Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 30,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
23
ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 lazımlılığı mübahisə doğur mur, lakin o insan‐ lara, müəyyən mənada, kömək etməlidir və düşünürük ki, o bunu digər dəyərləri, digər mühiti, digərini anlamaq müdrikliyi ilə edə bilər. Müxtəlif fəlsəfələr vardır, onları nələr isə birləşdirir, lakin bir çox şeylər də ayırır. Biz Qərb fəlsəfəsi haqqında danışırıq, Şərq, müsəl ‐ man fəlsəfəsi anlayışlarından da istifadə edirik. Qərb fəsəfəsi haqqında yazanda bə ziləri onu fransız, alman, ingilis‐amerikan, analitik fəlsə ‐ fələrə bölürlər və bu sıranı davam etdirmək olar. Lakin məsələ onların arasında olan fərqliliklərdə deyil, mühüm olan onları nələrin birləşdirdiyini müəyyənləşdirməkdir. Bu birləş ‐ dirici başlanğıc dövrə görə dəyişir, lakin bütün zamanlarda mövcud olmuşdur. İnstitutu‐ muzda, Bakıda keçirilən konfranslardan birinin iştirakçısı olan fransız filosofu ilə söhbətdə onun işlətdiyi bir fikir bu birləşdirici məqamın nədən ibarət olduğunu aşkar etmək üçün mənə açar oldu. Fikir təqribən belə səs ləndi: alman fəlsəfəsini mən fransız fəlsəfə sindən yüksəkdə görürəm. Bu qəbildən olan ifadələri hər birimiz dəfələrlə eşitmişik. Bəzi ləri Şərq fəlsəfəsinin, bəziləri müsəlman fəlsə fə sinin baş tutmadığını iddia edirlər, Qərb filosofları isə artıq tükən ‐ diyinə baxmayaraq, əksər hallarda əsl fəlsəfənin yalnız Qərb fəlsə fəsi olduğunu təkid edirlər. Buradaca kimsə elmin fəlsəfəsinin (R.Rorti) həqiqi fəlsəfə olduğunu qeyd edəcək, kimsə yalnız Hegeli filosof hesab edəcək, kimsə də fəlsəfənin sübut və həqiqətlə ümumi heç bir şeyinin olmadığını sübut etməyə çalışacaq. Bu söhbətlərin, eləcə də bu qəbildən olan mətn lə ‐ rin, çox zaman dərin və maraqlı oduğunu inkar etməyəcəyik. Lakin başqa bir tərəf də mövcud‐ dur.
İlk növbədə, elə bu başqa tərəfi axtarmaq lazımdır. Müasir dövr mürəkkəb və birmənalı deyil, onu proqnozlaşdırmaq, risklərini dərk etmək çətindir, bununla belə, bu gün filosof fəlsəfədə işlənmiş bütün ideyalardan istifadə edərək insanlarla, dəyərlərlə nələrin baş verdi ‐ yini anlamağa çalışmalı, onların zamanın sına ‐ ğına davam gətirə bilməmələrinin səbəblərini araşdırmalıdır. Bu tezisi inkişaf etdirsək, məlum olur ki, məsələn, materialist filosof idealist fəlsəfə ilə ümumi olanları, bu fəlsəfədə olan dəyərləri müəyyənləşdirməli və təhlil etmə ‐ lidir; din alimi isə əksinə, materialist fəlsəfədə mühüm olanları görməli; elmin fəlsəfəsi ilə məşğul olan filosof bütün müxtəlifliklərə bax‐ mayaraq, onu fəlsəfə tarixi ilə nələrin bir ‐ ləşdirdiyini öyrənməyə cəhd etməlidir və s. Bəlkə, filosofun bu təcrübəsinin insanlara bir faydası toxuna bilər. Xatırladaq ki, qeyd edilən tezis konteks ‐ tində, bir zamanlar Hegel fəlsəfi sistemi «eyni‐ lik və fərqliliyin vəhdəti»nin reallaş dı rıl ma sında görürdü. Әlbə ə, ola bilsin ki, adi obıvatel üçün eyni zamanda həm eyniliyi, həm də fərqliliyi əhatə etmək çətin olsun, onun üçün ideologiyanın yerinə dini və ya dinin yerinə ideologiyanı seçmək daha asandır. Lakin bu məntiqsiz fəlsəfəni dərk etmək mümkün deyil. Bundan başqa, müasir dövrün məğzi və məhz bu məğzdən irəli gələn, onu açan fəlsəfə aktualdır. Hegelin vəhdət fəlsəfəsini dərk etmək üçün fəlsəfənin rasional olduğuna diqqət yetirmək lazımdır, çünki məhz bununla o ağlı inama tabe edən xristian və müsəlman dini Mütləqdən və mistik fəlsəfədən fərqlənir. Buradan belə bir sual meydana çıxır: inam, yoxsa ağıl və görünür, yenə də onlar arasında mövcud olan eynilik və fərqliliyi görmək lazım dır. Lakin burada müxtəlifliklərdən biri ondan ibarətdir ki, ağıl (spekulyativ fəlsəfə) inamı anlaya və ya bu haqda düşünə bilər, inam isə Mütləqdə əriyir, bəlkə də, yox? Hegel əmin idi ki, mistisizm tam şəkildə «daxildə baş verəni düşünə» bilmək imkanına malik deyil ‐ dir, yüksək rasionalizmin təcəs sümü kimi təfək ‐ kürdə və ya Hegelin təbirincə desək, «təsəvvürdə» yalnız fəlsəfə buna qadir dir. İstərdik ki, biz fəlsəfənin hər şeyi, həm də Mütləqi anlamağa səy göstərən rasionallıq olması fikrindən yan keçməyək, lakin müasirlik və mənəviyyat yalnız rasional cəhdlərin nəticəsi ola bilməz, amma tək inam da burada kifayətli deyil. Ra‐ sional şübhələr inama xələl gətirməz, əksinə, yenidən öz daxilinə baxmaq, inamının, əxlaqının dərinliyini anlamaq imkanı yarada bilər. Sonda filosofu müasir edə biləcək bir məsə ‐ lənin xüsusiyyətinə də diqqət yetirmək istər ‐ Yüklə 30,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|