Shukurullo mardonov umida zokirova

6.3. Husayn Voiz Koshifiyning ta’limiy–axloqiy qarashlari
Husayn Voiz Koshifiy ham o‘z davrining yirik olimi sanaladi. 
Husayn Voiz Koshifiyning (tahm.1440-1505 yy.) Hirotda Abdurahmon 
Jomiy, Alisher Navoiylar bilan hamkorligi ilm-fan taraqqiyotida katta 
ahamiyat kasb etgan. Husayn Voiz Koshifiy axloq, nujum, mantiq, 
adabiyotshunoslik, riyoziyot, hisob, islom tarixi, ilohiyot, tarix, 
musiqashunoslik, tasviriy san’at, tabobat ilmiga oid 200 dan ortiq asar 
qoldirib, sharq ma’naviy madaniyatini rivojlantirishda o‘z o‘rniga ega.
Koshifiy Hurosonda Husayn Boyqaroning voizi (notig‘i), 
ta’birchisi, maslahatchisi sifatida shuhrat qozonadi. Chunki Koshifiy 
Huroson shaharlarida va’z aytib, xulq-odob qoidalari, Qur’on va Hadis 
masalalarini sharhlab, xalq orasida hurmat-e’tibor qozongan.
Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Husayn Voiz Koshifiyning 
“Axloqiy Muxsiniy” asari ingliz, nemis, o‘zbek, turk tillariga tarjima 
qilingan. Mazkur asar Husayn Boyqaroning o‘g‘li Abdulmuhsin 
Mirzoga bag‘ishlangan bo‘lib, inson kamoloti uchun eng zarur hislatlar 
ta’riflanadi. Asarda inson aqliga, aqliy tarbiyaga katta e’tibor beriladi. 
Aqlni haqiqat sifatida ta’riflab, inson o‘zining faoliyatini aql yordamida 
amalga oshiradi, deydi. U ilm boylik va dunyo orttirish uchun emas, 
balki hayot kechirish uchun zarurdir, chunki ilm - doimiy, mol-dunyo 
o‘tkinchi, deb tushuntiradi. Haqiqiy dono, bilimdon kishilar o‘tkinchi 
narsalarga e’tibor bermaydilar, deydi. Demak, Koshifiy ilmni amaliyot 
bilan bog‘lab tushuntiradi. Koshifiy har bir ishning muvaffaqiyatini 
bilimlarni amalda qo‘llanishi bilan belgilagan. Bunda u inson aqlini 
faoliyatning asosi sifatida talqin etib, o‘z navbatida bu faoliyat 
yangi bilimlarning paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi, deydi va bu fikri 
bilan ancha ilgarilab ketadi. Masalan, u “Axloqi Muhsiniy” asarida 
aql bilan faoliyatning o‘zaro aloqasi xaqida gapirar ekan, barcha 
kishilar aqlga extiyoj sezadi, aql esa amaliy faoliyatga extiyoj sezadi. 
Harakat, faoliyat aqlning ko‘zgusi sanaladi. Aql yordamida insoniyat 
tajribasi, ma’naviy qadriyatlar yig‘ilib boradi va kelgusi avlodlarga 
etkaziladi” deb ta’kidlaydi. Koshifiy shuning uchun ham avvalo ilm-
fan, olimlarning jamiyatdagi o‘rniga katta baho beradi, ustozlarning 
qadriga etish zarurligini uqtiradi. Ikkinchidan, ustozga hurmat odoblilik 
namunasi sifatida ham qaraladi.
Xusayn Voiz Koshifiy insonni bilim orqali tarbiyalash, uning aqliy 

---

99
qobiliyatini o‘stirish mumkin, deb bilimning insonni shakllantirish 
mezoni sifatida talqin etadi. U ilgari surgan axloqiy tushunchalar: 
yaxshilik va adolat, burch, vijdon, or-nomus, baxt-saodat kabilarni 
ta’riflab, har birini insonda shakllantirish yo‘llari va usullarini ham 
bayon etadi, ularning tarkibiy qismlarigacha ajratib, ularni ijtimoiy 
talab darajasida tushuntiradi. Shu bilan birga asosiy mezonlarini ham 
ko‘rsatib beradi. U axloqiylikning asosiy mezonlari sifatida insoniylik, 
adolatlilik, sof insoniy munosabatlar deb biladi. Bularga teskari bo‘lgan 
xatti-harakatlar: yolgonchilik, chaqimchilik, g‘araz, hasad, bahillik, 
pastkashlik, g‘iybatchilikni qoralab, ulardan qutulish yo‘llarini ham 
bayon etadi. Shuningdek, Koshifiy axloqiy talablarni ham bayon etadi. 
Bu talablar axloq qoidalari bo‘lib hisoblanadi. U o‘ttizdan ortiq axloqiy 
qoidalarni bayon etib, bular sabr, hayo, pokizalik, sobitqadamlik, avf, 
sahiylik va sahovat, tavoze’ kamtarlik, rostgo‘ylik, shijoat, xushyorlik, 
farosat kabi insoniy fazilatlarni barcha qirralariga ta’rif beradi.
Demak, Koshifiy axloqiy qarashlarida komil insonga xos bo‘lgan 
barcha hislatlarni o‘zida ifodalagan ilm-ma’rifatli, haqiqatparvar, 
adolatli, har qanday adolatsizlikka qarshi kurashuvchi oliyjanob inson 
qiyofasini tasavvur etamiz. Husayn Voiz Koshifiyning yana bir asari 
“Futuvvatnomai Sultoniy” bo‘lib, unda komil insonni shakllantirishning 
aynan amaliy yo‘llanmalari beriladi. Ma’lumki, X asrdan boshlab 
javonmardlik yoki futuvvatchilik harakati keng yoyilgan. Bunda barcha 
yosh yigitlar o‘z hayotini faqat ezgu hislatlarni tarkib toptirishga 
bag‘ishlab, zoxiran va botinan pok bo‘lish, o‘z ezgu niyatlarini amalga 
oshirish uchun jamoa bo‘lib uyushgan. Bunday yoshlarni javonmardlar 
yoki futuvvatlar deb atashgan. Ular ma’naviy va jismoniy etuklikka 
intilgan, mardlik va oliyjanoblik namunasini ko‘rsatgan. Ularning o‘z 
jamoasi, piri, ustozlari, yig‘iladigan joylari bo‘lgan. Sarbadorlar Abu 
Muslim, Yaqub ibn Lays, Mahmud Torobiy kabi qahramonlarimiz ham 
o‘z vaqtida javonmardlar bo‘lishgan.
Koshifiyning “Futuvvatnomai Sultoniy” asari ham boshqa ta’limiy-
axloqiy asarlar qatori ana shu javonmardlik ilmining qoida-nizomlarini 
ifoda etgan. Futuvvat (javonmardlik) ilmi ham tasavvuf, so‘fiylikka 
muvofiq kelib, insonni axloqan poklash, mehru shafqat himmat 
va mardlik ko‘rsatishni targ‘ib etgan. Tasavvuf futuvvatda yuksak 
g‘oyalarning amaliy-ijtimoiy tadbiqini ko‘rsa, futuvvat esa tasavvufda 
nazariy-e’tiqod asosini topgan. Odatda futuvvat sifatlari mavjud kishini 

---

100
fatiy deganlar. Fatiylarning lug‘atiy ma’nosi - yoshlik. Bu so‘z yosh 
yigitga nisbat berilgan. Shu bilan birga majoziy ma’noda insoniy 
fazilatlar nuqtai nazaridan kamolat chegarasini zabt etgan olamga - 
yoshlarga nisbatan ko‘llanilgan.
Javonmardlikning ruknlari (ustunlari) o‘n ikkita bo‘lgan: oltita 
zohiriy, oltita botiniy.