Sholini dastlabki qayta ishlash hususiyatlari

^{SHOLINI DASTLABKI QAYTA ISHLASH HUSUSIYATLARI}
Q.M. Saparbayev
Toshkent davlat agrar univeristeti magistri
Kalit so‘zlar: sholichilik, sifat, tozalash, quritish, yanchish, oqartirish, saralash.
Joriy yilda respublika aholisini guruch mahsulotiga bo‘lgan talabini ichki ishlab chiqarish hisobiga qoplash uchun jami 111,2 ming gektar, shundan asosiy maydonlarga 40,3 ming gektar va takroriy ekin sifatida 70,9 ming gektarga sholi ekilib, parvarishlanmoqda.
Qishloq xo‘jaligidagi boshqa yo‘nalishlar kabi sholichilikni ham zamonaviy texnologiyalarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Jumladan, sholi maydonlarida resurs va suv tejamkor texnologiyalarni joriy etishga katta eʼtibor qaratilmoqda. Sholi ekishga mo‘ljallangan umumiy maydonning 25,2 ming gektari lazerli tekislandi, 38,2 ming gektar maydonga ko‘chat usulida va 15,3 ming gektarga zamonaviy seyalkalar bilan sholi urug‘i qadaldi.
Sholichilikdagi yana bir o‘zgarishlardan biri shuki, ushbu yil hosili uchun ilk marotaba tegishli hududlarda urug‘lik sholi yetishtiruvchilar bo‘yicha tender tanlovlar o‘tkazildi. Bunda urug‘lik sholi yetishtiruvchi 356 ta sub’yektlar tanlab olinib, 6 ming 203 gektar maydonlarga ekish uchun yuqori avlodli mahalliy sholi navlarining urug‘liklari yetkazib berildi.
Sholi hosildorligini oshirish, yangi resurstejamkor, yuqori hosilli navlar yaratish bo‘yicha Vyetnam Qishloq xo‘jaligi Ilmiy Akademiyasidan 2 ta mutaxassis (Pham Van Nghia, Nguyen Phu Thanh) taklif etildi va 6 ta sholining ertapishar navlari olib kelinib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatida dastlabki tajriba sinovlari olib borilmoqda.
Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida 2022-yilda respublikada 485 ming tonna yoki o‘tgan yilga nisbatan 55 ming tonna ko‘p sholi hosili yetishtirish, bundan 347 ming tonna guruch mahsulot ishlab chiqarish kutilmoqda.
Eng muhimi, resurs tejamkor texnologiyalar joriy qilingan maydonlarning har bir gektaridan olinadigan sholi hosildorligi o‘rtacha 65-70 sentnerga yetkaziladi hamda respublika aholisini guruchga bo‘lgan talabini ichki ishlab chiqarish hisobiga to‘liq taʼminlash va importni to‘xtatish imkoni yaratiladi.
Eʼtiborlisi, ushbu yilda yetishtiriladigan yuqori avlodli sholi urug‘liklari hisobidan 2023-yildan boshlab respublika bo‘yicha to‘lig‘icha sertifikatlangan urug‘lik bilan taʼminlash yo‘lga qo‘yiladi.
Sholini o‘rib-yig‘ib olish. Sholi hosilini yig‘ishtirib olishda uning urug‘likka va oziq-ovqatga ishlatilishiga eʼtibor qaratish muhim. Oziq-ovqat maqsadida foydalaniladigan sholi donining 85-90% i, urug‘likning esa, 95-100% i pishib yetilganda o‘rim-yig‘im ishlari boshlanadi.
Sholining sut pishiqlik davri boshlanishi bilan dalalarga kiradigan suvni kamaytirish lozim. Mum pishish davri boshlanganda esa, kombaynlarning yaxshi yurishini taʼminlash maqsadida suv berish to‘xtatiladi. Sholi yotib qolishining oldini olish uchun daladagi suv sathi asta-sekinlik bilan kamaytirib boriladi. Bunday tadbirlar sholini yig‘ishtirib olishda dalani sifatli tayyorlash hisoblanadi.
Sholini texnika yordamida yig‘ishtirib olishni ikki usulda, yaʼni oldin jatkalar bilan o‘rib, keyin kombaynlar bilan yanchiladi va alohida yig‘iladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yig‘ishtirib olishda donning namlik darajasi 18-20% bo‘lib, uni 15% namlik meʼyorgacha quritish talab etiladi. Buning uchun yig‘ib olingan hosil yuqori ish unumiga ega bo‘lgan quritish moslamalarida yoki katta xirmonlarda quritiladi va omborxonalarda saqlanadi.
O‘simliklar to‘liq o‘sishga erishgandan so‘ng (ekilganidan keyin taxminan uch oy o‘tgach) va donlar pishib - tepalari cho‘kib, poyasi sarg‘ayib keta boshlaydi - suv dalalardan chiqariladi. Dalalar qurigani sari donlar pishib, yig‘im-terim boshlanadi. Guruch yig‘ib olingandan so‘ng, u quyidagi bosqichlar amalga oshiriladigan qayta ishlash zavodiga o‘tkaziladi.
Tozalash. Keraksiz begona moddalarni olib tashlash uchun zarur bo‘lgan palovni tozalash guruch frezalash mashinalarining to‘g‘ri ishlashini ta’minlash uchun katta ahamiyatga ega. Dag‘al guruch bir qator elakdan o‘tkaziladi va musbat havo assimilyatsiya qilish orqali chang va yorug‘lik aralashmalarini olib tashlash uchun yopiq elektron aspiratsiya tizimi taqdim etiladi. Qo‘pol guruchdan og‘irroq (lekin shunga o‘xshash o‘lchamdagi) kiruvchi material destoner/gravitatsiya ajratgich orqali chiqariladi. Ushbu mashina o‘ziga xos tortishish printsipi asosida ishlaydi. Toshlar va boshqa og‘ir aralashmalar og‘irroq bo‘lib, ekran yuzasida qoladi, qo‘pol guruch esa engilroq bo‘lib, tashqi manba tomonidan yaratilgan ijobiy havo gradientiga aylanadi.
Quritish. Guruch donlarini maydalashdan oldin namlikni 18-22% gacha kamaytirish uchun quritilishi kerak. Bu sun'iy isitiladigan havo yoki ko‘pincha tabiiy quyosh nurlari yordamida amalga oshiriladi. Guruch donalari tabiiy ravishda quritilishi uchun dalalarda tokchalarda qoldiriladi. Quritgandan so‘ng, endi qo‘pol guruch deb ataladigan guruch donasi qayta ishlashga tayyor.
Po‘stidan ajratish

• 
  Sholini toshlar orasida ezish yoki maydalash yo‘li bilan qo‘lda qobig‘ini kesish mumkin. Biroq, ko‘pincha u avtomatlashtirilgan jarayonlar yordamida tegirmonda qayta ishlanadi. Sholi avval qoldiqlarni elakdan o‘tkazadigan bir qancha elaklardan o‘tib tozalanadi. Puflangan havo yuqori moddalarni olib tashlaydi.
  
• 
  Toza bo‘lgandan so‘ng, guruch qo‘l toshlarining harakatini taqlid qiluvchi mashina tomonidan tozalanadi. Chig‘anoq mashinasi guruchdan qobiqlarni abraziv moddalar bilan qoplangan ikkita metall varaq orasiga aylantirib, bo‘shatadi. Ushbu jarayonda yadro qobig‘ining 80-90% chiqariladi.
  
• 
  Chig‘anoqlash mashinasidan donalar va qobiqlar chiqindi qobig‘ini aspiratsiya qiladigan tosh g‘altakga o‘tkaziladi va yadrolarni qobiqdan tozalanmagan donalardan ajratuvchi mashinaga o‘tkazadi. Yadrolarni silkitib, paddy mashinasi og‘irroq po‘stloqsiz donlarni mashinaning bir tomoniga majbur qiladi, engilroq guruch esa boshqa uchiga tushadi. So‘ngra, qobig‘i tozalanmagan donalar qobig‘ini tozalash jarayonini yakunlash uchun boshqa snaryadlash mashinalariga o‘tkaziladi. Qovurilgan guruch donalari jigarrang guruch sifatida tanilgan.
  

Yanchish. Guruch donining tashqi kepak qatlamlarini saqlab qolganligi sababli, jigarrang guruch boshqa qayta ishlashga muhtoj emas. Biroq, qo‘shilgan vitaminlar va minerallar bilan bir qatorda, kepak qatlamlarida jigarrang guruch maydalangan oq guruchga qaraganda tezroq buziladigan yog‘ ham mavjud. Bu jigarrang guruchni yanada ko‘proq ingl. oq guruch yaratish uchun maydalashning sabablaridan biridir.
• Jigarrang guruch dondan tashqi kepak qatlamlarini olib tashlaydigan ikkita huller mashinasidan o‘tadi. Hullerning ichki devoriga va aylanuvchi yadroga bosilgan donalar bilan kepak qatlamlari ishqalanadi. Yadro va ichki devor ikkinchi qobiq uchun yaqinlashib, barcha kepak qatlamlarini olib tashlashni ta’minlaydi.
• Endi ochiq rangli don cho‘tkasi bilan sovutiladi va silliqlanadi.
• Silliq oq guruch pivo g‘altakiga o‘tkaziladi, u erda sim to‘r parda ustida singan yadrolar elakdan o‘tkaziladi. Ko‘pincha, jilolangan oq guruch yorqinligini oshirish uchun glyukoza bilan qoplanadi.
Guruchni oqartirish. Jigarrang guruch o‘ziga xos panjara o‘lchamidagi zumrad toshlari yordamida yaratilgan qo‘pol sirt bilan ishqalanadi. Dag‘al zumrad jigarrang kepak qatlamini olib tashlaydi. Tosh g‘ildiraklarining radial tezligi, toshlarning panjara o‘lchami, tosh yuzasi va boshqa ekran orasidagi bo‘shliq va oqartiruvchi mashinalarning chiqish kamerasiga tashqi bosim oqlik darajasini aniqlaydi. Kepak qatlami pnevmatik tarzda keyingi qayta ishlash va saqlash uchun alohida xonaga o‘tkazilsa, sirtdan chiqariladi.
Oqartirish. Oqartirilgan guruchning yuzasi hali ham qo‘pol bo‘lib, namlangan guruch silliqlash mashinasi bilan tekislanadi. Jarayon guruch yuzasini boshqa guruch yuzasiga surtishni o‘z ichiga oladi, bu ikki sirt o‘rtasida moylash vositasi sifatida ishlaydigan sirlangan havo. Odatda bu jarayonning o‘zgartirilgan versiyasi guruch yuzasida juda nozik ipak qoplamani ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Kepak qatlami pnevmatik tarzda keyingi qayta ishlash va saqlash uchun alohida xonaga o‘tkazilsa, sirtdan chiqariladi.
Saralash. Buzilgan guruch butun guruchdan lotni ma’lum bir tezlikda aylanadigan silindrsimon chuqurlashtirilgan ekrandan o‘tkazish orqali chiqariladi. Aylanadigan tsilindrning bo‘shliqlariga to‘g‘ri keladigan singan va mayda donalar markazdan qochma kuch bilan ko‘tariladi va tortishish ta’sirida donalar chuqurchaga tushadi. Aylanish tezligini va chuqurlik burchagini sozlash donalarning o‘rtacha uzunligini o‘zgartirishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ergashev Sh.T., Otaxanov B.S., Abdumannopov N.A. Malogabaritnaya zernosushilka dlya fermerskix xozyaystv // Universum: texnicheskie nauki : elektron. nauchn. jurn. 2021. 6(87). URL:https://7universum.com/ru/tech/archive/item/11926
2. Электронный штангенциркуль Electronic Digital Caliper - инструкция по эксплуатации
3. И. Н. Бронштейн, К. А. Семендяев Справочник по математике для инженеров и учащихся втузов. –М:”НАУКА”, 13-е издание, 1986 г. c. 446.