Soyqirimlari

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
44
itkil rini mümkün q d r az göst rmi dil r. Da ıntılara m ruz qalan 
k ndl rin mütl q  ks riyy tinin az rbaycanlı  k ndl ri olmasına bax-
mayaraq, erm nil r  vurulan ziyanın miqyası q sd n  i irdilmi di. 
r van qubernatoru qraf V.Tizenhauzenin 1905-ci il  dair hesa-
batında quberniya  razisind  ba  vermi  i ti a lar zamanı t kc  h min 
ild  quberniya  razisind  125 k ndin da ıntılara m ruz qaldı ı qeyd 
edilmi dir
1
.  
Erm ni mü llifi A-Do 1905-1906-cı ill rd  133 az rbaycanlı 
k ndinin da ıdıldı ını, 24 az rbaycanlı  k ndi is  tamamil  darmada-
ın edildiyind n v  xarabazarlı a çevrildiyind n m lumat almaq üçün 
bir n f r bel  canlı  ahid tapılmadı ını yazır
2
. H min 24 k ndin adları 
kompensasiya öd nilm si üçün t rtib edil n siyahılara daxil edilm -
mi di.  
Polyak  silli Amerika t dqiqatçısı Tadeu  Svyatoxovski çar Ru-
siyasının r smi dair l rinin verdikl ri m lumatlara  saslanaraq 1905-
1906-cı ill rd  C nubi Qafqazda 158 müs lman, 128 erm ni k ndinin 
da ıdıldı ını v  yaxud yandırıldı ını, 10 min d k insan t l fatı  oldu-
unu qeyd etmi dir
3
. 
Ümumiyy tl , 1905-1906-cı ill rd   C nubi Qafqazda 1,5 mil-
yon  halinin ya adı ı  razini  hat  ed n milli münaqi l r zonasında 
t qrib n 100 min n f r q zalardakı, bir neç  min n f r  h rl rd ki 
ev-e ikl rind n did rgin dü mü , insan itkisi 10 min n f rd n artıq 
olmu du. Ümumiyy tl ,  r van v  Yelizavetpol (G nc ) quberniyaları 
razisind  200-d n artıq az rbaycanlı ya ayı   m nt q si da ıntılara 
m ruz qoyulmu ,  halisi etnik t mizl nm y  v  kütl vi qır ınlara m -
ruz qoyulmu dur.  
Erm nil rin 1905-1906-cı ill rd  tör tdikl ri kütl vi qır ınlar 
XX  srd  soyda larımızın m ruz qoyulduqları soyqırımı  v  deporta-
siyalar silsil sinin ilk m rh l sidir. 
 
                                                 
1
 
 
 
 
:  . 368,  . 1,  . 116,  .3. 
2
 A-Do, göst ril n  s ri, s.402. 
3
 Quliyev V. M. Az rbaycanda erm ni zülmü. Bakı, 1999, s.152. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
45
 
1917-1920-Cİ İLLƏRDƏ ŞƏRQİ ANADOLU, NAXÇIVAN VƏ 
İRƏVAN BÖLGƏSİNDƏ ERMƏNİLƏRİN TÜRK-MÜSƏLMAN 
ƏHALİYƏ QARŞI TÖRƏTDİKLƏRİ SOYQIRIMLARI 
 
Güntəkin Nəcəfli 
Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
I Dünya müharibəsinin yaratdığı mürəkkəb  şəraitdən istifadə 
edərək ermənilər qonşu xalqların hesabına milli dövlət yaratmaq id-
dialarını gerçəkləşdirməyə başladılar. Bu sərsəm ideyanın həyata keçi-
rilməsi üçün isə yeganə yol bu ərazilərdə yaşayan yerli əhalinin məhv 
edilməsi idi.  
1917-ci ildən başlayaraq Şərqi Anadoluda, 1918-1921-ci illərdə 
Naxçıvan və  İrəvan bölgəsində türk-müsəlman  əhaliyə qarşı erməni-
lərin həyata keçirdiyi soyqırımlarını sübut edən çox sayda qiymətli 
sənədlər bu gün Türkiyə Cumhuriyyəti Başbakanlıq Osmanlı Arxivin-
də (BOA) qorunub saxlanılır. Bu sənədlərin müəyyən hissəsi Baş-
bakanlıq Osmanlı Arxivinin əməkdaşları  tərəfindən hazırlanaraq iki 
cildlik toplu şəklində çap olunmuşdur.
1
Arxivdən əldə olunan sənədlər-
dəki faktiki materiallar sübut edir ki, 1918-1920-ci illərdə ermənilərin 
Şərqi Anadolu (Qars,  İğdır, Bayəzit, Muş, Van, Ərzurum, Trabzon, 
Kağızman və s.), Naxçıvan və İrəvan bölgəsində on minlərlə dinc, si-
lahsız türk-müsəlman əhali – Azərbaycan türkləri, Şərqi Anadolu türk-
ləri, Osmanlı türkləri, o cümlədən uşaqlar, qadınlar, qocalar etnik 
mənsubiyyətlərinə görə amansızcasına qətlə yetirilmişdir. 
BOA-nın müxtəlif fondlarından əldə edilmiş sənədləri təhlil edər-
kən ermənilərin türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirdiyi soyqırım 
cinayətlərini əhatə dairəsinə görə üç qrupa ayırmaq mümkündür. 
1.  Şərqi Anadolu bölgəsində ermənilərin türk-müsəlman  əha-
liyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımlar: 
I Dünya müharibəsi illərində  Şərqi Anadolunu  ələ keçirmək 
istəyən Rusiya ordusunun tərkibində  hərbi təlim görmüş 150 min 
erməni  əsgəri və  tərkibində  təqribən 10 min silahlını birləşdirən 4 
                                                 
1
 Ermeniler tarafından yapılan katliam belgeleri. (1914-1919) c.I; (1919-1921) c.II, 
Ankara, 2001. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
46
erməni könüllü birlikləri (drujinaları) var idi.
1
 Rusiyada  1917-ci  il 
oktyabr çevrilişindən sonra rus qoşunlarının tərkibində Qafqaz cəbhə-
sində Türkiyəyə qarşı vuruşan erməni əsgər və zabitləri əllərində silah 
Cənubi Qafqaza qayıdırdılar. Üstəlik, ermənilərin  “Qərbi Erməni-
stan” adlandırdıqları  Şərqi Anadolu ərazilərindən həmin dövrdə 260 
minə yaxın erməni qaçqınları da Cənubi Qafqaza gəlmiş, əsasən İrə-
van quberniyasında özlərinə sığınacaq tapmışdılar.
2
 
Şərqi Anadolunun mühüm strateji əhəmiyyətli bölgəsindən biri 
olan  Ərzuruma  ermənilər xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Rusiya ermə-
niləri buradan Türkiyəyə keçərək, bölgədə öz mərkəzlərini yaratmış-
dılar. Trabzon-Van yolunun ortasında yerləşdiyindən,  Ərzurum həm 
quru yolla Qafqazdan, həm də Trabzon yolu ilə (dənizdən) Batum, 
Göstənçə  və digər yerlərdən müntəzəm məlumat almaq, vilayətlərə 
silah, hərbi sursat göndərmək üçün çox əlverişli idi. 1916-cı il fevralın 
16-da  Ərzurum rus qoşunları  tərəfindən  ələ keçirildi. ABŞ tarixçisi 
St.C.Şou yazırdı: "Bunun ardınca bütün müharibə ərzində ən dəhşətli 
qırğın baş verdi: milyondan çox müsəlman kəndlisi qaçmalı oldu. 
Onlardan minlərcəsi  Ərzincana çəkilən Osmanlı ordusu ilə birlikdə 
qaçmağa cəhd göstərərkən tikə-tikə doğrandı".
3
 
1919-cu ilin yayında təkcə  Ərzurumda 426 nəfər türk-müsəl-
man milli mənsubiyyətinə görə ermənilər tərəfindən xüsusi işgəncə-
lərlə, boğularaq, yandırılaraq məhv edilmişdir.
4
 
Hələ I Dünya müharibəsi zamanı Kağızmanda böyük qismi fə-
rari  əsgərlərdən ibarət olan ermənilər ruslar tərəfindən silahlandırıl-
mışdı. 800-dən çox erməni toplaşmış, buraya ermənilərdən ibarət rus 
könüllü bölüyü də gəlmiş, beləliklə, bölgədəki silahlı ermənilərin sayı 
15000 nəfərə çatmışdı. 1919-cu ilin iyulunda keçmiş Kağızman mü-
təsərrifi Arslan bəy və İsmayılzadə Əhməd əfəndi ailələri ilə birlikdə 
Kağızmandan Qarsa gedərkən yolda erməni hərbiçiləri tərəfindən bu-
run və quldurları  kəsilməklə faciəli  şəkildə  qətl edilmişdi. Erməni 
hərbçilərinin Kağızmana olan hücumları artdığı üçün yerli türk-mü-
səlman əhalinin əksəriyyəti doğma yurdlarını tərk edərək dağlara çə-
kilmiş, onların mal və mülklərini ermənilər tərəfindən talan edilmiş-
                                                 
1
Арутюнян А.О. Кавказский фронт. 1914-1917 гг. Ереван, “Айастан”. 1971, c. 296. 
2
 История армянского народа. Ереван, изд-во Ереванского ун-та, 1980, с. 285. 
3
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c. II, Bakı, 2005, s.373-374. 
4
 Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri. (1914-1919) c.I, s.377. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
47
dir.
1
 1919-cu ilin yayında ermənilər Kağızmanda türk-müsəlman əha-
lini vəhşicəsinə qətl edərək Araz çayına tökmüşlər.
2
 
1914-1921 ci ilin əvvəllərinə kimi ermənilər  Qars  və  Ərda-
handa  30000 min əliyalın  əhalini məhv etmişlər. 1919-cu ilin əvvə-
lində Qarsda 9 millət vəkili qətl edilmışdir.
3
 Təkcə 1920-ci ildə Qar-
sa  məxsus kəndlərdə ermənilər tərəfindən 3945 nəfər türk-müsəlman 
əhali acnacaqlı işgəncələrlə soyqırıma məruz qalmışdır.
4
 
Ermənilərin və onların avropalı havadarlarının ən çox təbliğat və 
təşkilat işi apardıqları bölgə isə Van idi. Erməni komitələri bölgədəki 
konsulluqlardan, məktəblərdən, kilsələrdən və  dərnəklərdən istifadə 
edərək, sürətlə  təşkilatlanmış  və quldurluğa başlamışdılar. Bölgənin 
daşnak liderlərinə Qafqazda, o cümlədən Qarabağda törətdiyi cinayət-
lərə görə Rusiya hökuməti tərəfindən edama məhkum edilmiş İşxan və 
Aram da qatılmışdı. Van gölünün Axtamar adasındakı ruhani məktəbi 
təşkilatın mərkəzinə çevrilmişdi. Van-Muşun erməni əhalisinin qiyama 
hazırlanmasına Vandan millət vəkili olan Papazyan rəhbərlik edirdi.  
Təkcə 1915-ci ildə  Vanın  Rəşadiyə bölgəsinin Aynak kəndində 
15 nəfər, Abbasağa bölgəsinin eyni adlı  kəndindən 14 nəfər, Həsənli 
aşirətindən 2000 nəfər, Van və ətrafından 5200 nəfər acnacaqlı şəkildə, 
müxtəlif işgəncələrlə ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz qalmışdır. 
1916-cı ildə isə Van və  kəndlərindən 44233 nəfər türk-müsəlman 
əhalisi ermənilər tərəfindən görünməmiş vəhşiliklə məhv edilmişdir.
5
 
Vanın işğalından sonra rusların təhriki ilə erməni qiyamları 
ətrafa yayılmış, erməni quldur dəstələri bir çox yerlərdə  qətllər 
törətmiş və bəzi kəndləri tamamilə viran etmişdilər.  
Muşda və ətrafında əvvəlcə 7000 erməni silahlandırılaraq, kənd-
lərə  səpələnmişdi. Ordudan fərarilik edən ermənilər də onlara qoşul-
dular və Sasunda böyük quldur dəstələri təşkil olundu. Daşnak dəstə-
ləri və "Hınçaq" qrupları bölgəyə  gələn  "ruslara sədaqətlərini və 
şücaətlərini" göstərmək üçün cəbhə boyu türk kənd və qəsəbələrindəki 
qadın, uşaq və yaşlılara təsəvvürə gəlməz işgəncələr verib qətlə yeti-
rirdilər. Muş süqut edərkən erməni quldurları qarşılarına çıxan müsəl-
                                                 
1
 Bax: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) HR. SYS. 2877/39. 
2
 BOA, HR. SYS. 2877/73. 
3
 Bax: Ermeniler Ttarafından.., c.I, s.375-376. 
4
 Bax: Ermeniler Tarafından .., c.II, s.1054. 
5
 Bax: Ermeniler Tarafından.., c.I, s.375-377. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
48
manları  rəhmsizcəsinə  qətlə yetirir, qadınların namusuna toxunub, 
yaşlıları diri-diri yandırırdılar. Ayaz nahiyəsində 15 kəndin sakinləri 
ayaqlarına ağır at nalları vurulub, Hazal gölünə atıldılar.
1
 
Təkcə 1915-ci ildə Muşun kəndlərində 300 nəfər, Muş və ətra-
fında 800 nəfər acnacaqlı şəkildə, Anak monastırı qarşısında 10 nəfər, 
Akçan kəndində 19 nəfər canlı-canlı quyulara doldurularaq ermənilər 
tərəfindən məhv edilmişdir.
2
 
Böyük dövlətlərin Cənubi Qafqaz bölgəsinə “nəzarət etmək” 
siyasəti gücləndikdən sonra onların yardımına arxalanan Ararat Res-
publikasının Naxçıvan qəzası,  İrəvan quberniyası ilə yanaşı  həm də 
Şərqi Anadoluda – əsasən Araz çayı ətrafında yaşayan türk-müsəlman 
əhalisinə qarşı soyqırım siyasəti daha da intensivləşdi. 1919-cu ilin 
iyulunda ermənilər Araz çayı ətrafında yerləşən Dəşti, Əfşar, Xınalıq, 
Qaralar,  Şirazlı, Caddə, Görəvan, Tavat və s. kəndlərinə hücum 
edib yerli əhaliyə görünməmiş işgəncələr vermişlər. Erməni cəlladları 
yerli  əhalini diri-diri yandırmış  və canlı-canlı basdırmışlar. Canını 
qurtara bilən  əhali doğma ocaqlarını  tərk edərək dağlara çəkilmişdir. 
Adı çəkilən kəndlərdəki bütün məhsulların və əhaliyə məxsus əşyalar 
ermənilər tərəfindən tamamilə talan edilib aparılmışdır. Bütün bunlar 
yerli şahidlər tərəfindən 1919-cu il iyulun 3-də tərtib olunmuş sənəd-
də
3
öz əksini tapmışdır.  
1920-ci il 30 iyun tarixli bir sənəddə ermənilərin  Qaraurqan, 
Kağızman,  Ərzurum, Qars, Bayəzit, Sarıqamış  və Araz ətrafla-
rında qadın və uşaqlar da daxil olmaqla dinc əhalinin müxtəlif bədən 
üzvlərinin kəsilərək ayrı-ayrı  şəkillərdə  qətliam etdikləri, qadınlara 
hücum və  təcavüz olunduğu, kəndlərə olunan basqınlar və  əhalinin 
diri-diri yandırılması  və s. hadisələrlə bağlı ingilis nümayəndəsinə 
göndərilən məlumat öz əksini tapmışdır. Həmin sənəddə  Nuruşlu 
kəndindən 60 yaşlı Məhəmməd oğlu Əli, Hilə kəndindən 13 yaşlı Ağa 
oğlu İdris, İsalı kəndindən 50 yaşlarında Əziz oğlu Rüşdinin cəsədləri 
Rusiya sərhədləri ilə üzbə-üz  İxtiyar dərəsi deyilən məhəllədə 
tapılmışdır. Bunlardan birincisi yalnız kəlləsindən vurulmuş, ikincisi 
isə silah və bıçaqla vurulmuş və qulaqları kəsilmişdi. Üçüncünün kəl-
                                                 
1
 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti.., c. II, s.373-375. 
2
 Bax: Ermeniler Tarafından.., c.I, s.375-377. 
3
 BOA, HR. SYS. 2877/16. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
49
ləsində bir neçə silah və  bıçaq yarası  və  bədəninin ayrı-ayrı üzvləri 
kəsilmiş halda tapılmışdır.
1
 
1920-ci ilin sonunda ermənilər Qars  bölgəsinin Taşnik, Suba-
tan, Ani və Danyalıq  kəndlərindəki əhali acnacaqlı şəkildə - ağız və 
burunlarını  kəsilərək gözləri oyularaq, gənc qız və qadınlara təcavüz 
edilərək erməni cəlladları tərəfindən məhv edilmiş və bütün əmlakları 
qəsb edilmişdir.
2
 
  1920-ci il martın 6-da tərtib olunmuş sənəd
3
 XV Nizami ordu 
komandanlığına ünvanlanmışdır. Qarslı Məşədi Səmədin qırmızı muğ-
la və islam komitəli möhürü olan bu məktubunda ermənilərin təkrar 
Zərşad qəzasına hücuma keçərək 2 min nəfərlik türk-müsəlman əhali-
ni dəhşətli bir formada məhv etməsi açıqlanır. Həmin sənəddə : “Mü-
səlmanların mənəviyyatını bütünlüklə qırmaq üçün müsəlman qızlarını 
12 zanqrə (araba) dolduraraq Gümrüyə götürmüş  və 6 zanqrilini də 
Qarsda gizlədərək erməni evlərində yerləşdirilmişdi. Qarsda olan 
ermənilər bazar açaraq orada Zərşadın talan edilməsi zamanı qanına 
qəltan edilən müsəlmanların qadınlarının qiymətli  əşyalarını, geyim-
lərini təcili satmaqdadırlar. Zarşad kəndlərindən alınan 15 min mal 
heyvanın ermənilər tərəfindən Qızıl Şaq-şaq stansiyasına götürdüklə-
rini və bu xəbərin müsəlmanlar üzərində böyük təsir buraxdığı” yan-
dırıcı dillə anladılır. 
2. Naxçıvan bölgəsində ermənilərin türk-müsəlman  əhaliyə 
qarşı həyata keçirdiyi soyqırımlar: 
Başbakanlıq Osmanlı Arxivinin (BOA) müxtəlif fondlarından 
əldə edilmiş sənədlərdə 1919-cu ilin yayından başlayaraq 1921-ci ilin 
əvvəlinə  qədərki dövr ərzində  Naxçıvan qəzasında  həyata keçirilən 
soyqırımı cinayətləri haqqında ibrətamiz materiallar öz əksini tapmış-
dır. Ermənilərin Naxçıvan qəzasında həyata keçirdiyi soyqırımların 
daha çox olmasının  əsas səbəbi Naxçıvan bölgəsinin əlverişli strateji 
mövqedə yerləşməsi və burada 2 aylıq erməni idarəçiliyinin tətbiq 
olunmasıdır. Bölgə əhalisinin iradəsi əleyhinə olan bu idarəçilik Nax-
çıvan qəzasını Ermənistan (Ararat) Respublikasına birləşdirmək məq-
sədi güdürdü.  
                                                 
1
 BOA, HR. SYS. 2877/13. 
2
 BOA, HR. SYS. 2878/81. 
3
 BOA,HR SYS. 2878/22. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
50
BOA sənədləri içərisində Naxçıvan qəzasında erməni idarəçiliyi 
dövründə erməni hərbi birləşmələrinin həyata keçirdiyi soyqırımları 
əks etdirən materiallar daha çoxdur. Bu sənədlər sübut edir ki, er-
mənilər Naxçıvan qəzasında öz bədnam niyyətlərinə nail olmaq üçün 
dinc əhalinin canlı-canlı yandırılması, kütləvi şəkildə diri-diri torpağa 
basdırılması, vəhşicəsinə canlı halda balta ilə doğranması, amansız 
işgəncələrlə son nəfərədək qətl edilərək Araz çayına tökülməsi kimi ən 
qəddar və  ağılasığmaz  əməllərə  əl atmaqdan belə  çəkinməmişlər. 
Təkcə bir gün ərzində Naxçıvan və Şərurda 45 kənd tamamilə məhv 
edilmişdir.
1
 
Əgər 1918-ci ilin mayına qədər azərbaycanlı  əhaliyə qarşı 
kütləvi talanlar və vəhşiliklər I Dünya müharibəsində iştirak etmiş er-
məni hərbi hissələri və yerli ermənilərin quldur dəstələri tərəfindən 
həyata keçirilirdisə, Ararat Respublikasının yaranmasından sonra türk-
müsəlman  əhalisinin soyqırımı  rəsmi  İrəvanın dövlət siyasətinə 
çevrildi və bu işdə dövlətin nizami silahlı qüvvələrindən fəal istifadə 
olunmağa başlandı. 
1919-cu ilin iyulunda tərtib olunmuş bir sənəddə erməni hərbi 
birləşmələrinin Naxçıvan qəzasının Yengicə, Qıvraq kəndlərinə silah 
toplamaq bəhanəsi ilə hücum edib yerli əhaliyə görünməmiş işgəncə-
lər verməsi – günahsız əhalini canlı-canlı yandırması və diri-diri bas-
dırması təsvir olunmuşdur. Canını qurtaran insanlar doğma kəndlərini 
tərk edərək dağlara çəkilmişdir. Bundan əlavə, adı çəkilən kəndlərdəki 
məhsulların və bütün əşyaların ermənilər tərəfindən tamamilə  qəsb 
edildiyi qeyd olunur.
2
 
Digər tərəfdən Birləşmiş Ştatlar Cənubi Qafqaz, İran və Türki-
yənin qovuşuğunda yerləşən Naxçıvana xüsusi hərbi-strateji  əhəmiy-
yəti olan ərazi kimi baxırdı. Qafqazda nüfuz dairəsi qazanmağa çalı-
şan ABŞ-ın  əlverişli strateji mövqedə yerləşən Naxçıvan bölgəsində 
möhkəmlənmək planları Antanta dövlətlərinin Ermənistana ali komis-
sar təyin etdikləri amerikalı polkovnik V.Haskelin 1919 ilin sentya-
brında irəli sürdüyü "Haskel layihələri" adlandırılan sənəddə öz əksini 
tapmışdı. Layihədə Azərbaycan torpaqları olan Naxçıvan və  Şərur-
Dərələyəz qəzalarının  əlahiddə bitərəf zona elan edilməsi və bu əra-
zidə Naxçıvan general-qubernatorluğunun yaradılması  nəzərdə tutu-
                                                 
1
BOA, DH. KMS. 53-3/15. 
2
BOA, HR SYS. 2877/16. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
51
lurdu. ABŞ-ın himayəsi altın Naxçıvana yiyələnməyə çalışan Ararat 
Respublikası  "Haskel layihələri"nin gerçəkləşməsi üçün canfəşanlıq 
göstərirdi. 1919 ildə ABŞ Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini – Naxçı-
van diyarını ələ keçirməyə cəhd göstərdi. V.Haskelin Azərbaycan və 
daşnak Ermənistanı hökumətlərinə göndərdiyi direktivdə göstərilirdi 
ki, Naxçıvan diyarında və Şərur-Dərələyəz qəzasında başda amerikan 
general-qubernatoru olmaqla "Neytral idarə zonası" təsis edilir. Eyni 
zamanda polkovnik Haskel dəmir yollarının və  İrəvanla Culfa ara-
sındakı teleqraf xəttinin Birləşmiş Ştatların nəzarəti altına verilməsini 
tələb edirdi.  
Haskelin müavini polkovnik Ceyms Rey 1919 il oktyabrın 24-də 
Naxçıvana gəldi və Müsəlman Milli Şurası qarşısında V.Haskelin bə-
yanatını elan edərək, qubernatorluğun yaradıldığını, ABŞ ordusunun 
mühəndisi, polkovnik Edmund L.Dellinin ona başçı təyin olunduğunu 
bildirdi. Ermənistan-daşnak hökumətinin razılıqla qarşıladığı bu bə-
yanat Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin qəti etirazı  və 
Naxçıvan  əhalisinin ciddi müqaviməti ilə üzləşdi. Naxçıvan Milli 
Şurasının və bütün Naxçıvan  əhalisinin təkidlə Ceyms Rey qərarını 
dəyişməyə  məcbur oldu. Delli Naxçıvanda general-qubernator kimi 
deyil, Antanta ali komissarı V.Haskelin nümayəndəsi kimi qaldı. La-
kin, bölgə  əhalisinin güclü müqaviməti və inadlı mübarizəsi, Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin isə ciddi diplomatik səyləri 
bu növbəti təxribat aktının qarşısını vaxtında aldı və ermənilərin Nax-
çıvanı ABŞ-ın yardımı ilə ələ keçirmək niyyətini növbəti dəfə puça çı-
xardı. 1920-ci ilin yanvarında sonuncu Amerika əsgəri Naxçıvan tor-
pağını tərk etdi.
1
 
 1920-ci il martın 6-da tərtib olunmuş bir sənəddə
2
 Şərur, Çıl-
dır  və  Ağbabada ermənilərin türk-müsəlman  əhaliyə etdiyi zülm və 
qətliamlardan sonra amerikalı polkovnik Haskel digər amerikalı  və 
ingilis məmurları ilə bölgəyə gələrək əhalini sakitləşdirməyə çalışmış-
dı. Həmin vaxt ermənilərin eyni məntəqələrdəki 28 kəndə  təkrar hü-
cum edərək daha dəhşətli qətliamlar törətmiş, gənc qadın və  qızları 
bölgədən götürmüşlər. XV Korpus komandanlığına rəsmi məktubdur.  
                                                 
1
 Bax: Азербаиджанская Демократическая Республика (1918-1920); Musayev İ. 
Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyəti və xarici döv-
lətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər), Bakı, 1996. 
2
BOA, HR SYS. 2878/22. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
52
Başbakanlıq Osmanlı Arxivindən  əldə olunan sənədlər içəri-
sində Naxçıvan qəzasında erməni hərbi birləşmələrinin həyata keçir-
diyi soyqırım cinayətini əks etdirən materiallar kitabın arxasına əlavə 
olunmuşdur. Burada soyqırıma məruz qalan insanların adları açıqlan-
mışdır. 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın Şərur və Sədərək bölgəsində 
ermənilər tərəfindən 56 kənddə həyata keçirilən soyqırımı nəticəsində 
428 nəfər qətl edilmiş, 2.286 ev yerlə-yeksan olunmuş, 7.178 nəfər 
evsiz-eşiksiz qalmış, bunun nəticəsində 6.740 nəfər səfalətdən məhv 
olmuş, 24 qadın erməni təcavüzünün qurbanı olmuş, 3.971.200 pud 
ərzaq, 731500 pud pambıq, 169.250 qoyun və 47.367 baş qaramal 
ermənilər tərəfindən qəsb edilmişdir. Dərələyəz bölgəsində isə erməni 
hərbi birləşmələrinin həyata keçirdiyi soyqırım nəticəsində 54 kənddə 
57.240 nəfər qətl edilmiş 9.735 ev yerlə-yeksan olunmuşdur.
1
 Bütün 
məhv olan insanların ümumi sayı 64408 nəfərdir. 
 Bu soyqırımlar Naxçıvanın sovetləşməsindən sonra da davam 
etmişdi. 1921-ci ildə Naxcıvan qəzasında ermənilər tərəfindən işgəncə 
ilə 12 nəfər öldürülmüşdü.
2
 
3. İrəvan bölgəsində ermənilərin türk-müsəlman əhaliyə qarşı 
həyata keçirdiyi soyqırımlar: 
Cənubi Qafqazı, o cümlədən  Şərqi Anadolunu türk-müsəlman 
əhalidən «təmizləmək» üçün Böyük dövlətlərin dəstəyinə arxalanan 
Ararat Respublikasının həyata keçirdiyi soyqırım siyasəti nəticəsində 
Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi ilə yanaşı tarixi Azərbaycan torpağı 
olan İrəvan bölgəsinin azərbaycanlılar yaşayan kəndləri tamamilə yer-
lə-yeksan edilmiş, bölgə əhalisi öz-yurd yuvalarından qaçqın düşmüşdü.  
1918-1920-ci illərdə İrəvan quberniyası ərazisində ermənilərin 
Azərbaycan türklərinə  məxsus yaşayış  məntəqələrini silah gücünə 
darmadağın etməsi, müsəlmanlara qarşı törətdikləri misli görünməmiş 
vəhşiliklər, bu zülmlərə son qoyulması tələbi ilə əhalinin Şərq cəbhəsi 
ordu komandanlığından yardım tələb etməsi dövrün müxtəlif arxiv 
sənədlərində öz əksini tapmışdır.
3
 
03 iyul 1919-cu il tarixli “Ermənilərin Sevan (Göycə) əhalisinə 
rəva gördükləri mezalimlerin icra edildiyi məntəqələrin təsviri” 
adlanan xəritədə  həmçinin  Ağbulaq, Zəruşad,  Şörəyel, Qəmərli, 
                                                 
1
BOA,HR SYS. 2878/93. 
2
BOA,HR SYS. 2878/93. 
3
BOA, HR SYS. 2878/81; BOA, HR SYS. 2878/85.