd 
etdiyimz  bölgələrdə  də  ATƏT  ikili  standartlar  apanr, 
respublikalann müstəgilliyini şübhə altına salır.


Поделитесь с Вашими друзьями: