Kitab erməni vandalizmi
nəticəsində həlak olnıuş insanların
xatirəsinə həsı* olunur.
GİRİŞ
XX
yüzillik
xalqımız
üçün
faciələr,
qırğmlar,
məhrumiyyətlətr əsri olmuşdur. Lakin bu faciələr qırğmlar XXI
əsrdə də davam etdirilir. Rus çarlan, sonralar rus-bolşevik,
erməni-daşnak
hərbi
birləşmələrinin
iştirakı
ilə
dövlət
səviyyəsində xalqımız 1801, 1830, 1875,1905-1906,1918-1920,
1930-1936, 1948-1953 və 1988-ci illərdə repressiyaiara,
soyqırıma, deportasiyalara məruz qalmış, tarixi torpaqlannm
çoxunu itirmışdir. Gəlmə ermənilər isə Qərbi Azərbaycanda
mono-etnik “Ermənistan” yaratmağa nail olmuşlar.
1919-cu ildə ADR höküməti 1918-ci ildə Bakı, Quba,
İrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Gəncə, Şamaxı və digər yerlərdə
erməni vəhşiliyinin qurbanı olan soydaşlanmızm xatirəsini
əbədiləşdirmək məqsədilə mart ayının 31-ni Milli matəm günü
elan etmışdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan
sonra bir sıra adət-ənənələrimiz, milli dəyərlərimiz, müsibət və
faciələrimiz kimi ADR-m 31 mart — Milli matəm günü haqqmda
20 fb*
verdiyi qəran da tarixin qaranlıq arxivinin əlçatmaz küncünə
atıldı. Bilərəkdən ermənilərin Cənubi Qafqazda törətdikləri qanlı
olaylar unutduruldu. 1918-ci ilin mart şəhidlərinin dəfiı olunduğu
qəbiristanhq sonralar parka çevrildi. Orada S.M.Kirovun heykəli
qoyuldu. Erməni vəhşiliyini əks etdirən sənədlər yoxa çıxdı.
Ermənilərlə mümkün olmayan “dostiuq” yaradıldı.
1998-ci il martm 26-da ümummilli liderimiz Heydər Əliyev
“Azərbaycanhlann soyqmmı haqqında” fərmam imzaladı,
tariximizi müdrik əli ilə açdı, başımıza gətirilən müsibətləri
millətə çatdırdı (6). Bununla da geniş araşdlrmalar aparılmağa
başlamldı.
Bu gün ermənilər Azərbaycanm 20% torpaqlanm işğal
ersələr də, yeni-yeni Azərbaycan torpaqlanna göz dikir,
“Naxçıvan” cəmiyyəti yaradaraq Naxçıvamn qədim erməni
torpağı olması haqqmda dünyaya car çəkir, kömək, yardım
diləyirlər. Biz isə heç olmazsa, erməni tarixçilərinin yazdıqlan
tutarb real faktlardan istifadə edib ermənilərin Qafqaza gəlmə,
vad xalq olduğunu sübut etməliyik. Erməni müəllifi hələ 1919-cu
ildə açıq-aydın yazırdı ki, indiki Ermənistanda erməni
yaşamamışdır. Ermənistan Kiçik Asiyadadır, yəni Rusiya
hüdudlanndan kənardadır və ermənilər Cənubi Qafqazda başlıca
olaraq İrəvan qubemiyasmda Qafqaz ərazisinin müxtəlif
hissələrində yalnız son əsrlərdə məskunlaşmışlar.
»> 21 fty
Cənubi Qafqazda ermənilərin yerləşdirilməsi məsələləri I
Pyotrunn başlıca məqsədi olmuşdur. Xüsusilə, Xəzəryam
əraziləri zəbt etmək üçün hərbi müdaxiləyə başladı. 1721-ci ildə
İsveş üzərində qələbədən sonra I Pyotr M.Matyuşkinin
komandanlığı altında Bakıya donanma göndərir. 12 iyul 1723-cü
ildə Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəy müqavimət göstərsə də,
ancaq güclü qüw ə qarşısxnda məğlub olur. Özünü isə həbs edib
Rusiyaya göndərirlər. (19, 501,503). 1723-cü ilin 3 sentyabnnda
Peterburqda I Pyotr Bakımn alınmasmı bayram etdi. 1724-cü
ildən Bakı rus komendantx knyaz Baryatinskinin idarəsinə verildi.
Bakıya və ona yaxın yerlərə xaçpərəstləri köçiirməyə başladılar.
I Pyotr 1724-cü ilin 10 noyabnnda üç erməni katalokosunu qəbul
edib Xəzəryanı əyalətlərdə yerləşmək barədə onlann xahişini
dinlədi. Bu məsələ ilə bağlı Pyotrun verdiyi göstərişdə deyilirdi:
“Ermənilərin Gilan, Mazandaran, Bakı, Dərbənd və başqa
yerlərdə yerləşdirilməsinə çalışm, bu bölgədəki yerli əhalini isə
imkan diişdükcə sıxışdınb çıxarın”. Tarixə “Protrun vəsiyyəti”
adı ilə daxil olan rus siyasətinin başlanması nəinki 1918-ci il mart
qırğınında gedən yolun başlanğıcı, hətta Azərbaycamn bugünkü
faciəsinin
bünövrəsi
oldu.
Pyotrun
ölümündən
sonra
“vəsiyyətləri” dövlət siyasətinə çevrildi. 11 fevral 1725-ci ildə
Rusiyamn Xarici İşlər Kollegiyası ermənilərin köçürülməsi ilə
bağlı fərman verdi. (26, 33-35).
22
Rus çarlan və bolşevik rəhbərlərinin köməkliyi və dəstəyi
ilə torpağımızda sığmacaq tapan ermənilərin Azərbaycana güclü
axmı XIX əsrin əwəllərindən başlamış, əsriıı sonuna qədər Rus
hökumətinin fəal köməyi və yardımı ilə bir milyon üç yüz erməni
İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarmın ərazilərində, habelə
Bakıda, Gəncədə, Şamaxıda və başqa yerlərdə yerləşdirilmişdir.
XX əsrdə də ermənilərin müxtəlif ölkələrdən gətirilib Azərbaycan
torpaqlannda yerləşdirilmələri davam etdirildi.
1905-1906-cı illərdə “Böyük Ermənistan” ideyasmın silahlı
yolla, qan tökməklə həyata keçirilməsinə başlayan ermənilərin
Bakıda törətdikləri qırğm Naxçıvanı, İrəvanı, Zəngəzuru,
Göyçəni, Qaraqoyunlunu bürümüşdü. 1905-ci il noyabnn 28-də
erməni silahlı dəstələrinin Qarabağda törətdikləri vəhşiliyi,
qocalan, uşaqlan, qadmlan amansızcasma məhv etmələri hələ də
o dövrün yaşlı insanlanmn yaddaşlannda və xatirələrində
qalmışdır. Xatirələrdə silinməz işlər buraxmışdır. Həmin dövrdə
erməni quldurlan Şuşa, Cəbrayıl, Zəngəzur qəzalannda, İrəvan
və Gəncə qubemiyalannda 300-ə yaxm kəndi, yaşayış
məntəqəsıni dağıtmış, məhv etmiş, əhalisini isə amansız
işgəncələrlə qətlə yetirmişlər (37, 27).
“Azərbaycanlılann
soyqmmı
haqqında”
fərmanında
deyilir: “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyasmdaıı ruhlanan
erməni qəsbkarlan 1905-1907-ci illərdə azırbaycanlılara qarşı
23
geniş miqyasda qaxılı aksiyalar həyata keçirdilər. Ermənilərm
Bakıdan başlanan vəhşilikləri bütöv Azərbaycanı və indiki
Ermənistan ərazisindəki azərbaycaxılılar yaşayan kəndləri əhatə
etdi. Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi dağıdılıb yerlə yeksan edildi,
minlərlə azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Bu hadisələrin
tışkilatçıları məsələnin mahiyyətinin açılmasma, ona düzgün
hüquqi-siyasi
qiymət
verilməsinə
maneçilik
törədərək
azərbaycanlılann mənfi obrazım yaratmış, özlərinin avantürist
torpaq iddiaiarmı pərdələmişlər (6).
XX əsrin ikinci onilliyində ermənilərin xalqımıza qarşı
törətdikləri 1918-ci il mart soyqırımı daha geniş miqyas almış və
daha amansız olmuşdur. Təkcə Bakıda deyil, bütün Cənubi
Qafqazda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini təmin etmək
məqsədilə bolşeviklər 1918-ci ilin əwəllərindən Bakida güclü
ordu yaratmağa başlayırlar. Əslində isə bu, Bakıda dinc, silahsız
azərbaycan əhalisinə qarşı planlı şəkildə həyata keçirilən milli
qırğına hazırlıq idi. Bu qırğında Q.Karqanov və Petrovla birlikdə
azərbaycanlı qanma susamış, bolşevik cildinə girmiş daşnaq
A.Mikoyanm, Amazaspin, Avetisyanm, Lalayansın quldur
dəstələri xüsusi fəallıq göstərmişlər. Bolşevik-daşnak hərbi
birləşmələri 1918-ci il mart aymın son üç güniində Bakı şəhərinin
məhəllələrini çapıb talamışlar (16, 226-227).
Azərbaycanhlara qarşı Bakıda başlayan soyqınmı təkcə
onun ətraf bölgələrində deyil, Qərbi Azərbaycanda da davam
etdirildi. Budur, erməni vəhşiliyini ifşa edən rəqəmlər: Şamaxı
qəzasmda 58 kənd dağılmış, 7 mindən çox soydaşımız, o
cümlədən 1653 qadm, 956 uşaq məhv edilmişdir. İrəvan
qubemiyasmda 211, Qarabağm dağhq hissəsində 150 kənd
dağıdılmışdır. İrəvan qubemiyasmda 211, Qarabağm dağlıq
hissəsində 150 kənd dağıdılmışdır. Təkcə Zəngəzur qəzasmda
115 kənd yandırılmış, 3257 kişi, 2276 qadm və 2196 uşaq məhv
edilmişdir, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq ömürlük şikəst
edilmişdir.
Ermənilərin Qubada törətdikləri qırğm da miqyası və
vəhşiliyi ilə XX əsrin görünməmiş faciələrindəndir. Bakı qırğını
başa çatan kimi onun iştirakçılan bolşevik partiyasının
nümayəndəsi David Qelovanm rəhbərliyi ilə 187 silahlı dəstə
Qubaya gəlir və burada bolşevik idarəçiliyi tətbiq edirlər. Əhali
bununla razılaşır. Bir dəstə, guya ləzgi dəstəsi Qelovanın şəhəri
tərk etməsini və ya döyüşsüz təslim olmasını tələb edir. Bundan
sonra Quba faciəsi başlayır. Bolşevik-daşnak silahlı birləşmələri
burada 122 kəndi talan etmiş, yandırmış, bütün var-dövlətə sahib
olmuşlar. Üstəlik, Qubada belə bir şayə yayılmışdır ki, guya dinc
əhalini qırmaq üçün Bakıdan Qubaya böyük silahlı dəstə gəlir.
Əhali vahimədən qorxaraq ev-eşiyini, var-dövlətini buraxıb
'■' 25
canmı qorumaq üçün dağlara, meşələrə qaçmağa başlayır.
Məşhur qaniçən Amazaspm köməkçisi Nikolay və əsasən
ermənilərdən təşkil edilmiş silahlı dəstə şshəri mühasirəyə alaraq
canmı qorumaq üçün qaçan azərbaycanlılan qətlə yetirmişlər.
Şəhərdə 165 ev və tikili yandınlmış, 32,8 milyon manat nəğd pul,
qızıl, daş-qaş və s. ermənilər tərəfindən mənimsənilmişdir. Son
dövrlərdə Qubada erməni vəhşiliyini əks etdirən qəbiristanlıq
aşkar olunmuş və muzeyə çevrilmişdir (9, 84,87).
Həmin illərdə Qərbi Azərbaycanda soyqınma rəhbərlik
edən başqa bir daşnak deyirdi: “Mən Basarkeçərdə ağına-bozuna
baxmadan tatarlan (azərbaycanhlan) qmb tökdüm. Hərdən
adamın gülləyə heyfi gəlirdi. Bu köçkünlərə qarşı ən etibarh
vasitə döyüşdən sonra sağ qalanlann hamısmı qmb quyuya
doldurmaq və üstündən də ağır daşlar yığmaqdır ki, onlardan heç
biri sağ qalmasın. Mən də belə edirdim: bütün kişiləri, qadmlan,
uşaqlan bir-bir quyuya doidurur, üstündən də ağır-ağır daşlar
yığırdım” (25, 273-274). Bir Basarkeçərdə yox, yüzlərlə belə
yerdə ermənilər vəhşilik stmişlər. Budur, erməni vəhşiliyi! Budur
erməni qaniçənliyi!
Azərbaycan tarixinin bir çox problemləri kimi, onun
Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində 1917-1921 -ci illərdə yaranan
siyasi-hərbi vəziyyət və bəzi xarici dövlətlərin siyasəti ilə
əlaqədar məsələlərin tədqiq olunması da böyük elmi maraq
doğurur və olduqca mühüm əməli əhəmiyyət kəsb edir.
Naxçıvan və Zəngəzurun strateji əhəmiyyətini nəzərə alan
Qərb dövlətləri, ilk növbədə Böyük Britaniya və ABŞ həmin
bölgələrdə nüfuza malik olmağa, Transqafqaza, xüsusilə də
Azərbaycanı, həmçinin Türkiyə və İram da əhatə etməklə bütün
Orta və Yaxm Şərqə təsir göstərə biləcək əlverişli imkan kimi
baxırdılar. Təxminən iki əsr ərzində Qafqaz xalqlannm
müstəqilliyi yolunda başlıca əngəllərdən və bu regiondakı rus
müstəmləkəçiliyinin əsas dayaqlanndan, alətlərindən biri olan
ermənilər tarixin kəskin dönüş anlanndan həmişə faydalanmağa
çalışmışlar. Yaranmış yeni siyasi şəraiti əlverişli sayıb, əwəlcə
Rusiyanm, oradan Qərbin, sonra isə yenə də Rusiyanın köməyi
ilə hər dəfə “Böyük Ermənistan” ideyasmm reallaşdınlmasma
girişmişdilər. Bu niyyətlə də onlar ərazi iddialan irəli sürürdülər.
Kilsələri də həmişə onları dəstəkləyir və təşkilatlandmrdı.
Qərb dövlətləri çalışırdılar ki, Azərbaycanm Türkiyə ilə
sərhədi olmasm.
1921-ci ildəki Moskva andlaşmasmda
göstərilirdi ki, daşnaklann Naxçıvan ərazisində Azərbaycanlılara
qarşı yönəltdiyi soyqmma cavab olaraq türk ordusu Naxçıvana
daxil olmuşdur. Yerli xalqm erməni idarəçiliyinə qarşı kəskin
etirazlannı nəzərə alaraq türk diplomatlan adekvat addım ataraq
məsələni belə qoymuşlar: “Naxçıvan əhalisinin türk ordusunu
•ds 27
qəbul etməsi onu göstərir ki, Naxçıvan da Türkiyənin himəyəsi
altmdadır. Buna baxmayaraq, əgər Azərbavcan bu himayə
hüququnu 3-cü dövlətə verməyəcəyi ilə bağlı öhdəlik götürürsə,
Türkiyə bu himayə hüququnu Azərbaycana verməyə hazırdır”
(20, 9). Bununla da erməni daşnaqlarmm uzunmüddət
düşündükləri planlan həyata kecmədi. Naxşıvan Azərbaycan
Respublikasmıb tərkibində Muxtar Respubiika statusunu ald\.
Bununla belə,’ türk diplomatlann səyi nəticəsində müqavilədə
göstərilirdi ki, gələcəkdə belə Naxçxvanın statusu və sərhədləri
məsələsi Azərbaycan ilə Ermənistan arasxnda müzakirə obyektinə
çevrilməməlidir (31, 9).
Azərbaycanxn ərazi bütövlüyünə ermənilər və onlarm
havadarları tərəfmdən dəfələrlə edilən açıq qəsdlər Sovet
hakimiyyəti zamanı “hüquqi sənədlər” əsasında baş verdi. Bu
yolla da 20-ci illərin sonunda və 30-cu illərdə, lap axır
zaraanlarda belə Azərbaycamn Naxçwan Muxtar Respublikasmm
müəyyən hissələn, Qars müqaviləsinə zidd olaraq ermənilərə
verildi.
1965-ci ildə Sovetlər birliyi rəhbərliyinin (A.Mikoyamn
səyləri sayəsində) rəsmi icazəsi ilə uydurma 1915-ci il “erməni
soyqınmı”nın 50 illiyinin Ermənistanda qeyd oiunması və “müii
qəhrəman” Andranik Ozayana “siyasi bəraət” qazandmlması ilə
“Naxçıvan komitəsi”nin və “Qarabağ komitəsi ’nin fəaliyyətinə
təkan veriidi.
Kim idi bu Andranik? Türkiyədə və Cənubi qafqazda
müsəlmanlarm, eləcə də öz xalqınm faciəsinə səbəb olan
Andranik əwəicə İngiltərədə, sonra Amerikada yaşamışdır.
1927-ci ildə Parisdə ölmüş Per-Laşez qəbristanlığında dəftı
olunmuş, qəbri üzərində at üstüııdə heykəlı qoyulmuşdur. Heyf
sənə Per-Laşez! Belə bir qaniçən qulduru necə qəbul etmisən?
İrəvanda Andranikin 50 illik yubileyi keçirilən ərəfədə,
yəni
1965-ci ildə Rəsul Rza Parisdə imiş. Per-Laşez
qəbiristanlığmda dəfo olunan məşhur yazıçı və şairlərin
qəbirlərini ziyarət edirmiş. O, orada qaniçən Andranikin at
üstündə nəhəng heykəlini görüb təəcüblənir . Bu üzdənıraq
heykələ bir ser həsr edir:
Per-Laşez!
Kommnnarlar divarı,
Hörmətlə açıram başımı,
... O kimdir? A t üstündə:
Kimə oxşayır... Allah!
Kımə?
Elə bil ki qaba bir əl toxunur
İncə simə
Gözlərimdə canlanır
29
Naxçıvanın Arazı.
Söndürülmüş ocaqlar!
Əbədi susdurulmuş uşaqlar!
Qanlı üzlər keçir gözlərimdən,
Min-min azı.
Bağırmaq istəyirəm
Hardan gəldi bura
Bu dələduz,
Daşa dönmüş daş ürəkli quduz!
Şerdə qaniçən, quldur Andranikin adı çəkilməsə də, şerin
məzmunundan aydm olur ki, hədəf Andranikə yönəlnıişdir.
Həmin ildə Azərbaycan juraalınm 9-cu sayında çap olunan bu şer
parçası Ermənistanda bö>iik hay-küyə səbəb olmuşdur.
2
fevral 2000-ci ildə Andranikin məzannı Per-Laşez
qəbiristanhğmdan İrəvana köçürmüşlər. Bu barədə Qafar
Çaxmaqh yazır: “Keçdiyi hər yerdə qan izi olan Andraniki
müqəddəs Qafqazda dəfn etmək günah idi. Ermənilər bu günaha
da batdılar” (20, 93).
Ermənistan Ali Sovetinin son illərdəki sessiyalarinda
Naxçivana dair ərazi iddialannm yenidən qaldmlması, SSRİ xalq
deputatlanmn II qurultaymda (iyun 1989-cu il) akademik
V.Ambarsumyanm 1921-ci il 16 mart tarixində Sovet-Türkiyə
müqaviləsini qüwəsini itirmiş saymaq çağınşı, B.Dadamyamn
'’> 3 0 «’b»
“Dağlıq Qarabağ ermənilərinin gözləri qarşısmda Naxçıvanm
faciəli aqibəti durur”, fikirləri erməni daşnaqlannm növbəti
fıtnələri idi. Naxçıvanm qədim erməni olkəsi hesab edən
Dadamyan həyasızcasına bildirir ki, “Naxçıvan Türkiyənin tələbi
ilə Rusiya ilə Türkiyə arasmdakı 1921-ci il müqaviləsinə uyğun
olaraq Azərbaycana verilmişdir və o da onunla özü bildiyi kimi
rəftar etmişdir” kimi əsassız çıxışına həm də ermənilərin
Naxçıvanla bağlı 1917-1921-ci illərdəki yanmçıq qalmış
planlarmm həyata keçirilməsinin davamı kimi baxılmalıdır.
Daha sonra “məşhur” Z.Balayan müxtəlif səviyyəli
məclislərdə, kitablannda və rus mətbuatında Sovet-Rusiya
rəhbərliyinə bu kimi çoxsaylı müraciət - “məsləhətləri”: “Təcili
olaraq
Naxçıvan
məsələsinin
müzakirəsinə
başlamaq”,
“Naxçıvan MSSR-i ləğv edib onu ermənilərə vermək”, “nə
Rusiya, nə də Erraənistanın bir-birisiz mövcud ola bilməyəcəyinə
dair ənənəvi strategiyanı reallaşdırmaq üçün Naxçıvam
ermənilərə “qaytarmaq”, ermənilərin “ideoloji muzdlulan”mn
1921-ci il Qars müqaviləsini “bədnam” adlandıraraq qanunsuz
saymalan, habelə “Naxçıvan-Ermənistan sərhədləri” kimi
aolaşıq, qərəzli (qəsdən Azərbaycan əvəzinə Naxçıvan yazılması)
ifadələr işlətməklə ermənilərin siyasətinə havadar olmalan da
nəzərdəıı qaçmlmamahdır”. 1990-cı ilin sentyabnnda mənfur
Z.Balayan M.S.Qorbacova müraciətində Türkiyənin Stalinə
•ds 31
təzyiqi nəticəsində Naxşıvanın Azərbycana verilməsini pisləyir.
Naxçıvanda erməni kəndlərinin qalmamasmdan şikayətlənir və
tarixi “ədalətsizliyi” bərpa etməyi xahiş edirdi (57, JV2205).
1990-cı ilin 15 sentyabnnda öz mundar xisləti ilə erməni
gənclərini millətçilik toxumu ilə zəhərləyən Zori Balayan Sovet
Sosialist Respublikalan İttifaqı
Ali Sovetinin üz\i kimi
Moskvada “Moskva” mehmanxanasmda siyasi aclıq edir. 82 yaşlı
akademik V.Hambarsumyan, SSRİ xalq artisti S.Sarkisyan da
ona qoşulur. Akademik A.Saxarov və Elena Bonner də onlan
dəstəkləməklə mərkəzi hakimiyyətə təzyiq göstərmək istəyirdilər
(57, Wo204).
Həmin dövrdə cərsyan edən ictimai prosselərin və baş
verən siyasi hadisələrin mahiyyəti təhrif edilmiş, onlara dair
faktlar, sənədlər, materiallar tədqiqatçılardan və xalqdan
gizlədilmiş, tariximizə böhtanlar atılmış, xaricı ölkələrin bu
sahədə
də
elmi
axtanşlar
aparan
alimlərinə
“butjua
saxtalaşdırıcısı” və s. damğalar vurulmuşdu.
Həmin tarixi çərçivə daxilində cərəyan edən proseslər və
baş verən hadisələr əsasmda isə konkret zaman kəsikləri 1917-ci
ilin mart-oktyabrı: bölgələrin siyasi həyatmda və xüsusilə də
idarəçiliyində baş verən dəyişikliklər; 1917-ci ilin noyabn-1918-
ci ilin mayı: hələlik Rusiyanm müxtəlif siyasi qüw ə və dairələıi
tərəfindən istiqamətləndirilən ermənilərin bölgələrə ərazi
32 rtp
iddialan və silahlı müdaxiləsinin başlanması, onlara qarşı
mübarizə; 1918-ci ilin may-oktyabn: Osmanlı dövlətinin
bölgələrə siyasi-hərbi. yardım göstərməsi; 1918-ci ilin noyabr-
dekabn: Naxçıvan mahalında Araz-Türk Respublikasmın təşkili,
Andranikin silahlı quldur dəstələrinin Zəngəzur qəzasmda
azərbaycanlılara qarşı tərətdikləri zorakılıqlar; 1919-cu ilin
yanvar-iyulu: İngiltərənin bölgələrdə möhkəmlənməyə çalışması
- bu özü də müəyyən, daha kiçik mərhələlərə ayrıla bilər, yəni ki,
1919-cu
ilin yanvar-apreli:
mahallarda ingilis general-
qubematorluğunun fəaliyyəti və 1919-cu ilin may-iyulu:
Naxçıvan bölgəsində ernıəni “idarəçiliyi”; 1919-cu ilin avqust-
dekabrı: ABŞ-m bölgələrdə öz təsirini qüwətləndirmək və
Naxçıvan bölgəsində Amerika general-qubematorluğu yaratmaq
cəhdləri; 1920-ci ilin əwəlləri: Türkiyənin Naxçıvan bölgəsinə
hərbi yardımınm yenidən davam etdirilməsi və ADR hökuınətinin
Zəngəzur, Qarabağ mahallannm erməni qoşunlanna qarşı hərbi
əməliyyatlan: 1920-ci ilin may-noyabn: bölgələrin rus-sovet
qoşunlan tərəfindən işğalı gedişində buradakı siyasi şərait; 1920-
ci ilin dekabn-1921-ci ilin yayı: Zəngəzurun bir hissəsinin
Ermənistana verilməsi prosesi; 1920-ci ilin sonu - 1921-ci ilin
payızı: beynəlxalq konfrans və müqavüələrdə Naxçıvan
məsələsinin müzakirə və həili və s. məsələlər xüsusi maraq
doğurur (16, 250-286).
Ermənistan-Azərbaycan müharibələri və onlann tərkib
hissələri kimi Naxçıvan-Zəngəzur-Qarabağ və s. bölgələrdə baş
verən millətlərarasx silahh toqquşmalara hər iki tarixşünashğxn
yanaşmasmdakx müxtəliflik baxımmdan, bizcə, daha mühüm
məsələ də mütləq qeyd olunmalxdxr. Belə ki, ermənilər satqmlıq
və xəyanətlər yolu ilə xalqımıza qarşı törətdikləri bütün bəd
əməlləri “mübarizələrlə dolu qəhrəmnhq tarixi”, bu işlərə başçxhq
edənləri isə “milli qəhrəmanlar” səviyyəsinə qaldırmışlar. Bizim
tarixşünaslığm
bu sahəsindəki əsas nöqsanlardan biri də
bütövlükdə Ermənistan-Azərbaycan müharibələrini, xüsusilə də
Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ mahallannın azərbaycanlı
əhalisinin ermənilərə qarşı tarixi mübarizəsini başqa bir
istiqamətdə
də birtərəfli
(yəni
ancaq elə
emıənilərin
qırmalanndan, dağıtmalanndan bəhs olunması, onlara qarşı
ardıcıl mübarizə aparanlara böhtanlar atılması, “xalq düşməni”,
“bəy-xan”, “pantürkist”, “panislamist” və s. damğalar vurulması)
işıqlandınlmışdır. Çünki xeyli arxiv sənədləri və şifahi tarixi
materiallan
ilə təsdiqlənən çoxlu qalibiyyətli
döyüşlər,
qəhrəmanlıq səhifələri tarixi ədəbiyyatda, dərsliklərdə və s.
özünün lazımi ifadəsini tapmamışdxr. Tarixşünaslığımızm bu
istiqamətdəki elmi axtanşlan daha da genişləndirilməlidir.
Rusiya Birinci dünya müharibəsində öz müstəmləksiərini
qomyub
saxlamaq
və
hətta
imperiyanm
hüdudlannı
■Kf* 34
genişləndirmək məqsədini güdür, bu işdə ermənilərdən də istifadə
etməyə çalışırdı. Bununla əlaqədar olaraq kadetlərin lideri
P.Milyukovxm 1915-ci il yanvann 4-dəki nitqində açıqcasına
söylədiyı bir fikri xatırlamaq yerinə düşərdi: “İşdə mənim üçün
ermənilərin istədikləri yox, Rusiya üçün əlverişli olanı vacibdir”.
Digər tərəfdən rus müstəmləkəçiliyinin vasitələrindən birinə və
Rusıyanın müttəfiqinə çevrilən ermənilər isə tarixin bu dövrdəki
qarmaqarışıqhqlarından bilavasitə özləri üçün faydalanmaq
istəyirdilər.
II Nikolay 1914-cü ilin noyabrxnda Tiflisə gələrkən
daşnaklardan S.Arutunyan və A.Xatisyamn başçılıq etdikləri
nümayəndə heyəti onun
qəbulunda olmuşdur. Ermənilərin
“Mşak” (“Zəhmətkeş”) qəzetinin 1914-cü il 29 noyabr tarixli
sayında A.Xatisyanın çann qəbulunda olarkən söylədiyi nitq dərc
edilmişdi. Burada deyilirdi ki, Türkiyə Almaniyanxn köməyi ilə
Rusiyaya əl qaldırmağa cəsarət etdiyi indiki vaxtda ermənilər bir
nəfər kimi ayağa qalxmxşlar və özlərinin həyatlannı, əmlaklannx
böyük
taxt-tacm
yolunda
qurban
verməyə
hazırdırlar.
Məqsədlərinə çatmaq üçün ifrat fəallıq göstərən ermənilər
Tiflisdə A.Xatisyanın başçıhğl ilə Erməni Milli Bürosu yaradaraq
özlərinin silahlı qüwələrinin təşkilinə girişmişdilər (52, 201).
Ermənilər bu silahlı qüwələri təşkil etməklə özlərinin ərazi
iddialannın reallaşmasx üçün müəyyən hərbi potensiala malik
»' 35
olmağa çalışır, Rusiya qoşunlarının tərkibində Türkiyəyə qarşı
vuruşmaqla isə gələcək dıplomatik-siyasi oyuniara (dünya
müharibəsinin iştirakçısı, Antantanm müttəfiqi və s. rollarda
özlərini qələmə verməyə) zəmin hazırlayırdılar.
Arxiv
sənədləri
arasında
Naxçıvan-Şərur-Ordubad
mahallan və Zəngəzur qəzası əhalisinin etnik tərkibinə dair
aşkarladığımız məlumatlara və elmi axtanşlann nəticələrinə
əsasən çox da qədimlərə getmədən - Qafqazm Rusiyanm
müstəmləkəsinə çevrilməsindən sonrakı dövrə aid olan aşağıdakı
faktlan qeyd etmək lazimdir. Belə ki, 1832-ci ildə Naxçıvan
şəhərinin 5470 nəfərlik əhalisinin 3641-i azərbaycanlı, 1829-u
erməni, Ordubad şəhərinin 3444 sakinindən
3262-si
azərbaycanlı, 182-si erməni idi. Yenə də həmin ildə İrəvan
əhaiisinin 49875 nəfərini azərbaycanlılar, 20073-nü yerii və
45207-ni köçürüimə ermənilər təşkil edirdi. 1873-cü ilə aid
statistika məlumatlanndan göründüyü kimi, Güney Qafqaz
əhalisinin 16,5%-ni təşkii edən ermənilər yalnız İrəvan
qubemiyasında cüzi üstünlüyə (54%) malik idiiər. Bu iistünlük də
İran və Türkiyədən gələn ermənilərin hesabma oimuşdur.
1916-cı il yanvann 1-nə oian staistik materiallarda həmin
bölgəiərdə və oniaria qonşu mahallarda əhaiinin etnik tərkibi
haqqmda bu kimi məlumatlara görə Naxçıvan qəzasında:
azərbaycanlıiar - 81708 nəfər (59,0%), ermənilər-54209 nəfər
36 fb*
(40,0%); Şərur-Dərə Ələyəz qəzasmda: azərbaycanhiar - 60183
nəfər (66,7%), ermənilər - 29165 nəfər (32,3 %); Zəngəzur
qəzasmda: azərbaycanlılar - 66370 nəfər (63,6%), ermənilər -
32686 nəfər (31,2%); İrəvan qəzasında: azərbaycanhlar 74,2 min
nəfər (48,0%), Bütövlükdə İrəvan qubemiyası üzrə isə
azərbaycanlılar - 423123 nəfər (37,7%), ermənilər - 669871
(59,79%).
Güney Qafqazdakı siyasi vəzıyyət, onun xarici və daxili
sərhədləri məsələsi 1917-ci iiin sonu-1918-ci ilin əwəllərində bir
sıra danışıq və müqaviiələrdə (Ərzincan, Brest-Litovsk, Batum)
mühüm yertlərdən birini tuturdu. Lakin ermənilər əldə edilən
sazişlərtə məhəl qoymayaraq xeyli silahlı qüvvə ilə Azərbaycan
torpaqiannda, xüsusiiə də Naxçıvan və Zəngəzur böigələrində
1918-ci ilin martmadək olan müddətdə İrəvan qubemiyasmda
197 kənd talan edilmiş, boşaldılmışdı. 1917-ci ildə Zəngəzur
qəzasmda 109, Qarabağda 157 kənd qismən dağılmış,
Azərbaycan üzrə isə (Lənkəran çıxılmaqla) 60 yaşayış məskəni
tamamilə məhv edilmiş, 388-i qismən zərər çəkmiş, yandınlmış,
viran qoyulmuş təsərrüfatiann sayı 5140-a çatmışdır.
Ermənilər müxtəiif yerlərdə azərbaycanlılara qarşı
zorakılıq hərəkətləri törətdikdən sonra 1918-ci ilin yazmdan
etibarən Azərbaycan torpaqlanna bilavasitə təcavüz etməyə
başladılar. Erməni hərbi hissələri və ayn-ayn dövrlərdə müxtəlif
37
xarici siyasi orientasiyalara malik olan Andranikin dəstəsi bu
sahədə əsas qüw ələr idilər. Qafqazda birinci cahan savaşınm
hərbi əməliyyatian dayandmldıqdan sonra bu cəbhəni tamamilə
bir növ öz əllərinə keçirən ermənilərin silahlı qüwələri Rusiyamn
dəstəyinə güvənirdilər. Tiflisdə, İrəvanda erməni silahlı
hissələrinin təşkilinə və Azərbaycana qarşı hərbi əməliy>'atlara
hazırlaxımasına başçılıq edən Andranik bu dövrdə Rusiyaya meyl
edərək və ona bel bağlayırdı.
S.Şaumyan və digər erməni bolşevik rəhbərləri vasıtəsilə
Sovet Rusiyasmm rəhbərləri ilə himayə və təminatmı əldə edən
ermənilər, xüsusilə də Andranikin silahlı quldur dəstələri
Azərbaycamn Naxçıvan, sonra isə Zəngəzur, Sisyan kəndində
Andranikin və digərlərinin başçılıq etdikiəri silahlı qüwələr
Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək və həmin ərazilərdə “etnik
təmizləmə” aparmaqla məşğul oldular (25, 227).
Ordubad şəhərində yaşayan Salman bəy Əsgərxanov,
Məşədi Hüseyn İsmayılov və Mirzə Cabbar Həsənəliyevin
teleqramında bildirilirdi ki, Andranik və erməni ordusu kəndləri
talan edir, öldürür, vəhşiliklər törədirlər. Bu dövrdə Tiflisdə çıxan
qəzetlərdən biri yazırdı ki, “Andranikin quldur dəstələri çoxlu
türk kəndlərini dağıtdüar. Təkcə Yaycı kəndində 2500 nəfər
öldürüldü və Araz çaymda boğduruldu”.
20-25 iyun 1918-ci ildə ermənilər Culfada Araz çayı
üzərindəki körpünü yandırdılart. Ordubadda 2000 türkü
(azərbaycanlını) öldürdülər. Andranikin dəstəsinin qeyri-insani
hərəkətləri barədə ADR Xarici İşlər nazirinin notasında bildirirdi
ki, İrəvan qubemiyasmın müsəlman əhalisinə qarşı zorakılıqlar
baş verir, çoxsaylı siiahlı erməni qiiwələri şəhər və kəndləri
dağıdır, müsəlmanlar tərksilah olunur, öldürülür, qarət edilirlər;
Araz çaymdan keçərkən boğulanlarm sayı 300-ə çatmışdır (27,
17).
Ermənilərin bu təcavüzü ilə bağlı 22 dekabr 1918-ci ildə
Ordubad qəza milli komitəsinin sədri Hidayət Seyidzadə
Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlumatmda yazırdı:
“Türklərin Qafqazdan, eləcə də Naxçıvan qəzasmdan gedişindən
sonra ermənilər yenə də Zəngəzur qəzasma, Şərur qəzasma və
İrəvan
qubemiyası
müsəlmanlanna
qarşı
düşmənçiliyə
başlayıblar. Onlar bizim kəndlərimizə təkrar basqmlar edir və
əhalini qırırlar. Zəngəzur qəzasmda 20-yə qədər kəndin əhalisi öz
doğma yurdlanm tərk edib İrana, Qarabağa və bizə qaçmaqla
xilas olublar”.
1919-cu ilin yanvar aymda general Doluxanovun
komandanlıq etdiyi erməni qoşunlan Şərur qəzasma yenidən
hücum edirlər. Ermənilərin Şərur tərəfə yenidən hücumlan 1918-
ci ilin oktyabr ayında yaradılmış Araz-türk respubliası
39
hökumətinə məlumat verilir və hökumət tərəfmdən sərəncam
verilir ki, erməni qoşunlanmn qabağı alınsm. Həmçinin Şərur
qəzasmın “Qurd qapısı” adlanan yerə erməni qoşunlanmn
qabağmı kəsmək üçün Kəlbalı xan Naxçıvanskinin başmılığı ilə
yerli müdafiə dəstələri göndərilir. Çox böyük qan tökülən
döyüşlərdən sonra Baş-Noraşendən (Şərur) yuxanda - Zeyvə
kəndində erməni daşnaklan məğlub olaraq geri çəkilirlər.
Bu məğlubiyətlərə baxmayaraq sənədlərdə ermənilərin
1919-cu ilin yanvar-mart aylannda Naxçıvan, Şəruı- və Ordubad
qəzalanna müxtəlif istiqamətlərdən hücumlar edərək böyük
qırğmlar törətmələri göstərilir (27, 16-18).
Ermənilərin bu təcavüzkarlığı ilə bağlı Azərbaycan
Demokratik Respublikasının Naxçıvandakı müvəkkili Səməd bəy
Cəmilinski 20 mart 1919-cu ildə Azərbaycan Xarici İşlər
Nazirliyinə göndərdiyi teleqrammda yazırdı: “Martın 19-da
ermənilərin nizami qoşunlan bizim üzərimizə üç tərəfdən çox
güclü hücuma başlamışlar. Birinci Böyük Vedi, 2-ci Tivi kəııdi
və 3-cü Ordubad tərəfdən. Xahiş edirəm bu barədə vəziyyəti
bizım hökumətə çatdırasmız”.
İngiltərə, Amerika və Fransamn razılığı ilə 1919-cu ilin
payızında Amerika emissan Haskil demişdir: “Naxçıvan və
Şərurda sakitlik yaratmaq məqsədilə bu iki rayon Amerika
qubematorluğunun hakimiyyəti altmda keçəcək, polkovnik
Edmond Devi qubernator olacaqdır” (27, 19).
Naxçıvam
“bitərəf zona” elan edib Ermənistamn
hakimiyyətinə vermək məqsədilə Naxçıvana gələn ingilis
imperialistləri öz hərbi hissələrini Noraşen, Şahtaxtı, Naxçıvan,
Culfä dəmir yol stansiyalannda və Şərur-Dərə Ələyəz şosse
yolunda yerləşdirmişdilər. 1919-cu ilin may ayımn 5-də
Naxçıvan şəhərinə gələn ingilis generah Devi Naxçıvan və Şərur
qəzalarmda yaşayan müsəlmanlan yığıb mitinq keçirir və bildirir
ki, müsəlmanlar Ermənistan hökurnətinin rəhbərliyinə tabe
olmalıdılar.
General E.Devinin irəli sürdüyü bu təklifm hərtərəfli
təhlilindən sonra şəhərin nüfiızlu adamlanndan Hacı Həsənəli
mitinqdə çıxış edib demişdir: “Mən şəhər əhalisi admdan
deyirəm, biz daşnak hakimiyyətini qəbul etməyirik və ona tabe
olmayacayıq”.
Azərbaycan hökumətinin bu qırğmiara son qoyulması
barədəki müraciət və notalanna Ermənistan rəhbərliyi “General
Andranik- Xoy rayonuna özbaşına daxil olmuşdur. Biz omm
hərəkətlərinə cavabdeh deyilik, o bizimlə heç bir əlaqəyə malik
deyildir” cavabım vermişdi, D.Kirakosyanm yazdığma görə,
guya daşnak hökumətinin liderləri hətta 1918-ci ilin iyimm 17-də
Osmanlı dövlətinin hərbi naziri Ənvər paşaya Andtanikin
“dS 41
dəstəsini darmadağm etmək üçün birgə səylər göstərmək xahişi
ilə müraciət etmişdilər.
Andranikin əsas planı Zəngəzurun etnoqrafık xəritəsində
ermənilərin xeyrinə köklü dəyişiklikıər apanlmasına yönəlmışdi.
Bu niyyətlə də o, mahalın çoxunu təşkil edən azərbaycanlı
əhalisindən Ermənistan hökumətinə tabe olmağı, əks təqdirdə isə
qəzanı boşaltmağı tələb etmişdi. Elə Naxçıvanla Azərbaycan
arasında böyük bir boşluq yaratmalan onlann məkrli planlanndan
biri idi. Bu boşluğu yaratmışdılar, ona görə ki, gələcəkdə
Naxçıvan ərazisini də Ermənistana qatsınlar.
Zəngəzurun müsəlman əhalisinin Andranikin tələbini rədd
etməsi onun məqsədyönlü surətdə qınlması və qovulması üçün
bəhanə oldu. Və bu əsasən Sisyan və Qafan rayonlanıım
müsəlman camaatma divan tutuldu. 1918-ci ilin Zəngəzur
qırğınlan Andranikin törətdiyi qanlı hadisələrin ən dəhşətlisi idi.
Görkəmli yazıçı Ə. Abbasovun “Zəngəzur” tarixi romanmda da
həmin hadisələr əks olunmuşdur.
1918-ci il sentyabnn 4-də Sisyana gələn Andranik, “Harne
BpeMH:’ qəzetinin (3 yanvar 1919-cu il) yazdığı kimi, burda
ümumi yığmcaq keçirərək, 20-30 yaşlı kişilərin səfərbərliyi
barədə elan vermişdi. Onun dəstəsi tərəfmdən isə Qaraqışlaq
kəndi yaxınlığında 200-300 nəfər azərbaycanlı öldürülmüşdür.
'Tpy3Hfl” (9 noyabr 1918-ci il) və “A3ep6aHjpKaH” (13
noyabr 1918-ci il) qəzetlərində dərc olunan bu sənəddən bəlli olur
ki, həmin müddətdə bu ərazidə 16 kənd (Kürdlər, Ərəfsə, Bəhrili,
Dulus, Qarakilsə, Məlikli, Pulkənd, Anqlı, Şıxlar, Zabazadur,
Şəki, Yaqublu, Qızılcıq, Vağudi, Sisyan) dağıdılmış, üst-üstə 708
nəfər məhv edilmiş, 47 mln. 390 min man. məbləğində ziyan
vermişdi.
Andranikin
dəstəsi
və onun Zəngəzur bölgəsində
olmasından ürəklənən yerli ermənilər 1918-ci ilin payızında daha
da azğmlaşdılar. Nəticədə çoxlu yaşayış məskənləri viran
qoyuldu, azərbaycanlılann qmlanı qırıldı, qınlmayam qaçqın
düşdü. Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin
Fövqəaldə İstintaq Komissiyasmm araşdırma və təhqiqatlan
əsasında hazırlanmış materiallar həmin hadisələrə dair çoxlu
faktiarla zəngindir. Komissiyanm hazırladığı istintaq materiallan
(arxiv sənədləri əsasında Zəngəzurun 58 kəndinin dağılması
barədə apanlmış istıntaqa dair işlər vardır) ermənilərin bölgədəki
viranedici hücumlannı və antibəşəri hərəkətlərini sübuta yetirir.
Həmin işlərin bir qisminin - təxminən 332 kəndə
(Qaraçimən, Bayandur, Şayıflı, Tey, I (Aşağı) Vərtənəzur),
Təğəmir, Mülk, Ağudi, Şabadm, Vağudi, Əldərə və s.) aid 30 işin
araşdırılması nəticəsində üst-üstə 1574 həyətdən (bəziləri
göstərilməyib) ibarət olan bu kəndlərdə 495 ev və tikili
43
yandırılmış, 492-si isə dağılmış (yenə də bəzibrində qeydiyyat
apanlmayıb), 2254 nəfər (1826 kişi, 275 qadm, 153 uşaq)
öldürülmüş və 304 nəfər (212 kişi, 53 qadm, 39 uşaq)
yandmlmışdır. Istintaq materiallanndan göründüyü kimi, bu
kəndlər arasmda ən çox adam Bağud (450 nəfər), I Vərtənəzuı və
II Vərtənəzur (384 nəfər), Ağudi (325 nəfər), Tey (135 r.əfər),
Şabadm (110 nəfər) və s. yaşayış məntəqələrində azərbaycanlılar
məhv edilmişdir, onlara qarşı soyqınmı törədilmişdir.
Fövqaləda Təhqiqat Komıtəsi Zəngəzurda ermənilərin
törətdikləri zorakılıq hərəkətləri və onlann nəticələrinə dair bir
sıra mühüm.
əhəmiyyətli statistik ümumiləşdirmələr də
apanlmışdır. Belə ki, 1918-ci il yaym sonu-payızda Sisyan
mahalmm birinci polis sahəsinin bütün müsəlman kəndləri, 2-ci
sahənin kəndlərinin böyük hissəsi, 3-cii, 4-cü və 5-ci sahələrin
mühüm hissələri tamamilə məhv edılmiş. 50000 nəfərədək
müsəlman 4-cü sahəyə və Cəbrayıl qəzasma qaçmışdı.
Bütövlükdə qəzada 115 kənd dağıdılmış və yandınlmış, habelə
10-a qədər adlan olmayan kiçik yaşayış məntəqələri də məhv
edilmişdir. Bütün bu kəndlərdə, ümumiyyətlə, 10068 nəfər
müsəlman öldürülmüş və yaralanmışdır. Onlardan 7729 nəfəri
(3257 kişi, 2276 qadm və 2196 uşaq) məhv edilmiş və 2339 nəfəri
isə (1060 kişi, 794 qadm və 485 uşaq) şikəst olmuş, qəzanm
qzərbaycanlı əhalisinə üst-üstə bir milyarda yaxın maddi ziyan
=> 44
dəymişdi. Bölgədə törədilən saysız-hesabsız zorakılıq hərəkətləri
içərisindən seçilən 19 amansız qəddarlıq halı şahidlərin
ifadələrinə əsasən məruzədə əks olunmuş və həmçinin
azərbaycanlılara qarşı edilən vəhşiliklərin iştirakçılan olan yerli
ermənilərin siyahısı da göstərilmişdi (23, 369-372).
Sisyanda aparılan “etnik təmizləmə” tədbirləri Qafan
rayonuna da yetmişdi. Bu rayonun əhalisinin böyek əksəriyyətini
azərbaycanhlar təşkil edirdilər. Qafan şəhər arxivindən əldə
edilən məlumatlara görə 1918-ci ildə rayonda azərbaycanlılar
ermənilərdən 1,5 dəfə çox olmuşdur, 72 kənddən 48-i
azərbaycanlı. 24-ü isə erməni kəndi idi. Ermənilərin təxribat və
özbaşımalıqlannın genişləndiyini görən Qafan rayonunun
müsəlman əhalisi qonşu Sisyanın acı təcmbəsini nəzərə alaraq,
imkan daxilində silahlanaraq gözləmə mövqeyi tutdular. Bunu
nəzərə alan ermənilər məkrli siyasətə əl atdılar: Sovet
hakimiyyətinin lap ilk vaxtlarında Zəngəzur qəzası 3-cü milis
sahəsi Qubadlı kəııdindən olan qaçqm
Abbas Sultanovun
Qarabağ və Zəngəzur Fövqəladə Komissanna yazdığı ətraflı
məlumat vərəqəsindən bəlli olduğu kimi, 4-cü polis sahəsi
Arçatsur kəndinin sakini, daşnaklann Qafandakı lideri S.Məlik-
Parsadanov
Qafan
rayonunun
azərbaycanlı
və
erməni
ağsaqqallannın yığmcağmı keçirmişdi.
Burada hər iki tərəfə Qafan rayonunun müsəlmanlan və
ermənilərinin qardaş qırğmında iştirak etməyəcəkləri barədə and
içmək və digər rayonlann əhalisi üçün nümunə göstərmək təklif
olunmuşdu. Dəfələrlə olduğu kimi, bu dəfə də azərbaycanhlar
ermənilərə inanaraq ümidlə evlərinə qayıtmışdılar. Lakin elə
həmin günün gecəsi S.Məlik-Parsadanovun dəstələri əlverişli
mövqe tutaraq Oxtar dərəsi, onun ardınca isə Güney mahalın
yaşayış
məntəqələrindəki
əhalinin
tərksilah
edilməsinə
başlamışdılar.; Girətağ və Oxçu dərələrinin kəndlərinə soxulmaq
cəhdləri olmuşdu. Lakin hətta noyabr aymda Andranikm hərbi
hissələrinin Qafana gəlməsinə baxmayaraq, ermənilər 1918-ci
ildə Oxçu və Gığı dərələrində istənilən nəticələri əldə edə
bilməmişdilər. Ümumiyyətlə, isə bu müddətdə həmin ərazilərdəki
kəndlərin azərbaycanlı əhalisi qəhrəmancasına öz torpaqlannm
müdafiəsini davam etdırmişdi.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının
1918-ci il
avqustun
31-də
təşkil
etdiyi
Fövqəladə
Komissiyanın
məlumatmda deyilirdi: “Komissiya ermənilərin törətdikləri
vəhşiliklə bağlı 36 cildlik, 3500 səhifəlik materiai hazırlamışdır.
Həmin materialın 8 cildi ermənilərin Zəngəzurda törətdikiəri
vəhşiliklərə aiddir”. Çox təəssüflər olsun ki, həmin sənədlərin
araşdırılmasma uzun miiddət icazə verilmədi. Bütövlükdə Qərbi
Azərbaycanda ermənilər 1,5 milyon azərbaycanlmı deportasiya
olunmuş və məhv edilmişdir (35, 85).
Rusiyamn hərbi və siyasi dastəyi ilə ermənilər öz
dövlətlərini azərbaycanhlann faciəsi üzərində qurmağa nail
oldular. Onların XX əsrdə törətdikləri bu qırğmlar, soyqmmlar
Şaumyan, V.Lenin, Mikoyan, Stalin, Qorbaçov və bunlar
kimilərinin bizlərə düşmən münasibətinin nəticəsidir. Bizlərə
qarçı olan bu soyqmmlar bu günkü müstəqilliyimiz dövründə
öyrənilməli, dünya xalqlanna çatdınlmalıdır.
Bu yolda
Azərbaycan Respublikasınm sabiq prezidenti Heydər Əliyev və
onun siyasi kursunu davam etdirən möhtərəm prezidentimiz
İlham Əliyev cənablanmn fəaliyyəti əvəzsizdir. Biz inanmq ki,
xalqımız bir daha belə soyqırımlara məquz qalmayacaqdır.
Çünki, bu gün bizim müstəqil azərbaycammız, müstəqil
siyasətimiz və hər bir şeyə qadir olan ordumuz vardır.
Əsrin əvvəlində ingilis və amerikahlar, indi də ATƏT
adlandırdığımız bir qurum neçə illərdir ki, Qarabağ və ətraf
rayonlarımızm ermənilər tərəfindən işğal olunmasma ikili
standartlarh yanaşır, kimin kimi işğai etməsi barədə hələ konkret
fıkir söyləməmişdir. Onlar Bakıda bir çür, İrəvanda başqa cür
damşmaqla münaqişəni sülh yolu ilə həllini uzadırlar.
Həmin ssenari ilə də Moldovam parçalayaraq “Dnestryam
Respııblika”, Ukra>ııanı parçalayaraq “Donetsk Respublikası”,
47 ft*
Gürcüstanı parçalayarq müstəqil “Abxaziya Respublikası”,
“Osetiya Respublikası” və s. yaradılması da rus şovinizmindən,
“Böyük Rusiya” yaratmaq ideyasmdan irəli gəlir. Yuxanda qeyd
etdiyimz bölgələrdə də ATƏT ikili standartlar apanr,
respublikalann müstəgilliyini şübhə altına salır.
Поделитесь с Вашими друзьями: |