Soyqirimlari

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
53
Sultanqala, Qars və s. bölgələr də təqdim olunur.
1
 1919-cu ilin iyu-
lunda tərtib olunmuş bir sənəddə Araz çayı boyunda soyqurımların 
həyata keçirildiyi ərazilərin təsvir olunduğu daha xəritə verilmişdir. 
Burada  İrəvan, Böyük Vedi, Qaralar, Şirazlı, Xalisə, Sədərək, 
Əlisar, Turab elçisi və s. bölgələr təsvir edilmişdir. Hətta bu xəritədə 
yerləşməyən kənd adları – Şiti, Giran, Naytəm, Karvan ayrıca qeyd 
olunmuşdur.
2
 
1920-ci il 30 iyun tarixli bir sənəddə ermənilərin  Qaraurqan, 
Kağızman, Ərzurum, Qars, Bayəzit, Sarıqamış, Naxçıvan və Araz 
ətraflarında qadın və uşaqlar da daxil olmaqla dinc əhalinin müxtəlif 
bədən üzvlərinin kəsilərək ayrı-ayrı şəkillərdə qətliam etdikləri, qadın-
lara hücum və təcavüz olunduğu, kəndlərə olunan basqınlar və əhali-
nin diri-diri yandırılması və s. hadisələrlə bağlı ingilis nümayəndəsinə 
göndərilən məlumatdır.
3
 
1920-ci ilin fevralında  İrəvan quberniyasının  Şörəyel qəza-
sında 1350 nəfər əliyalın əhali kəndlərini tərk edərkən ermənilər tərə-
findən məhv edilmişdir. Həmin ilin mart ayında yenə də Şörəyel qəza-
sında  2000 nəfər ermənilər tərəfindən müxtəlif  şəkildə  vəhşicəsinə 
qətl edilmişdir.
4
 1920-ci ilin iyulunda erməni silahlı birləşmələri Ulu-
xanlı (İrəvan) ətrafındakı – Qaraoğlu, Lələoğlu, Novosəlim, Qaraça-
yır, İğdır, Ağpinar, Qırxpinar, Ağcaqala Çuxuru kəndlərini yandıra-
raq əhalisini tamamilə məhv etmişlər.
5
 
1920-ci ilin sonunda ermənilər İrəvan bölgəsinin Qızılkilsə kən-
dində 50 nəfər uşaq və yeniyetməni balta ilə doğrayaraq öldürülmüş, 
gözlərini qızdırılmış  şişlərlə  çıxarmış  və  cəsədlərini qazanlarda yan-
dırmışlar. Sabunçu kəndindən 142 nəfərin ağız və burunlarını kəsərək 
gözlərini oymuş, gənc qız və qadınlara təcavüz etmişlər. Erməni cəl-
ladları yeni doğulan körpələri anaları ilə  bərabər iri qazanlarda yan-
dırmışlar, həmin yandırılan qadınların ərlərinə bu vəziyyəti zorla seyr 
etdirmiş  və bundan sonra onları da yandırmışlar.  Qaraqola, Tirik, 
Pozbir  kəndlərindəki bütün əhali acnacaqlı  şəkildə  məhv edilmiş, 
bütün əmlakı qəsb edilmişdir.
6
 
                                                 
1
BOA,HR SYS. 2877/13. 
2
BOA,HR SYS. 2877/16. 
3
BOA, HR. SYS. 2877/13. 
4
Ermeniler Tarafından.., c.II, s.1053. 
5
BOA,HR SYS. 2877/42. 
6
BOA, HR. SYS. 2878/81. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
54
28 yanvar 1921-ci il tarixində  tərtib olunmuş  sənəddə
1
 1920-ci 
ildə İrəvan və İğdır arasında yerləşən kəndlərin türk-müsəlman əhali-
sinin ermənilər tərəfindən tarixdə görünməmiş vəhşiliklə həyata keçi-
rilən soyqırıma məruz qaldığı təsvir olunmuşdur. Bulaqbaşı, Novruz, 
Uluxanlı, Qəmərli, Ciləban, Şeyxlər, Qaçaq, Fəqirlər, Əliməmməd 
və  Xızırlı  kəndlərinin sağ qalmış sakinlərinin ifadəsi  əsasında tərtib 
edilmişdir. Adları qeyd olunan kəndlərin sakinlərin erməni hərbçilə-
rinin hücumları  nəticəsində  kəndlərini tərk etmiş, ingilislərin Qarsa 
gəlməsi və ermənilərlə barışıq əldə olunmasından sonra öz doğma ev-
lərinə qayıdarkən yolda ermənilər tərəfindən görünməmiş vəhşiliklərlə 
həyata keçirilən soyqırıma məruz qalmışdır. Ermənilər heç kəsə aman 
verməyərək qarşılarına çıxan hər kəsi - qadın, qoca, uşaq süngüdən 
keçirərək dəlik-deşik etmiş,  əhalinin  əksəriyyətini top və odlu silahla 
kütləvi şəkildə məhv etmiş, bələkdəki körpələrin bacaqlarını ayıraraq 
başlarını daşla əzərək məhv etmiş, hamilə qadınların bətnini yararaq 
hələ doğulmamış körpələri süngüyə keçirmişlər. Erməni cəlladları 
Qaçaq kəndindən olan qadın və uşaqları hissə-hissə doğrayıb üzərinə 
qaz yağı töküb yandırmış, qocaların saqqallarını qopararaq diri-diri 
üzlərinin dərisini soymuşlar, bəzi uşaqların balta və  xəncərlə başla-
rını parçalayıb gözlərini çıxarmış, bəzilərini isə  şişlərə keçirmişlər. 
Araz çayı  kəsilən və boğulan insan cəsədləri ilə dolmuşdur. Bu soy-
qırım nəticəsində ermənilər tərəfindən məhv edilənlərin ümumi sayı 
5307 nəfərdir.
2
 
Arxivdən  əldə olunan sənədləri analiz etdikdə 1919-1920-ci il-
lərdə İrəvan, Naxçıvan, Şərur, Gümrü və Şərqi Anadoluda (Qars, 
Kağızman, Ordu, Sarıqamış,  İğdır, Trabzon və s.) və hətta Tiflis, 
Şörəyel  və  Borçalı  qəzasında on minlərlə dinc, silahsız türk-müsəl-
man  əhali – Azərbaycan türkləri,  Şərqi Anadolu türkləri, Osmanlı 
türkləri, o cümlədən uşaqlar, qadınlar, qocalar etnik mənsubiyyətlərinə 
görə amansızcasına qətlə yetirilmiş, yüzlərlə yaşayış  məntəqəsi, 
kəndlər talan edərək yandırmış, yerlə-yeksan edilmiş, bir sözlə yer 
üzündən silinmişdir. 
                                                 
1
BOA, HR SYS. 2878/79. 
2
BOA,HR SYS. 2878/79; Bax: Ermeniler tarafından yapılan katliam belgeleri, c.II, 
s. 983-984,1054, (kitabda İrəvan bölgəsinə məxsus kəndlər yanlış olaraq Naxçıvan 
bölgəsinə aid edilmişdir). 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
55
1919-cu il iyulun 3-də  tərtib olunmuş bir sənəddə ermənilərin 
Vedinin ətrafını 4 tərəfdən mühasirəyə alaraq buranı aramsız top atə-
şinə tutduqları, Araz çayı  ətrafında yerləşən  Dəşti,  Əfşar, Xınalıq, 
Qaralar,  Şirazlı, Caddə, Yengicə, Qıvraq, Görəvan, Tavat, Kiçik 
Vedi və s. kəndlərə hücum edərək əhaliyə görünməmiş işgəncələr ver-
diyi qeyd olunur. Həmin sənəddə adları qeyd olunan kəndlərin əhali-
sinin diri-diri yandırıldığı və diri-diri basdırıldığı, canını qurtara bilən-
lərin kəndləri tərk edərək dağlara çəkildiyi, adı  çəkilən kəndlərdəki 
məhsulların və bütün əşyaların ermənilər tərəfindən tamamilə  ələ 
keçirildiyi qeyd olunur. Həmin sənəddə çoxsaylı erməni hərbiçilərinin 
əhalidən silah yığmaq bəhanəsi ilə qətliama başladıqları, XV Nizami 
Ordu komandanlığı o zaman Ərzincandan Sivasa hərəkət edən ameri-
kalı zabitlə Ərzurumda ingilis nümayəndəsi Ravlinsona bildirilmişdir. 
Sənəddə qeyd olunur ki, “ermənilər tərəfindən məhv edilən 45 müsəl-
man kəndinin mərkəzi olan Böyük Vedini 8 topla 4 min nəfərlik erməni 
hərbiçisi mühasirəyə aldı. Onlar İğdır, Ağpinar, Qırxpinar, Ağcaqala 
Çuxuru  kəndlərini yandıraraq  əhalisini tamamilə  qətlə yetirmişlər”. 
Ümumilikdə bu sənəd adları qeyd olunan kəndlərdəki öldürmə, diri-
diri yandırma, bir sözlə, ermənilərin dinc sakinlərə etdiyi zülmləri, 
onların quldurluq fəaliyyətlərini, Tərək kəndi əhalisini tamamilə məhv 
etdikləri, Odalar kəndini talan etdikləri və s. haqqında 2-ci firqə ko-
mandanlığına göndərilən məlumatdan ibarətdir.
1
 
Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan bölgəsində türk-müsəlman 
əhaliyə qarşı ermənilərin həyata keçirdiyi soyqırımı öz miqyasına, 
forma və metodlarına görə tarix boyu insanlığa qarşı törədilmiş, yad-
dan çıxarılması və bağışlanması mümkün olmayan ən qəddar cinayət-
lərdən biridir. 
                                                 
1
 BOA HR. SYS. 2877/16. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
56
 
1917-1918-Cİ İLLƏRDƏ URMİYA BÖLGƏSİNDƏ 
AZƏRBAYCANLILARA QARŞI SOYQIRIMI 
 
Güntəkin Nəcəfli 
Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
1917-1918-ci ildə Cənubi Azərbaycanın qərb bölgəsində, əsasən 
Urmiya, Salmas, Xoy və digər ətraf ərazilərdə Azərbaycan türklərinə 
qarşı böyük dövlətlərin təşkil etdiyi, başda ermənilər olmaqla xristian 
ordusunun həyata keçirdiyi soyqırım cinayətini özündə  əks etdirən 
xeyli miqdarda farsdilli mənbə  və  ədəbiyyat mövcuddur. Lakin 
Türkiyə Cumhuriyəti “Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt 
Başkanlığı Arşivi”ndən (bundan sonra – ATASE) əldə edilmiş sənəd-
lər ilk dəfədir elmi dövriyəyə daxil edilir.  
1917-ci sonu 1918-ci ilin əvvəllərində Urmiya bölgəsində həya-
ta keçirilən erməni və aysorların qanlı fəaliyyətlərini Osmanlı Dövləti 
yaxından izləmiş və bu hadisələrin qarşısını almaq üçün görüləcək bü-
tün tədbirləri əsasən VI ordu komandanı Xəlil paşaya həvalə etmişdir.  
1916-cı ildə Osmanlı dövlətinin Hakkari bölgəsində yaşayan 
assuriyalılar (aysorlar – G.N.) Rusiyanın dəstəyinə arxalanaraq öz 
dövlətinə qarşı qiyam qaldırdılar. Lakin onlar Osmanlı qüvvələrinin 
qarşısında uzun müddət davam gətirə bilmədilər. Rusiyanın köməyi 
on minlərlə aysor (yerli əhali onları “cilov” adlandırırdı – G.N.) öz 
ailələri ilə birgə  Cənubi Azərbaycanın Urmiya və  Səlmas bölgəsinə 
köçürüldü. Çağırılmamış bu ac qonaqların gəlməsi, üstəlik bu hadi-
sənin Birinci dünya müharibəsi şəraitində baş verməsi yerli əhali üçün 
ağır bir yük idi. Lakin buna baxmayaraq Cənubi Azərbaycan  əhalisi 
onların yaşaması üçün münasib şərait yaradıb çörək və ocaqlarını on-
larla böldü. Lakin cilovlar bu duz-çörəyin qarşılığını ölüm, qan və 
güllə ilə ödədilər.
1
 
Brest-Litovsk müqaviləsindən sonra rus qoşunlarının  İrandan 
geri çəkilməsi Rusiya işğalı altında olan Cənubi Azərbaycanın müxtə-
lif bölgələrində rus, ingilis, erməni və aysor təhlükəsini daha da 
                                                 
1
Bax: Dilməqani T. Çüney Azərbaycan Birinci dünya müharibəsi illərində. (Tərcü-
mə edən və korrektor C.Mirzəyeva). AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstit-
utu, Bakı, 2011, s.4-5. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
57
artırdı. Rus qoşunlarının Cənubi Azərbaycandan təxliyə edilməsi ilə 
eyni zamanda müttəfiq dövlətlər (İngiltərə, Fransa və ABŞ)  erməni, 
aysor və Cənubi Azərbaycanda qalan rus  qüvvələrdən ibarət xristian 
ordusu yaradaraq azərbaycanlılara qarşı xaç yürüşü həyata keçirdilər. 
Rus qoşunlarının İrandan geri çəkilməsindən sonra İngilis hərbi 
hissələri Zəncan və Miyanəni işğal etdilər. Xoy və Urmiyada ingilis 
zabitlərini komandanlığı altında polis və qoşun dəstələri yerləşdirildi. 
Müttəfiqlər rusların əvəzinə azərbaycanlılara və osmanlılara qarşı er-
məniləri və aysorları silahlandıraraq onlardan 6 batalyon (4 batalyon 
aysor və 2 batalyon erməni) 4 batareya, 300 nəfərlik süvari dəstə  və 
rus, ingilis, fransız zabitlərinin komandanlığı altında bir pulemyot ro-
tası təşkil etdilər.
1
 
ATASE arxivindən  əldə olunan sənədlər içərisində  Cənubi 
Azərbaycan bölgəsində baş verən soyqırımların iri dövlətlərin dəstəyi 
ilə həyata keçirildiyini təsdiq edən qiymətli məlumatlar öz əksini tap-
mışdır. Həmin dövrdə 6-cı firqə komandanlığına göndərilən bir teleq-
ramda: “Urmiya və Səlmas ətrafına bir rus polkovnikinin komandanlı-
ğı altında 1-i erməni, 3-ü aysorlardan ibarət olan 4 piyada taburunun, 
ayrıca olaraq 5 minədək silahlı erməni və aysor birləşməsinin, 12 dağ 
batareyası  və  çox sayda odlu silahın olması”  haqqında məlumat 
verilmişdir.
 2
  
Urmiyadan Qara dənizə qədər silahlanan ermənilər
3
 isə öz məkr-
li niyyətlərinə çatmaq üçün rusların xristian təəssübkeşliyi ilə Cənubi 
Azərbaycan  ərazisində yerləşdirilən aysorlardan istifadə edirdilər. 
Hətta, Anadolu bölgəsindən geri çəkilən rus qoşunlarının tərkibində 
olan ermənilər də Urmiya bölgəsinə  gələrək buradakı erməni və ay-
sorlarla birləşmişdi. Onlar rus ordusuna məxsus silahları ələ keçirərək 
Urmiya, Səlmas, Xoy və Cənubi Azərbaycanın digər bölgələrində yer-
li əhaliyə hücum edərək onları məhv etməyə başladılar. 
1918-ci ilin fevral-mart aylarında erməni-aysor birləşmələrindən 
təşkil olunmuş xristian ordusu Savuçbulaq bölgəsində geri çəkilən rus 
qoşunlarının silahlarını ələ keçirdilər.
4
 Silahlanmış dəstələr əsasən Ur-
miya  və Dilman bölgəsində toplanmağa başladılar. ATASE arxivin-
                                                 
1
 Dilməqani T. Çüney Azərbaycan Birinci..., s.5. 
2
 ATASE, K. 1/16, D.8, F. 105. 
3
 ATASE, K. 1/16, D.8, F. 105. 
4
 ATASE, K. 4334, D. 573A, F. 237-024. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
58
dən əldə olunan sənədlər içərisində hətta ingilislərin Alaçatı ətrafında 
gizli yollardan qatır satın aldıqları və 5000-ə qədər erməni mühacirini 
Dilman ətrafındakı kəndlərə yerləşdirməsi haqqında da məlumat veri-
lir.
1
 Rusiya və Amerika Birləşmiş Ştatları kimi iri dövlətlərin himayə-
sinə arxalanan erməni-aysor hərbi birləşmələri Urmiya şəhəri ətrafında 
hərbi mövqe tutaraq, yerli əhalini soyub-talayır, gündüz barışığa vəd 
versələr də, gecələr şəhərin ayrı-ayrı məhəllələrini yandırıb, viran qo-
yurdular. 
Hətta Van bölgəsindən, Osmanlı hərbi hissələrinin önündən geri 
çəkilən erməni və aysorlar da Urmiya gölü ətrafında birləşərək yerli 
türk-müsəlman əhaliyə və Osmanlı qüvvələrinə qarşı vuruşmaq üçün 
hazırlığa başlamışlar. Bu vəziyyətin qarşısını almaq məqsədilə Os-
manlı qüvvələri həm Van bölgəsindən Urmiyaya doğru, həm də Ərbil 
və Rəvandiz bölgəsindən Cənubi Azərbaycan və Cənubi Qafqaza doğ-
ru hərəkətə başlamışdı. 
Erməni və aysorların Urmiya bölgəsində Azərbaycan türklərini 
qətl etməsi Osmanlı dövlətinin VI və III ordusuna məxsus hərbi hissə-
lərinin Urmiyaya doğru qərb istiqamətindən hərəkətə başlamasına sə-
bəb oldu. Osmanlı Dövləti Urmiya bölgəsində günbə-gün artan erməni 
və aysorların qanlı  fəaliyyətlərini yaxından izləmiş  və bu hadisələrin 
qarşısını almaq üçün həyata keçiriləcək bütün tədbirləri  əsasən VI 
ordu komandanı Xəlil paşaya həvalə etmişdir. 
Xəlil paşanın mərkəzə göndərdiyi bir teleqramında Urmiya isti-
qamətində hücuma başlayan VI firqə komandanlığına məxsus Osman-
lı ordusunun sayı haqqında məlumat verilir. Həmçinin sənəddə qeyd 
olunur ki, “...xristian ordusunun Urmiya ətrafına toplanmağa başla-
dığı, Təbriz üzərindən isə cənub-şərqə – ingilislərin mövqeyinə doğru 
çəkilməsi xəbəri alınmışdır. Buna görə  də Urmiya ətrafında olan 
erməni qüvvələrini zəiflətmək, IV Nizami odunu yenidən Xoya qədər 
aparmaq üçün bizim də Təbriz istiqamətində hərəkət edərək Xoy-Təb-
riz yolunu ələ keçirməyimizin münasib olacağını düşünürəm”.
2
 
Xəlil paşanın 22 yanvar 1918-ci il tarixində Mosuldan Rəvandiz 
qrupu komandanlığına göndərdiyi teleqramında
3
 müxtəlif təhlükəsiz-
lik mənbələrindən alınan məlumata görə Sakkız və Sovuçbulağın rus 
                                                 
1
 ATASE, K. 1/3, D. 18, F. 22; K.1/1, D 151, F 42. 
2
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 026-26A. 
3
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 003. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
59
qoşunlarından təxliyə edilməsi və Urmiyanın da təxliyə olunacağı mə-
lum olur. Bundan əlavə, sənəddə  “Urmiya  bölgəsinə  təhlükəsizlik 
qüvvələrinin təyin edilməsi və göndərilməsi, erməni və aysorların qüv-
vələrinın hazırkı  vəziyyəti haqqında alınan xəbərlərə ciddi əhəmiyyət 
verilməsi” tələb olunurdu. Xəlil paşanın yenə də 22 yanvar 1918-ci il 
tarixində İkinci Ordu komandanlığına göndərdiyi digər şifrəli teleqra-
mında
1
 Sakkız və Savuçbulağın rus qoşunları tərəfindən boşaldılması-
na dair xəbərlər, bölgədəki erməni və aysorların fəaliyyətinə dair mə-
lumatlar vermişdir. Sənəddə qeyd olunur ki, “15 dekabr 1917-ci il ta-
rixində İttifaq dövlətləri ilə Rusiya arasında imzalanan sülhün maddə-
sinə uyğun olaraq ərzaq tədarük edən  Şəmdinan  ətrafında yərləşən 
kəndlərimiz ruslar tərəfindən xoş  rəftar görsə  də, erməni və aysorlar 
tərəfindən məhv edilmişdir.  Canlarını qurtara bilənlərin ifadələrinə

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
60
gəvər istiqamətlərinə güclü kəşfiyyatçılardan ibarət zabitlər dəstəsi 
səfərbər edilməlidir” əmrini vermişdir. Bundan əlavə, sənəddə bu kəş-
fiyyat dəstəsi öz səfərləri zamanı ruslarla qarşılaşarsa onların ağ bay-
raq göstərərək ümumi vəziyyətə  nəzarət etmək məqsədi ilə göndəril-
diklərini söyləməli, geri dönən zaman erməni dəstələrinin tələ qurma 
ehtimalını da nəzərə almalıdırlar. Miyandoab, Urmiya xəttinə  qədər 
ayrıca kəşfiyyatçılar dəstəsi göndərilərək onlardan erməni təşkilatları, 
ordu hissələri haqqında dolğun məlumat əldə edilməsi istənilmişdir. 
Rus qoşunlarının İranı təxliyə etməsi uzun zaman həm Osmanlı 
həm də İran torpaqlarında müstəqil dövlət qurmaq məqsədi güdən er-
məni və aysorların xəyallarının boşa çıxmasına səbəb oldu. 1918-ci 
ilin əvvəlindən başlayaraq erməni və aysor silahlı birləşmələrinin Cə-
nubi Azərbaycanda türk-müsəlman  əhaliyə qarşı görünməmiş  vəhşi-
liklə həyata keçirdikləri qətliamlar intensivləşdi. İlk kütləvi qətliamlar 
1918-ci il fevralın  əvvəllərində  Urmiya  şəhərində birləşmiş xristian 
ordusu tərəfindən azərbaycanlıların məhv edilməsi ilə başlandı. 22 
fevral cümə günü Urmiya əhalisinin 3 günlük fasiləsiz olaraq qırğını 
başlandı. Qırğının 1-ci günü Urmiya şəhərinin  Əsgərxan  məhəlləsi 
məhv edildi. Xristian ordusu azərbaycanlıların evlərinə hücum edirdi-
lər. Dövrün mənbələrinə əsaslanan T.Dilməqani bu hadisəni belə təs-
vir edir: “Belə bir sürətli və  vəhşicəsinə hücumu gözləməyən müsəl-
manlar gözlənilmədən yaxalandılar. Onlar evə hücum etdikdən sonra 
ev sahibini öldürür, evin əşyalarını qarət edir, sonra yandırırdı-
lar”...Urmiyanın  Novgeçər, Yurtşah  və  Şəhərin cənub hissəsindəki 
məhəllələrdə yaşayan müsəlmanlarının böyük bir qrupu məhv edildi. 
Toplarla yandırılan  şəhər tamamilə  dəyişdi, insanların nalə  səslərin-
dən qulaq tutulurdu....
1
 
Qırğının 2-ci günü gecə yarısı Çalbaş və Dikəli məhəllələrində 
top səsləri eşidildi,...günahsız insanların çığırtısı qulaq batırırdı.  Şə-
hərin mərkəzindəki Hacı Müstəşarın karvansarasına toplanan qatillər 
küçədən keçən hər kəsi öldürdülər. Xristian ordusunun bir qrupu gecə 
vaxtı Urmiya qalasından kənarda yerləşən evlərə hücum edib qadın və 
kişiləri öldürmüş, evləri talan etmiş, gənc qadınları zorlamışlar. Ame-
rika konsulu doktor Şod hökumət binası olan Çəharbürc  imarətinin 
Amerika missioner təşkilatına aid olduğunu bəhanə edərək təkidlə bi-
nada olan müdafiəçiləri çıxararaq binanı boşaltdırmışdı. Fevralın 25-
                                                 
1
 Bax: Dilməqani T. Çüney Azərbaycan ....,  s.117-118. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
61
də atəş ara verdi və 48 saat ərzində müsəlmanlara aid bütün silahlar 
yığıldı.  Əhali öz yaxınlarının meyitləri basdırmağa başladı. Ölülərin 
sayı o qədər çox idi ki, onları bükməyə  kəfən çatışmadı. Cənazələri 
basdırmaq bir neçə gün çəkdi. Gündə 200-ə qədər cənazəni dəf etmək 
olurdu.
1
 Martın  əvvəlləri Urmiya şəhəri  xristian ordusu tərəfindən 
tamamilə ələ keçirildi.  
Erməni və aysor silahlı birləşmələri bu soyqırımları  həyata ke-
çirən zaman toplardan istifadə etməsi daha çox insanın məhv olmasına 
səbəb oldu. ABŞ-ın Urmiyadakı konsulu Şedin hiyləsi ilə  tərksilah 
olunmuş və heç bir yerdən kömək görməyən azərbaycanlılar ailələrini 
başqa yerə köçürüb, döyüşə atılmaq qərarına gəldilər. Soyqırımın baş 
verdiyi dövrdə yaşayan Seyid Əhməd Kəsrəvinin yazdığına görə, 
şəhəri top atəşinə tutan ermənilər  əhali arasında vahimədən istifadə 
edərək, şəhərə daxil olub, dinc əhaliyə divan tutur, evləri yandırır, küt-
ləvi qətl-qarət törədirlər. Həmin dəhşətli hadisələr zamanı yüzlərlə gü-
nahsız azərbaycanlı  vəhşicəsinə  qətliam edilmişdir.  Ə.Kəsrəvi həmin 
hadisələrdə 130 mindən artıq insanın erməni və aysorlardan ibarət 
xristian qoşunu tərəfindən qətlə yetirildiyini yazır.
2
 
Xəlil paşanın Mosuldan VI firqə komandanlığına 12 mart 1918-
ci il tarixində göndərdiyi teleqramında
3
 Urmiya  bölgəsində ermənilə-
rin fəaliyyətləri haqqında “....ermənilərin  əhalini soyub-talayan, təh-
did edən müxtəlif dəstələrinin birləşməsi ehtimalı vardır”  şəklində 
qiymət verərək, görüləcək tədbirlə bağlı “Buna isə bizim süvarilərdən 
istifadə edərək Üşnünü  ələ keçirib əhalini himayə etməklə mane ola 
bilərik” demişdir. Teleqramdan məlum olur ki, Üşnü bölgəsində ermə-
ni və aysorlar yerli türk-müsəlman əhalinin evlərini yandırmış və on-
ları qətl etmişlər. Hətta onlar Qarapapaqlar kimi bölgədə məskun olan 
bəzi müsəlman türkləri də özləri ilə birlikdə  fəaliyyət göstərməyə 
məcbur etmişlər. 
VI ordu komandanı  Xəlil paşanın III Ordu komandanlığına 26 
mart 1918-ci il tarixində göndərilən bir teleqramı
4
 diqqəti cəlb edir. 
                                                 
1
 Bax: Dilməqani T. Çüney Azərbaycan ....,  s.119-133. 
2
ديس
 
دمحا
 
يورسك
» 
خيرات
 
18
 
هلاس
 
يابرذآ
ناج
 « 
پاچ
 
5
،
 
رشن
 
ما
ي
بکر
ي
ر
 
،
 
نارھت
 
1350
،
 
919
 
ص
. s.763 
(Seyid Əhməd Kəsrəvi.”Tarix-e 18 sale Azərbaycan” çap 5, nəşr-e Əmir Kəbir, 
Tehran 1350, s.919). 
3
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 009; F. 042. 
4
 ATASE, K. 3632, D.136, F. 012. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
62
Sənəddə verilən məlumatdan bəlli olur ki, Osmanlı dövləti, Urmiya 
gölü ətrafında ermənilərin fəaliyyətlərinin qarşısını almaq üçün Cənu-
bi Azərbaycandakı müsəlman əhalidən toplanacaq qüvvələrlə VI və III 
Orduların birlikdə həyata keçirəcəyi Qars-İrəvan istiqamətində bir yü-
rüş başlamağı planlaşdırmışdır. Həmçinin İran vəliəhdinin başçılığı ilə 
Təbrizdən hərəkət edən hərbi hissə ilə ermənilər arasında Xoyda baş 
verən vuruşmada ermənilər məğlub olaraq qaçmışdı. Bu bir daha yerli 
əhalinin erməni cəlladlarına qarşı mübarizə aparmasını sübut edir. 
Urmiyadakı  vəziyyətə  dair  VI  Firqə komandanı Xeyri paşadan 
VI Ordu komandanlığına gələn 27 mart 1918-ci il tarixli, iki ay öncə 
Rəvandizdən Urmiyaya göndərilən və yeni qayıdan iki kəşfiyyatçının 
ifadələrinə  əsaslanan teleqrama
1
 görə  “Urmiyada  əksəriyyət  əhalinin 
əlindəki silahlar ermənilər tərəfindən toplanmış və bəzıləri silahlarını 
gizlədərək torpağa başdırmışdır. Urmiyanın quzeyində - Üşnü, Pəyan, 
Şərəfxanada ruslar tərəfindən buraxılmış külli miqdarda odlu silah və 
hərbi sursat vardır. Urmiyada Marşimonun (Aysor dəstəsinin başçısı 
– red.)  komandasında olan 1.000 erməni bölgəyə hücuma keçmiş, 
lakin  İran valisinin 1500 süvaridən ibarət birləşmiş ordusunun qar-
şısında məğlub olaraq Dilman istiqamətinə çəkilmişdir. Lakin hələ də 
Urmiyada və Dilmanda fransız və ruslardan əldə edilən toplar və digər 
odlu silahlarla silahlanmış 2.000 qədər erməni dəstəsi mövcuddur”. 
Xəlil paşadan III ordu və bu orduya bağlı IV Nizami ordu ko-
mandanlığına 1918-ci il 13 aprel tarixində göndərdiyi teleqramda
2
 Ur-
miya bölgəsindəki vəziyyətlə bağlı maraqlı məlumatlar öz əksini tap-
mışdır. Sənəddə Urmiyadakı ingilis və fransız zabitləri komandanlığı 
altında 4 topa, xeyli odlu silaha malik olan 3-4 min erməninin olduğu,  
Urmiyanın 20-30 km. güneyində yerləşən Rəşaxan, Xəzmlər, Maşan, 
Salvatıda  da ermənilərin xüsusi partizan dəstələrinin olduğu haqqın-
da məlumat verilir. 
Böyük dövlətlərin himayə etdiyi erməni-aysor birləşmələri tərə-
findən dinc azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirilən misli görünmə-
miş soyqırımlar Urmiyanın kəndlərində davam edirdi. Çəhirgə  və