Sitoplazmatik irsiyat va o’zgaruvchanlik

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

MUSTAQIL ISH
MAVZU: Atrof muhitning radiyatson ifloslanishi
.

FAN:Biologiyada fizik-kimyoviy tahlil usullari

GURUH:BIOLOGIYA YO’NALISHI. 4-KURS 405-GURUH.

BAJARDI:SAIDOVA DILDORA

TEKSHIRDI:BERDIYEVA HABIBA

Reja:

1. 
   O‘zbekistonda radiatsiyaviy xavfsizlikning huquqiy asoslari
   
2. 
   Radiatsion himoyaning asosiy maqsadi
   
3. 
   Radiatsiyaviy xavfsizlik borasida faoliyat olib boruvchi xalqaro va respublika tashkilotlari
   
4. 
   Radiatsiyaviy xavfli obyektlarning (RXO) aholi uchun potensial xavflilik darajasi bo‘yicha klassifikatsiyasi
   

O‘zbekistonda aholi muhofazasi davlat siyosati qilib belgilangan. Barcha bajariladigan ishlar inson manfaatiga qaratilgan. Shu sababdan o‘tayotgan har bir yillar aholi xavfsizligini yaxshilashga qaratilgan maqsadlar bilan belgilanadi, bularda oziq-ovqat xavfsizligi, ijtimoiy xavfsizlik va boshqalar bilan bir qatorda radiatsiya xavfsizligi ham e’tiborga olingan. Radioaktiv nurlardan tinchlik maqsadlarida foydalanilgan va foydalanilmoqda. Dunyo davlatlarida maqsadlar turli tumanligi radiaktiv moddalardan dushmanlik maqsadlarida ham foydalanishga olib keldi. Yadro qurollarini kashf etilishi va hayotda ishlatilishi butun er yuzi aholisini xushyorlikka undadi. Shu sababli radiatsiyaviy xavfsizlik masalalari zaruriyatga aylandi. U bilan alohida mamlakatlar qatori xalqaro tashkilotlar ham shug‘ullanib kelmoqda. O‘zbekistonda radiatsiyaviy xavfsizlikning huquqiy asoslari yaratilgan, ya’ni “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida” (2000 y.) qonun qabul qilingan va unga o‘zgartishlar kiritilgan (2011 y.). Nurlanishni keltirib chiqaradigan manbalar ichida eng xavfli va kuchlisi yadro portlatishlaridir. Yadro portlashida tovushdan tez tarqaluvchi zarba to‘lqini, uning ortidan hamma narsani kulga aylantiruvchi issiqlik to‘lqini impulsli xarakterga ega. Ulardan so‘ng radiatsiyaning tarqalishi oqibatida bo‘ladigan o‘lim va zararlanish jarayoni o‘nlab yillar davomida kuzatiladi. Yaponiyada (Xerosima va Nagasaki shaharlari) 1945 yil AQSH tomonidan portlatilgan yadro bombasidan zararlanishlar ta’siri hozir ham kuzatilmoqda, mayib-majrux tug‘ilayotgan chaqaloqlar unga misol bo‘ladi. Ukrainada Chernobil AES avariyasidan tarqalgan radioaktivlik hozir ham ayrim hududlarda saqlanib qolgan. Yaponiya atom (2011y.) elektr stansiyasidagi avariya ta’siri Koreya yarim oroli atrofida baliqlar tanasida va AQSH hududida 6 havodagi chang tarkibida kuzatilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar borligi radiatsiya bilan bog‘liq xavflarga e’tiborni kuchaytirish kerakligini bildiradi. Dunyo jamoatchiligi radiatsiya xavfidan xabardor bo‘lsada ayrim mamlakatlar yadro qurollari yaratishda davom etmoqdalar. AQSH da 1054, SSSRda 715, Fransiyada 196, Buyuk Britaniyada 45, Xitoyda 45, Hindiston va Pokistonda 5 martadan yadro qurilmalari portlatilgani ma’lum. Hozirgacha er yuzida 170 dan oshiq yadroviy avariyalar sodir bo‘lgan. Har biri turli darajadagi salbiy oqibatlar keltirgan. Hozirgacha dunyo mamlakatlarida yaratilgan bir necha ming yadro qurollari er yuzidagi barcha tirik mavjudodlarni bir necha marta yo‘q qilib yuborish quvvatiga ega, hatto er sharini o‘z o‘qidan chiqarib yuborish ehtimoli bashorat qilinadi. Radioaktiv moddalardan tinchlik maqsadlarida foydalanish keng rivojlanmoqda. Energetika va boshqa maqsadlarda yadro parchalanish jarayonidan foydalanib kelinmoqda, xususan, O‘zbekistonning “O‘rta buloq” (Buxora viloyati) va “Pamuk” gaz konlarida 1532 m va 2440 m chuqurliklarda yong‘inni o‘chirish maqsadida yadro portlatishlar amalga oshirilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. O‘zbekistonda asosan 27 ta uran konlari (ular 40 atrofida sanaladi) ishga tushirilgan. Respublika uran eksport qilish bo‘yicha dunyoda uchinchi o‘rinda turadi. Bu albatta ma’lum texnologik jarayonlarni amalga oshirish bilan bajariladi. Ular ham potensial xavflarga ega. Bir asrdan ko‘proq vaqt muqaddam, 1895 yilda nemis fizigi Wilgelm Conrad Rentgen ko‘zga ko‘rinuvchi yorug‘lik nurlari uchun shaffof bo‘lmagan turli buyumlar orqali bemalol o‘tib boruvchi nurlarni kashf etdi. Kashf etilgan nurlarni Rentgen Xnurlar deb nomladi, keyinchalik ularni "rentgen nurlari" deb atashdi. Keyingi yili fransuz olimi Anri Bekkerel rentgen nurlari kabi yorug‘lik uchun shaffof bo‘lmagan buyumlar orqali o‘tib fotoplastinkalarni tashqi aralashuvsiz qoraytirib qo‘yuvchi nurlarni kashf etdi. Yangi kashf etilgan nurlar tarkibida uranunsuri bo‘lgan moddalar tomonidan taratilishi aniqlandi. Shuning uchun ularni uran nurlari deb yuritildi. Shu yo‘nalishdagi keyingi kashfiyotlar tarixi polshalik fizik olim Mariya Sklodovskaya va uning eri fransuz Per Kyuri nomlari bilan bevosita bog‘liq. Ular radioaktivlik deb nomlangan ushbu yangi kashf etilgan hodisani xar tomonlama va sinchiklab o‘rganishdi. Radioaktiv elementlarning xossalarini o‘rganish 1911 yilda E.Rezerford tomonidan yaratilgan va keyinchalik Nils Bor tomonidan takomillashtirilgan atomning planetar modelini kashf etilishiga olib keldi. Hozirgi kunga qadar foydalanilib kelinayotgan ushbu modelga muvofiq, modda atomi atrofida orbitalari bo‘ylab harakatlanuvchi manfiy zaryadga ega zarrachalar - elektronlar va musbat zaryadga ega yadrodan tashkil topgan bo‘lib natijada atom neytral zaryadga ega bo‘ladi. Atomning asosiy massasi yadroda to‘plangan bo‘lib, u o‘z navbatida ichki yadroviy kuchlar hisobiga o‘zaro bog‘langan nuklonlar - musbat zaryadlangan protonlar va neytral zaryadlangan neytronlardan tashkil topgan. Olimlar o‘zlarining kuch - g‘ayratlarini barcha zamonlardagi tabiatning eng asosiy topishmog‘i bo‘lgan materiyaning sirini aniqlashga qaratdilar, biroq afsuski, ularning keyingi tadqiqotlari AQSHda 1945 yilda atom bombasini yaratishga va faqatgina keyinroq sobiq Sovet Ittifoqida 1954 yilda atom elektrostansiyasini yaratishga olib keldi. Uch yildan so‘ng dunyodagi birinchi atom energetik qurilmali “Lenin” nomli muzyorar kema stapellardan suvga tushirildi. Bugungi kunda dunyoda elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqaruvchi, suv usti va suv osti kemalarini harakatlantiruvchi, ilmiy maqsadlarda ishlovchi yadro qurilmalarga ega bo‘lgan ko‘plab obyektlar faoliyat yuritadi. Amerikalik “tamaddunchilar” tomonidan yadroviy qurolni yaratilishi va yapon shaharlarini bombardimon qilinishi, NATO harbiy blokini shakllantirilishi va sobiq 8 Sovet Ittifoqi tomonidan javob choralarini ko‘rilishi natijasida mamlakatlar tomonidan yadroviy potensialning taraqqiy ettirilib o‘stirilishiga va qurollanish poygasini avj olishiga va 2000 dan ziyod sinov yadro portlashlari uyushtirilib, sayyoramizni jiddiy ravishda radiatsion zararlanishiga olib keldi. Yadro energetikasining yarim asrlik rivojlanish tarixi mobaynida atom elektr stansiyalari (AES)da og‘ir oqibatlarga olib kelgan to‘rtta yirik avariyalar 1957, 1979, 1986, 2011 yillarda sodir bo‘ldi. Jami dunyoda 150 dan ziyod, shu jumladan suv osti atom kemalarida, yadroviy energetik qurilmali sun’iy yo‘ldoshlar va xokazolarda turli darajadagi murakkab va xavfli noxush hodisalar va avariyalar sodir bo‘ldi. 1957 yil 8 oktyabrida Uindskeyl (Angliya)da profilaktika ishlari o‘tkazilayotgan vaqtda AESning reaktorlaridan birida yong‘in sodir bo‘ldi va issiqlikni chiqarib yuboruvchi elementlar zararlandi. Atmosferaga radionuklidlar chiqib bulut hosil bo‘ldi va uning bir qismi Norvegiyaga ikkinchi qismi esa Venaga etib bordi. Bu atom energetikasidagi aholiga zarari tekkan birinchi avariya edi. Avariyaning oqibatlarini puxtalik bilan yashirishdi, biroq faqat 30 yil o‘tgandan so‘ng ba’zi tavsilotlar ma’lum bo‘ldi. 1979 yil 28 martda Garrisberg (AQSH)dagi «Tri Mayl Aylend» atom elektrostansiyasining ikkinchi blokida avariya sodir bo‘lib, oqibatda atrof muhitga radioaktiv moddalar tarqalib ketdi. 100 tonna parchalanuvchi moddadan deyarli 10 tonnasi faol hudud chegarasidan tashqariga tarqalib ketdi. Ikki kun mobaynida 3 km radiusdagi hududdan 80 ming aholi evakuatsiya qilindi. Chernobil katastrofa (falokati, halokati, fojea)si (1986 yil 26 aprel) asr fojeasi bo‘lib, u nafaqat Rossiya, Ukraina, Belorussiya hududida, balki boshqa davlatlarda xam sezilarli ta’sirini ko‘rsatdi. Xattoki 1990 yildagi sobiq SSSR Oliy Sovetining qarorida qayd etilishicha: “Chernobil AESidagi avariya ko‘rsatgan oqibatlarining jamlanmasiga ko‘ra hozirgi zamonning eng yirik katastrofa (halokat, falokat, fojea)si, umumxalq fojeasi(musibati, ofati) bo‘lib, ulkan hududlarda yashovchi millionlab 9 odamlarning taqdiriga fojeali ta’sirini ko‘rsatdi”. O‘n bir viloyatda yashovchi 17 million aholi, ulardan 2,5 millioni 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar zararlangan hududda qolib ketishdi. Shu jumladan qat’iy (qattiq) radiatsion nazorat hududlarida – Gomel, Mogilyov, qisman Bryansk, Jitomir, Kiev va Chernigov viloyatlarida 1 mln. aholi qolib ketdi. Aholining ko‘pchiligi nafaqat radiatsiyaning zararli ta’sirini o‘zlarida xis etishidan a’ziyat chekishdi, balki odamlar o‘zlari doimiy istiqomat qilgan joylaridan, uylaridan ko‘chib, umri davomida yiqqan mol mulki, o‘rgangan muhitidan ayrilib jabru jafo¸ zarar ko‘rishdi. Shuni xam esdan chiqarmaslik kerakki, Chernobildagi avariyani bartaraf etish ishlarida ishtirok etgan yuz minglab odamlar uchun xam bu ishlar izsiz, zararli ta’sirlarsiz o‘tgani yo‘q. Chernobil katastrofasi tufayli ko‘pchilik atom elektr stansiyalar qurilishini to‘xtatish kerak deb o‘ylaydi.
Atom energetikasi bo‘yicha xalqaro agentlik (Международное агентство по атомной энергии - МАГАТЭ) 1957 yili Birlashgan millatlar tashkiloti doirasida tuzilgan. Uning nizomi Amerika qo‘shma shtatlarida bo‘lib o‘tgan ta’sis konferensiyasida 1956 yil 23 oktyabrda tasdiqlangan va 1957 yil 29 iyuldan kuchga kirgan. Hozirgi vaqtda 153 mamlakat MAGATE ning a’zolari hisoblanadi. Yadro manbalarini tinchlik maqsadida Butunjahon yadro uyushmasi (WNA) ning faoliyati yadro energetikasini harakatlantirishga qaratilgan. Yadro manbalari bo‘yicha ma’lumotlar yig‘ish, ulardan foydalanish tahlili, kerakli tavsiyalar ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. MAGATE ning dasturlari va siyosati bo‘yicha umumiy rahbarlikni uning bosh konferensiyasi amalga oshiradi. Unda barcha a’zo mamlakatlarning vakillari ishtirok etadi. Konferensiya yilda bir marta o‘tkaziladi. Agentlikning tezkor rahbarligi boshqaruvchilar kengashiga yuklangan. Uning tarkibiga 35 mamlakat kiradi. Belarussiya ham 1999-2001 va 2005-2007 yillarda boshqaruvchilar kengashi hisoblangan. Agentlikning nizomiy maqsadi bo‘lib: yadro texnologiyasi va atom energetikasi rivojlanishida ko‘maklashish; yadro texnologiyasi va atom energetikasi xavfsizligini ta’minlash; yadro texnologiyasi va atom energetikasi sohasida ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishda yordamlashish hisoblanadi. MAGATEning yana bir muhim faoliyati yadro qurollarining tarqatilmaslik garanti tizimini ta’minlash hisoblanadi. MAGATE mamlakatlarda yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasiga binoan tinch maqsadlarga mo‘ljallangan yadro materiallarini harbiy maqsadga o‘tkazmaslik uchun o‘zining inspektorlari tomonidan joylarda tekshiruv o‘tkazish funksiyasini ham bajaradi. 23 MAGATEning shtab kvartirasi Vena shahrida joylashgan, uning hududiy bo‘linmalari Toronto, Jeneva, Nyu-York, Tokio shaharlarida mavjud, laboratoriyalari esa Avstriya, Monoko shaharlarida va tadqiqot markazi Italiyada joylashgan. Belarus MAGATE ning xalqaro kelishuvlarini amaliy ijrosini ta’minlashga yuqori e’tibor berib kelmoqda: MAGATE va Belorus o‘rtasidagi garantiyalar to‘g‘risidagi kelishuv; yadro avariyalari to‘g‘risida xabar berish Konvensiyasi; yadro avariyalari va radiatsion avariyalar holatida tezkor yordam berish to‘g‘risidagi Konvensiya; yadro materiallarini fizik muhofazasi to‘g‘risidagi Konvensiya; yadroviy zarar uchun fuqarolik javobgarligi Konvensiyasi; yadro xavfsizligi to‘g‘risidagi Konvensiya; radioaktiv chiqindilar va ishlatilgan yoqilg‘ilar(yadro) bilan munosabat to‘g‘risidagi birlashgan Konvensiya. MAGATE rahbariyati va Belorus hukumati o‘rtasida barqaror va yuqori darajada siyosiy bog‘liqlik amalga oshirilmoqda. 1999 - 2004 yillarda agentlikning bosh direktori M.El Baradeya va uch a’zosining Belorussiyaga tashrifi bo‘lgan. 2006 yil aprel oyida bosh direktor muovini, sekretariatning texnik hamkorlik departamenti rahbari A.M.Chetto Minskda o‘tkazilgan “Chernobil 20 yildan so‘ng. Zararlangan hududlarni tiklash va barqaror rivojlantirish strategiyasi” mavzusida o‘tkazilgan konferensiyada ishtirok etgan. 2012 yilda MAGATE bosh direktori Yu.Amano Belorussiyaga kelgan. MAGATE va Belorussiya texnik hamkorligining asosiy yo‘nalishi 2007 yilda tasdiqlangan “Mamlakat dasturi strukturasi” da belgilangan. Bunda mamlakat yadroenergetik infrastrukturasini rivojlantirish, sog‘liqni saqlash, Chernobil AES avariyasidan zararlangan hududlarni tiklash ustivor vazifalar qilib belgilangan. Agentlikning 2011 yilda boshqaruvchilar kengashi tomonidan tasdiqlangan Texnik hamkorlik dasturi to‘rtta belorus milliy hamkorlik loyihalari kirgan: 1. Yadro energetikasini rivojlantirish va yadro-energetik dasturlar uchun kadrlar tayyorlash; 2. Mutaxassislar va ekspertlar attestatsiyasi samaradorligini oshirish yo‘li bilan yadro va radiatsiyaviy xavfsizlik bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi organlar ishining natijadorligini oshirish; 3. Yadro va radiatsion holatlariga tibbiyotning amaliy bilimlarga egaligi bilan tayyorgarligini takomillashtirish; 4. Atmosfera radiatsion monitoringini modernizatsiyalash va kengaytirish. 24 Ko‘rsatilgan loyihalarning umumiy qiymati 930 ming evroni tashkil etadi. Bundan tashqari 2012-2013 yillarda MAGATE texnik hamkorlik loyihalaridan 30 regional va ikki regionallararo loyihalarni bajarilishida ishtirok etadi.
Atom Energetikasi Bo‘yicha Xalqaro Agentlik (MAGATE)ning bosh direktori Xans Bliks esa aksincha hisoblaydi. U quyidagicha fikr bildirgan: “Shaxsan men yadro energetikasini rivojlantirish tarafdoriman. Bu esa atrof muhitni toza saqlashga yordam beradi. Evropadagi ekologik muhitni jiddiy buzilishiga yadro energetikasi emas, balki aksincha, ko‘mir va neftga asoslangan energetika sabab bo‘ldi”. Boshqa tomondan qaraganda, dunyodagi barcha AESlarni xavfsiz qilish uchun jiddiy choralar, ko‘p miqdorda moddiy xarajatlar sarflanishi kerak. Buni hohlaymizmi, yo‘qmi, lekin kelajak yadro energetikasiga tegishlidir. Gap shundaki, radioaktivlik – bu shu vaqtga qadar ba’zilar atom elektr stansiyalar qurilishi bilan va yadroviy o‘qdorilar paydo bo‘lishi bilan bog‘lab hisoblaganidek, mutlaqo yangi hodisa emas. Erda hayot paydo bo‘lishidan ancha oldin radioaktivlik va unga hamrox bo‘lgan ionlashtiruvchi nurlanishlar mavjud bo‘lgan. Er yuzida, er ostida, suvda, atmosfera havosida, koinot bo‘shliqlarida - xamma joyda ionlashtiruvchi nurlanish, yoki ekvivalent dozasining o‘rtacha qiymati tahminan yiliga 2 mZv bo‘lgan tabiiy radiatsion fon mavjuddir. 10 Tabiiy radiatsion fonning mavjudligi – erda hayot evolyusiyasi (tadrijiy rivojlanishi)ning zaruriy shartidir. Evolyusiya (tadrijiy rivojlan)ning zaruriy sharti genlar mutatsiyasining oqibati bo‘lgan o‘zgaruvchanlikdir, mutatsiyalarni keltiruvchi omillardan biri esa ionlashtiruvchi radiatsiyaning tabiiy fonidir. Ionlashtiruvchi radiatsiyaning tabiiy foni bo‘lmaganda edi, ehtimol, erda zamonaviy ko‘rinishdagi hayot ham bo‘lmasligi mumkin edi. Ionlashtiruvchi nurlanishni tibbiyotda qo‘llanilishi ko‘pgina kasalliklarni tashxislash va davolashda katta imkoniyatlarni ochdi. Ionlashtiruvchi nurlanishning kichik dozalari foyda keltirishi mumkinligi to‘g‘risida asoslangan fikr mavjud bo‘lib, amaliyotda ba’zi kasalliklarni radonli vannalar bilan davolashda o‘z aksini topadi. Boshqa tomondan olib qaraganda, tushunish kerakki, atom energetikasi korxonalaridagi xavfsizlik darajasining bunday qiymatlari mehnat muhofazasining asosiy tamoillari, usullari va vositalarini kundalik faoliyat sharoitida bekamu-ko‘st amalga oshirish bilan ta’minlanadi. Avariya xolatlarida esa, o‘tkazilayotgan muhofaza tadbirlariga qaramasdan, ishchilar hayoti va sog‘lig‘iga tahdid ancha ortadi, tavakkalchilik darajasi esa kundalik faoliyat rejimidagi xavf-xatarlarga nisbatan solishtirib bo‘lmaydigan bo‘lib qoladi. Shunday qilib, radiatsion xavfni baholashda qarama-qarshi chek-chegaralarga berilmaslik lozim. Bir tomondan, uni hisobga olmaslik noto‘g‘ri, ikkinchi tomondan esa – uni xavfliligini xaddan ziyod oshirib, radiofobiya (fobiya - qo‘rqish kasalligi) ga tushib qolmaslik kerak. Faqat bo‘lishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni hisobga olgan holda ionlashtiruvchi manbalarga oqilona va savodli munosabatgina radiatsiya xavfsizligi talablarini etarlicha bajarilishini ta’minlashi mumkin.
Radiatsion himoyaning asosiy maqsadi – biosferaning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik, odam va hayvonlar organizmini zararli nurlanishlardan asrash va h.k. Zararli nurlanishlarning organizmga biologik ta’siri haqidagi ma’lumotlar radiatsion himoya yoki radiatsion xavfsizlik me’yorlarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda yoki ulardan foydalanishda xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, avvalo, xodimlarni xavfli nurlanishlar manbai (yadro reaktorlari, gamma-defektoskoplar, radioizotop termoelektr generator va b.) ta’siridan ishonchli himoya qilishdan iborat. Radiatsiyaviy xavf va undan xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida aholi va xodimlarni nazariy bilimlarga ega qilish, bilimdonligini oshirish birinchi bosqichdagi xavfsizlik ishlari hisoblanadi. Bo‘lajak mutaxassis va rahbar xodimlarning radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi bilimlari kelgusi ishlab chiqarish faoliyatida ko‘plab ishlovchilar va aholiga foydasi tegadigan va oxir-oqibatda mamlakat va aholi uchun foydali ishdir. Aholining va xodimlarning soha bo‘yicha savodxonligi ularning radiatsiyaviy avariyalar holatida, nurlantirish manbalari bilan muloqotda vahimaga tushib qolmasligi va o‘zini yo‘qotib qo‘ymasligining asosi hisoblanadi. Nurlanish bilan bog‘liq kasalliklarning oldini olish mumkinligi, ularni davolanishi mumkinligi xodimlar va aholi ishonchini hosil qiladi, tushkunlikka tushishining oldini oladi. Ularning ruhiy tayyorgarligini shakllanishiga xizmat qiladi.
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida, ishlab chiqarishda odam uchun zararli nur chiqaruvchi ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlari mavjud. So‘ngi yillarda radiotexnika, tibbiyot, yadro-fizikasi, axborot va boshqa sohalarda radiaktiv nur chiqaruvchi potensial xavflar mavjud. Ulardan to‘g‘ri foydalanmaslik, ulardagi nosozliklar va boshqa sabablardan nur kasalligiga tushayotgan odamlar uchrab turadi. Tibbiyot sohasida ishlatilayotgan radiaktiv nur bilan bog‘liq asbob uskunalarga ham ularning mutloq himoya qiladigan qurilma va vositalariga kafolat etarli emas. Nur kasalligiga chalinayotganlar orasida soha xodimlaridan tashqari o‘smir bolalar ham uchrab qoladi. Ular nimadan va qayerdan nur ta’siriga tushib qoladi. Manbalardan ma’lumki so‘nggi avlod televizor ekranlari, kompyuter monitorlari nur chiqarishdan yaxshigina himoyalangan, ularning oldingi avlodlarida himoya choralari 12 anchagina past bo‘lgan. Ulardan surunkali foydalanish ham sabab bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtdagi aloqa vositalari, texnikalari, ularni ishlab chiqaruvchilar ham nurlanish bo‘yicha potensial xavflarga ega. Ayniqsa, foydali qazilmalar bilan shug‘ullanuvchilar: uran, plutoniy, qo‘rg‘oshin va boshqa soha konchilari, ularni tashishda, saqlashda va qayta ishlashda ishtirok etuvchilar, nur chiqaruvchi asboblarni ishlatuvchilar, yadro-fizikasi bo‘yicha laboratoriya - tajriba ishlarini o‘tkazuvchi tadqiqotchilar ham nurlanish olishlari mumkin. Radiatsiya – bu energiyaning zarrachalar yoki to‘lqin shaklida tarqalishidir. Yorug‘lik, ultrabinafsha nurlar, infraqizil issiqlik nurlantirish, mikroto‘lqinlar, radioto‘lqinlar radiatsiyaning turli shakllaridir. Ayrim nurlanishlar ionlashtiruvchi nomini olganki ular nurlangan moddalarda ionlashishni sodir qiladi. Ularning odamga salbiy ta’siri og‘ir oqibatlar bilan yakunlanadi. Shu sababli, mazkur fan o‘quvchilarda radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida tushunchalarni hosil qilishga manba bo‘ladi. Buni bilgandan so‘ng ular bilan munosabatda e’tiborli bo‘lishlari tabiy. Radiatsiyaviy nurlar β turlarga bo‘linadi. . Odam organizmining radiaktivlikni qabul qilish nisbiy ko‘rsatkichi. “Radiatsiya xavfsizligi” fani quyidagilarni o‘rgatishni vazifa qilib belgilaydi: -o‘quvchilarda nurlanish va nur manbalari to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish; -nurlanishning sabablarini bilish; -odam organizmi uchun zararli nurlar to‘g‘risida ma’lumotlar hosil qilish; -radioaktiv parchalanish, ionlashtiruvchi nurlanishlar haqida bilimni hosil qilish; -radiatsiyaviy xavfsizlik va uning huquqiy asoslarini bilish; -radioaktiv parchalanish qonuni; -radioaktiv moddalarni iqtisodiyotda qo‘llanishi; -atom energetikasi sohasi; -nur kasalliklari va ularni davolash to‘g‘risidagi ma’lumotlarni shakllantirish; -nurlanishlar ta’sirining biologik oqibati; -radioaktiv ifloslanish, uning atrof-muhitga va odamlarga ta’sirini o‘rganish; -dozimetriya asoslari, ionlashtiruvchi nurlanishlar dozimetriyasi to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish; -dozimetrik asboblardan foydalanishni o‘rganish; -radiometriya va radiometrik asboblardan foydalanishni o‘rganish; -radiatsion xavfli obyektlar, atom energetikasi sohasi bo‘yicha ma’lumotlarga ega qilish; -dunyo mamlakatlarida ro‘y bergan radiatsiyaviy avariyalar; 14 -radioaktiv ifloslanish to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish; -radiatsiyaviy avariya holatlarida aholini va xodimlarni muhofazalash; -radiatsiyaviy avariyalardan muhofaza inshootlari, qurilmalari va vositalari, ulardan foydalanish, jamoaviy va shaxsiy muhofaza vositalari; -ifloslangan joy, asbob-uskunalar, jihozlarda zararsizlantirish tadbirlari va urlarni bajarish; -radiatsiyaviy xavflarda sanitar - gigienik va boshqa tadbirlar to‘g‘risida ma’lumotlar. Fanning obyekti bo‘lib radiatsion xavfli holatga olib keluvchi barcha faoliyatlar va obyektlar hisoblanadi
Radiatsiya xavfsizligining huquqiy asoslari Radiatsiyaviy xavfsizlikning huquqiy asosini u to‘g‘risida qabul qilingan qonunlar va qonunosti hujjatlari tashkil etadi. 2000 yil 31 avgustda “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida” qonun qabul qilingan. Qonunning asosiy maqsadi radiatsiyaviy xavfsizlikni, fuqarolar hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkini, shuningdek, atrof-muhitni ionlashtiruvchi nurlanish zarari ta’siridan muhofaza qilish ta’minlash bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Mazkur qonunga 2011 yil O‘zbekiston Respublikasi oliy majlisi tomonidan o‘zgartirishlar kiritilgan. Qonun o‘z tuzilishiga ko‘ra 5 ta bo‘lim va 28 ta moddadan tashkil topgan. 2- moddada asosiy tushunchalarning ta’rifi berilgan, 2-bo‘limda radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlash cohasini tartibga solish, 3-bo‘limda radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlashga qo‘yiladigan talablar, 4-bo‘limda radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlash qanday tartibda amalga oshirilishi lozimligi bayon etilgan [3]. Radiatsiyaviy xavfsizlikka doir yangi tahrirdagi tushunchalar ham kiritilgan, jumladan: ionlashtiruvchi nurlanish - radioaktiv parchalanishda, yadroviy evrilishlarda, moddadagi zaryadlangan zarralar harakatining sekinlashuvida hosil bo‘ladigan hamda muhit bilan o‘zaro ta’sir etish chog‘ida har xil qutbli ionlarni hosil qiladigan nurlanish; ionlashtiruvchi nurlanish manbai o‘zidan ionlashtiruvchi nurlanish chiqaruvchi yoki chiqarishga qodir bo‘lgan qurilma va (yoki) radioaktiv modda; ionlashtiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanuvchilar - ionlashtiruvchi nurlanish manbalarini qazib oluvchi, ishlab chiqaruvchi, hosil qiluvchi, qayta ishlovchi, ulardan foydalanuvchi, ularni saqlovchi, ularga xizmat ko‘rsatuvchi, ularni tashuvchi, zararsizlantiruvchi va ko‘mib tashlovchi yuridik va jismoniy shaxslar; kuzatuv zonasi - radiatsiyaviy monitoring o‘tkaziladigan sanitariya-muhofaza zonasidan tashqaridagi hudud; radiatsiyaviy avariya - uskuna nosozligi, xodimlar (personal)ning xattiharakatlari (harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning belgilangan normalardan ko‘proq nurlanish olishiga yoki atrof muhitning radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoxud olib kelgan ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi; 20 radiatsiyaviy xavfsizlik - fuqarolar va atrof muhitning ionlashtiruvchi nurlanishning zararli ta’siridan muhofazalanganlik holati; sanitariya-muhofaza zonasi - ionlashtiruvchi nurlanish manbai atrofidagi hudud bo‘lib, u erda fuqarolarning nurlanish darajasi mazkur manbadan normal foydalanish sharoitida aholi uchun nurlanish dozasining belgilangan asosiy chegarasidan oshishi mumkin; tabiiy radiatsiyaviy fon - kosmik nurlanish orqali hamda erda, suvda, havoda, biosferaning boshqa elementlarida, oziq-ovqat mahsulotlarida va inson organizmida tabiiy ravishda taqsimlangan tabiiy radionuklidlarning nurlanishi orqali hosil bo‘ladigan nurlanish dozasi; texnogen ravishda o‘zgartirilgan radiatsiyaviy fon - inson faoliyati natijasida o‘zgargan tabiiy radiatsiyaviy fon; xodimlar (personal) - bevosita ionlashtiruvchi nurlanish manbalari bilan doimiy yoki vaqtincha ishlaydigan yoxud ish sharoitlariga ko‘ra bunday manbalar ta’sir zonasidagi jismoniy shaxslar; yadroviy xavfsizlik - yadroviy materialdan xavfsiz foydalanishni ta’minlovchi chora-tadbirlar majmui.


Radiatsiyaviy xavfsizlik borasida faoliyat olib boruvchi xalqaro va respublika tashkilotlari Atom energetikasi bo‘yicha xalqaro agentlik (Международное агентство по атомной энергии - МАГАТЭ) 1957 yili Birlashgan millatlar tashkiloti doirasida tuzilgan. Uning nizomi Amerika qo‘shma shtatlarida bo‘lib o‘tgan ta’sis konferensiyasida 1956 yil 23 oktyabrda tasdiqlangan va 1957 yil 29 iyuldan kuchga kirgan. Hozirgi vaqtda 153 mamlakat MAGATE ning a’zolari hisoblanadi. Yadro manbalarini tinchlik maqsadida Butunjahon yadro uyushmasi (WNA) ning faoliyati yadro energetikasini harakatlantirishga qaratilgan. Yadro manbalari bo‘yicha ma’lumotlar yig‘ish, ulardan foydalanish tahlili, kerakli tavsiyalar ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. MAGATE ning dasturlari va siyosati bo‘yicha umumiy rahbarlikni uning bosh konferensiyasi amalga oshiradi. Unda barcha a’zo mamlakatlarning vakillari ishtirok etadi. Konferensiya yilda bir marta o‘tkaziladi. Agentlikning tezkor rahbarligi boshqaruvchilar kengashiga yuklangan. Uning tarkibiga 35 mamlakat kiradi. Belarussiya ham 1999-2001 va 2005-2007 yillarda boshqaruvchilar kengashi hisoblangan. Agentlikning nizomiy maqsadi bo‘lib: yadro texnologiyasi va atom energetikasi rivojlanishida ko‘maklashish; yadro texnologiyasi va atom energetikasi xavfsizligini ta’minlash; yadro texnologiyasi va atom energetikasi sohasida ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishda yordamlashish hisoblanadi. MAGATEning yana bir muhim faoliyati yadro qurollarining tarqatilmaslik garanti tizimini ta’minlash hisoblanadi. MAGATE mamlakatlarda yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasiga binoan tinch maqsadlarga mo‘ljallangan yadro materiallarini harbiy maqsadga o‘tkazmaslik uchun o‘zining inspektorlari tomonidan joylarda tekshiruv o‘tkazish funksiyasini ham bajaradi. 23 MAGATEning shtab kvartirasi Vena shahrida joylashgan, uning hududiy bo‘linmalari Toronto, Jeneva, Nyu-York, Tokio shaharlarida mavjud, laboratoriyalari esa Avstriya, Monoko shaharlarida va tadqiqot markazi Italiyada joylashgan. Belarus MAGATE ning xalqaro kelishuvlarini amaliy ijrosini ta’minlashga yuqori e’tibor berib kelmoqda: MAGATE va Belorus o‘rtasidagi garantiyalar to‘g‘risidagi kelishuv; yadro avariyalari to‘g‘risida xabar berish Konvensiyasi; yadro avariyalari va radiatsion avariyalar holatida tezkor yordam berish to‘g‘risidagi Konvensiya; yadro materiallarini fizik muhofazasi to‘g‘risidagi Konvensiya; yadroviy zarar uchun fuqarolik javobgarligi Konvensiyasi; yadro xavfsizligi to‘g‘risidagi Konvensiya; radioaktiv chiqindilar va ishlatilgan yoqilg‘ilar(yadro) bilan munosabat to‘g‘risidagi birlashgan Konvensiya. MAGATE rahbariyati va Belorus hukumati o‘rtasida barqaror va yuqori darajada siyosiy bog‘liqlik amalga oshirilmoqda. 1999 - 2004 yillarda agentlikning bosh direktori M.El Baradeya va uch a’zosining Belorussiyaga tashrifi bo‘lgan. 2006 yil aprel oyida bosh direktor muovini, sekretariatning texnik hamkorlik departamenti rahbari A.M.Chetto Minskda o‘tkazilgan “Chernobil 20 yildan so‘ng. Zararlangan hududlarni tiklash va barqaror rivojlantirish strategiyasi” mavzusida o‘tkazilgan konferensiyada ishtirok etgan. 2012 yilda MAGATE bosh direktori Yu.Amano Belorussiyaga kelgan. MAGATE va Belorussiya texnik hamkorligining asosiy yo‘nalishi 2007 yilda tasdiqlangan “Mamlakat dasturi strukturasi” da belgilangan. Bunda mamlakat yadroenergetik infrastrukturasini rivojlantirish, sog‘liqni saqlash, Chernobil AES avariyasidan zararlangan hududlarni tiklash ustivor vazifalar qilib belgilangan. Agentlikning 2011 yilda boshqaruvchilar kengashi tomonidan tasdiqlangan Texnik hamkorlik dasturi to‘rtta belorus milliy hamkorlik loyihalari kirgan: 1. Yadro energetikasini rivojlantirish va yadro-energetik dasturlar uchun kadrlar tayyorlash; 2. Mutaxassislar va ekspertlar attestatsiyasi samaradorligini oshirish yo‘li bilan yadro va radiatsiyaviy xavfsizlik bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi organlar ishining natijadorligini oshirish; 3. Yadro va radiatsion holatlariga tibbiyotning amaliy bilimlarga egaligi bilan tayyorgarligini takomillashtirish; 4. Atmosfera radiatsion monitoringini modernizatsiyalash va kengaytirish. 24 Ko‘rsatilgan loyihalarning umumiy qiymati 930 ming evroni tashkil etadi. Bundan tashqari 2012-2013 yillarda MAGATE texnik hamkorlik loyihalaridan 30 regional va ikki regionallararo loyihalarni bajarilishida ishtirok etadi.
Texnogen ravishda o‘zgartirilgan radiatsiyaviy fon - inson faoliyati natijasida o‘zgargan tabiiy radiatsiyaviy fon. Xodimlar (personal) - bevosita ionlashtiruvchi nurlanish manbalari bilan doimiy yoki vaqtincha ishlaydigan yohud ish sharoitlariga ko‘ra bunday manbalar ta’sir zonasidagi jismoniy shaxslar. Himoya inshootlari — aholini va ishlab chiqarish xodimlarini zamonaviy qirg‘in vositalaridan muhofaza qilishga maxsus mo‘ljallangan muhandislik inshootlari majmui. Favqulodda vaziyat — odamlar qurbon bo‘lishi, ularning sog‘lig‘i yoki atrof tabiiy muhitga zarar yetishi, jiddiy moddiy talafotlar keltirib chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoitini izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, tabiiy yoki boshqa ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat. 175 Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish — favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y-harakatlari majmui; Favqulodda vaziyatlarning oldini olish — oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro‘y bergan taqdirda esa, odamlar sog‘lig‘ini saqlash, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar kompleksi; Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish — favqulodda vaziyatlar ro‘y berganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘lig‘ini saqlash, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar ro‘y bergan zonalarni halqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlar kompleksi. Fuqaro muhofazasi — harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan O‘zbekiston Respublikasi aholisini, hududlarini, moddiy va madaniy boyliklarini muhofaza qilish maqsadida o‘tkaziladigan tadbirlarning davlat tizimi. Fuqaro muhofazasi xizmati — fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlarini bajarish, fuqaro muhofazasi tuzilmalarining harakatlarini ta’minlash uchun kuchlar va vositalarni tayyorlash maqsadida tuzilgan funksional bo‘linmalar majmui. Fuqaro muhofazasi kuchlari — qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni amalga oshirish uchun tuziladigan fuqaro muhofazasi harbiy qismlari, umumiy va maxsus hududiy, funksional va obyekt tuzilmalari. Yadroviy materiallar — tarkibida yadro moddalari mavjud bo‘lgan yoki bo‘linadigan (parchalanadigan) yadro moddalari ishlab chiqarishga qodir bo‘lgan, shuningdek tarkibida yadro materiallari bo‘lmagan yoki yadro materiallari ishlab chiqarishga qodir bo‘lmagan, biroq yadro ichidagi energiyasi portlab ajralib chiqilishiga (yadro portlashi) mo‘ljallangan qurilmalarda foydalanilishi mumkin bo‘lgan materiallar. Yadroviy xavfsizlik - yadroviy materialdan xavfsiz foydalanishni ta’minlovchi chora-tadbirlar majmui.
2011 yili Yaponiyada sodir bo‘lgan kuchli zilzilaning Fukusimida joylashgan atom elektr stansiyasiga ta’siri natijasida avariya sodir bo‘lgan stansiyadagi bloklarning yarmi avariyaga uchragan. Natijada ko‘p talofat yuz berib ko‘ngilsiz holatlarni keltirib chiqargan. Bu dunyo jamoatchiligini yanada yadro portlashlarga nisbatan e’tiborli va ma’suliyatli bo‘lishga undaydi. Dunyoda sodir bo‘lgan 300 ga yaqin turli xil va turli darajada radiatsion avariyalar sodir bo‘lganligi ma’lum. Ularning har biri ma’lum darajada odamlarga va hududlarga salbiy ta’sir etgan, katta moddiy zararlarga sabab bo‘lgan. Insoniyat radiatsion zararlanishni oldini olish uchun turli usullar va vositalardan foydalangan, xavfsizlik choralarini ko‘rgan. Ma’lumotlardan radiatsiya bilan bog‘liq xavfsizlikni mutloq ta’minlab bo‘lmasligi to‘g‘risidagi xulosaga kelish mumkin. Qayerda radioaktiv moddalar bilan bog‘liq ishlab chiqarish bor ekan u joy, obyekt ishlovchilar va atrof muhit uchun potensial xavf sifatida qoladi. Dunyoda atom bombasini yaratilishi (AQSH, 1943 y.), radioaktiv moddalardan foydalanish, ularni olish bilan bog‘liq ishlab chiqarishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda dunyoning radiatsiya bilan bog‘liq eng xavfli obyektlari ro‘yxati tegishli xalqaro tashkilotlar tomonidan ma’lum qilingan, ular quyidagilar: Er yuzidagi 10 ta radioaktiv joylar.
10. AQSH Xenford Vashington shtatidagi Xenford kompleksi birinchi atom bombasini yaratishdagi asosiy obyekti hisoblanadi. Yaponiyaning Nagasaki shahriga tashlangan atom bombasi shu erda yaratilgan. Bunda plutoniyni ishlatilgan. Sovuq urush xavfi bo‘lgan davrda kompleksda 60 mingdan oshiq atom bombasi yaratilgan. Bu joy ishlab chiqarishdan chiqarilganiga qaramay radiaktiv chiqindilarning 2/3 qismini-bu taxminan 53 million gallon (200 ming kub metr) suyuq, 25 million kub (700 kub metr) qattiq va 200 kvadrat mil (518 kvadrat metr) radiatsiya bilan zararlangan er osti suviga ega. 102 5.1-rasm. AQSH. Nevada shtatida (sinov) yadro bombasi portlatishi, 23 kt, 1953y.
9. O‘rta er dengizi Yillar davomida Italiya «Ndrangeta» mafiyasining sindikati tomonidan dengizni chiqindilar, shu jumladan radiaktiv chiqindilar tashlash uchun qulay joy hisoblagan va uni amalga oshirgan. «Legambiente» nodavlat tashkiloti ma’lumotlariga qaraganda 1994 yildan buyon 40 dan oshiq zaharli va radiaktiv moddalar yuklangan sudna dengizda yo‘qolgan. Bu dengiz havzasida vahimali holatni hosil bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Idishlar (bochkalar) ochilib ketsa dengiz havzasida ekologik muvozanat izdan chiqishi taxmini bor.
8. Samali qirg‘oqlari Er sharidagi yagona rahbarligi yo‘q davlat Samali hisoblanadi. Italiya mafiya tadbirkorlari o‘z hududi bilan chegaralanib qolmay davlat nazorati yo‘qligidan foydalanib Samali hududi va qirg‘oqlaridan ham radiaktiv yadro chiqindilarini va zaharli moddalarni ko‘mish uchun foydalanganlar. Radiaktiv chiqindilar va zaharli moddalar 600 bochkadan ko‘pni tashkil etgan, xuddi shunday tibbiyot chiqindililarini ham shu erda ko‘milgan. BMT dasturida to‘qsoninchi yillarda tashlangan bochkalarning chirishi 2004 yilda kuzatilgan. Bu zararli moddalar Samali qashshoq xalqiga katta, hatto o‘lim darajasidagi ziyon keltirishi mumkin.
7. Rossiya, «Mayak» Rossiyaning shimoliy-sharqida joylashgan “Mayak” ishlab chiqarish kompleksi tarkibida yadro materialllari ham ishlab chiqarilgan. 1957 yili dunyo atom amaliyotidagi eng og‘ir joy hisoblangan. Portlash oqibatida 100 tonnagacha chiqindi 103 atrof muhitga tarqagan va juda katta hududni ifloslantirgan. U to‘g‘risidagi ma’lumotni ko‘p yillar aytilmay yurildi. Kombinat chiqindilari 50-yillardan boshlab atrof hududlarga, shunday “Karachey” ko‘liga tashlab kelingan. Uning ta’siriga shamollar va bo‘ronlar tufayli 400 mingdan oshiq aholi tushgan. Ko‘lning ayrim qismlaridagi radiatsiya darajasi odamning bir soatlik bo‘lishi vaqtida o‘lim holatiga olib kelishi uchun etarli.
6. Buyuk Britaniya, Sellafild Angliyaning g‘arbiy qirg‘og‘iga joylashgan. Sellafild oldin atom bombasi ishlab chiqarish korxonasi bo‘lgan va keyinchalik tadbirkorlik (savdo) korxonasiga aylangan. Uning binolarida yuzlab belgilanmagan holatlar yuz bergan. Hozirgi vaqtda bino devorlarining uchdan ikki qismi radiaktiv chiqindisi sifatida qaraladi. Korxona yiliga 8 million litr atrofida dengizga radiaktiv zararlangan suyuq chiqindilarni to‘kkan. Shu sababli Irland dengizini dunyodagi eng kuchli radiaktiv ifloslangan dengizga aylantirgan. Angliya o‘zining yashil va go‘zal landshaftlari bilan faxrlansada shu bilan birga dunyo okeanlarini zaharli va moddalar bilan ifloslantiruvchi davlat bo‘lib kelmoqda.
5. Rossiya, Sibir kimyo kombinati Qirq yillik yadro chiqindilariga ega bo‘lgan “Mayak” ishlab chiqarish kombinati Rossiyadagi yagona korxona emas. Sibirda kimyoviy sanoat korxonalari joylashgan. U qirq yillik yadro chiqindilar zahirasiga ega. U 125 ming tonnalik chiqindilarni saqlaydigan ochiq ho vuz(bassayn) ga ega-ki uundan er ostiga radiaktiv chiqindilar o‘tishi mumkin. Shamol va yog‘ingarchiliklar radiaktiv chiqindilarni atrof muhitga yoymoqda.
4. Qozog‘iston, Semipalatinsk poligoni Semipalatinsk poligoni SSSR ning yadro sinovlari maydoni bo‘lgan. Bu hududda 700 mingdan oshiq aholi yashaydi. 1949 yildan 40 yil mobaynida 456 marta yadro sinovlari o‘tkazilgan. U 1991 yilda yopilgan. Ungacha 200 mingdan ko‘p odamlar sog‘ligiga zarar etkazgan. 3. Qirg‘iziston, Mayluu-Suu Bleksmit Instituti (2006 y.) ma’lumotlariga ko‘ra Mayluu-Suu shahri radioaktiv ifloslangan joy bo‘lib er sharidagi 10 ta eng radiatsiyaviy xavfli obyektlar tarkibiga 104 kirgan. Hududda uranni qazib olish va qayta ishlash korxonalari joylashgan bo‘lib, hozirgi vaqtda 36 ta chiqindilar axlatxonasi mavjud, unda 1.96 ming m3 uran chiqindilari bor. Hudud faol seysmik zona hisoblanadi. Axlat (radiaktiv) Norin daryosiga tushish ehtimoli bor. Shuning uchun Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Tojikiston, Qozog‘iston hududi to Orol dengizigacha hududlarga radioaktiv potensial xavf mavjud. Bu hududda taxminan 15-16 mln aholi istiqomat qiladi.
2. Ukraina, Chernobil Chernobil atom elektr stansiyasidagi avariya sodir bo‘lganiga 30 yildan oshdi. Hududda hozirgacha radiaktivlik tabiy radiaktivlikdan yuqori. Ma’lumotlarga qaraganda avariyaning oqibatida hosil bo‘lgan vaziyatning ta’sirida hozirgacha 6 milliondan ortiq odamlar zararlangan, o‘limlar soni 4 dan 93 ming atrofida bo‘lishi bildirilgan. Radiatsiya chiqindilari Xirosima va Nagasakidagiga nisbatan yuz martalab ko‘p. Qisman odamlarga V zonada yashashga ruxsat berilgan. Avariya oqibatida tarqalgan radiatsiyaning 70% qismini Belorussiya aholisi yutgan.
1. Yaponiya, Fukusima 2011 yilda sodir bo‘lgan zilzila va sunami sababli atom elektr stansiyasida avariya sodir bo‘ladi. 6 reaktordan 3 tasida yoqilg‘ining erishi sodir bo‘lgan. Reaktordan oqib chiqqan radiatsiya okeanga tushgan va katta maydonlarga tarqalgan. Koreya oroli qirg‘og‘igacha etib borgan. Dengizchilar tutgan baliqlarda radioaktivlik aniqlangan. AES dan 200 mil masofada ham radiaktivlik aniqlangan. Uning ta’siri avlodlarga ham etishi mumkinligi taxmin qilinmoqda. O‘zbekiston hududida ham yadro portlatishlari amalga oshirilgani to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. 1966 yil 30 sentyabr, Buxoro shahridan 80 km janubda joylashgan “O‘rta buloq” gaz konidagi yong‘inni to‘xtatish uchun 1532 m chuqurlikda 30 kilotonna quvvatga ega bo‘lgan, 1968 yil 1 mayda Qarshi shahridan 70 km g‘arbda joylashgan “Pamuk” gaz konida 2440 m chuqurlikda yong‘inni o‘chirish maqsadida 47 kiloton quvvatga ega bo‘lgan yadro portlatishlar amalga oshirilgan. Bular yadro portlatish bilan bog‘liq potensial xavflar hisoblanadi.

Chernobil AES dagi avariya Avariya 1986 yil 26 aprel soat 0123 da sodir bo‘lgan. Undagi 4-energiya blokini rejaviy ta’mirga avariya himoya tizimini ishga tushirgan holatda to‘xtatib turbogenerator ish rejimini tadqiqoti o‘tkaziladi. To‘satdan reaktor quvvatini oshib 105 ketishi faol zonada harorat va bosimni hamda issiqlik tashuvchi konturida keskin oshib ketishiga sabab bo‘ladi. Bu reaktor binosini buzilishi bilan reaktorni issiqlik portlashiga sabab bo‘ladi. Portlashning sababi vodorod bo‘lishi mumkin. U issiqlik ajratuvchi elementlar bilan suvning o‘zaro ta’sirida hosil bo‘lgan. Hosil bo‘lgan kislorod bilan birikib portlash xavfli aralashma hosil qiladi, ya’ni suvning vodorod va kislorod holatiga o‘tishi sodir bo‘lgan. Portlash oqibatida ko‘plab yong‘inli joylar hosil bo‘lgan. Bu issiqlik ajratuvchi elementlarni eritib yuborgan. Erigan qismlarning harorati 2000 °C dan oshib ketgan. Bundan tashqari olov neytronlarni sekinlashtiruvchi grafitlar blokini egallagan. Natijada yadro eritmalaridan ajraladigan va keyinchalik atmosferaga chiqarilgan parchalangan radioaktiv moddalarni o‘ziga tortgan olov bo‘roni yuzaga kelgan. 4-energiyablokning faol zonasida 200 t uran, shu jumladan 3 t uran-235 izotopi bo‘lgan. Stansiya hududiga ko‘p miqdorda radiaktiv chiqindilar(elementlar) otilib ketgan. Energiyablok atrofidagi radiatsiya darajasi 200 R/soat ga, reaktorning 200 m ust balandligida 340 R/soat ga etgan. Osmonga ko‘tarilgan gaz aerozol aralashmasi 1.5 km gacha borgan va shamol yo‘nalishi bo‘yicha tarqalgan. Hammasi bo‘lib havoga 300 atrofida radionuklidlar chiqqan, shulardan 90Sr, 137Cs, 131I, 95Zr, 140Va lar ham. Buzilgan reaktordan chiqayotgan radiaktiv moddalarni bartaraf qilish maqsadida unga 2,5 ming tonna qum, 1,5 ming tonna qo‘rg‘oshin, 60 tonna bor moddalar tashlangan. Bu ishlar salbiy natija bilan yakunlanadi. Materiallarni reaktorga balandlikdan tashlash va uni tushishi jarayonida atmosferaga ko‘p miqdorda radiaktiv chang tarqalgan. Qo‘rg‘oshin va qum yuqori haroratda erib birikishi natijasida qattiq birikma(korka) hosil bo‘lgan. Uning ostida qolgan gaz to‘siqni yorib chiqishi natijasida atmosferaga ko‘p miqdorda changni chiqargan. Reaktor portlab ketmasin degan maqsadda unga ko‘p miqdorda suv quyilgan. Reaktor ostida 10 ming m3 atrofida suv to‘plangan. Yuklar ta’sirida reaktorning suvda portlash xavfi sodir bo‘lgan. Kuchli issiqlik portlashi bo‘lishi mumkin edi. Suvni tezdan chiqarib tashlash va reaktorga yuk tashlashni to‘xtatish tadbiri bajarilishi bilan xavfning oldi olingan. Etarli darajada eksperiment sharoitida ishlovdan o‘tkazmasdan qabul qilingan qarorlar qabul qilinsa yuqorida ko‘rsatilganlardan battar va og‘ir oqibatlar yuz berishi mumkin. 106 Chenobil AES to‘g‘risidagi rasmiy ma’lumotlarni axborot vositalarida etarlicha berilgan emas. Uning og‘irlik darajasini o‘rtachadan past qilib ko‘rsatilgan. AES dagi holat bo‘yicha qilingan ishlar 2 hafta natijasi bo‘yicha avariya bo‘linmalari tomonidan faqat erib ketgan reaktorni nazoratga olingan, bu bilan yirik masshtabli radiaktivlikni chiqib turishi, portlashni qaytalanishi, erigan materiallarni fundament orqali faol zonaga kirishini oldi olingan. Avariyaning birinchi oyida 30 kishi atrofida odamlar nur kasalidan o‘lgan. Nofaollashtirish ishlari 1987 yilgacha davom etgan. Bu ishlarda ishtirok etish uchun xoxlovchilar topilmay, unga majburiy ravshda ishlovchilar jalb etilgan, shu jumladan harbiylarni ham.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. O‘zbekiston Respublikasi “Aholi va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonuni, Toshkent, 1999 y.

2. O‘zbekiston Respublikasi “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”gi Qonuni, Toshkent , 2000 y.
3. O‘zbekiston Respublikasi “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni, Toshkent, 2000 y.
4. “Sanitariya nazorati to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. –Т.: 2006 y., 41-sоn.
5. “Хаvfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami.–Т.: 2006 y., 39- sоn.
6. “Chiqindilar to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, –Т.: 2007 y., 50-51-son.
7. “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi Qоnun hujjatlari to‘plami. –Т.: 2007 y., 40-son. 8. “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi ги O‘zbekiston Respublikasi