ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

V.Roşer
– “Siyasi iqtisadın qısa əsasları”; 
B.Hildebrand
– “Bu günün və sabahın iqtisadı”, 
K.Knis
– "Tarixi metod nöq-
teyi-nəzərindən siyasi iqtisad" kitablarını yazmışdır. Klassiklə-

---

181 
rin təbiət qanunları haqqında təliminin əksinə olaraq tarixi 
məktəb cəmiyyətin inkişafında tarixilik prinsipini irəli sürmüş, 
inkişafın təkamül formasını qəbul etmişdir. Onlar cəmiyyətin 
ictimai həyatında, iqtisadiyyatda inqilabi dəyişiklikləri qəbul 
etmirdilər. 
V.Roşer
o dəyişiklikləri qanuni adlandırırdı ki, o sülh 
yolu ilə başa çatsın. İnqilabi dəyişiklikləri isə qeyri-qanuni 
hesab edirdi. Əmtəə təsərrüfatının spesifik tarixi xarakterini 
inkar edirdi. 
B.Hildebrand
millətin tarixini dövrləşdirərək təsərrüfatın 
inkişaf tarixini üç dövrə bölür: orta əsrlərin təbii təsərrüfatı 
(natural təsərrüfat), pul təsərrüfatı, kredit təsərrüfatı. Məh-
sulların mübadiləsinin, qarşılıqlı inama, mənəvi keyfiyyətlərə 
görə aparılması ideyasını irəli sürürdü. Hildebrand krediti, pul 
və kapitalı ləğv etmək üçün bir vasitə hesab edirdi. 
Köhnə tarixi məktəbin üçüncü nümayəndəsi 
K.Knisin
"Tarixi metod nöqteyi-nəzərindən siyasi iqtisad" kitabında ta-
rixi məktəbin metodoloji yanaşmalarının sistemli ifadəsi veril-
mişdi. Onun digər mühüm əsəri iki cildlik "Pul və kredit" 
(1885-ci il) kitabıdır. O, hesab edirdi ki, siyasi iqtisad yalnız 
təsvir edə bilər və nəzəri ümumiləşdirmələr vermək imkanında 
deyil. K.Knis statistikanı və tarixi təsviri iqtisadi hadisələrin 
dərk olunmasının vasitələri hesab edirdi.
18
K.Knis tarix 
məktəbin digər nümayəndələri kimi, müxtəlif xalqların 
təkamülündə iqtisadi təzahürlərin təkrarlanmasını, bununla da 
iqtisadi inkişafın ümumi qanunlarının mümkünlüyünü rədd 
edirdi. 
Tarixi məktəbin baniləri obyektiv iqtisadi qanunlara əsas-
lanan iqtisadi nəzəriyyədən imtina edir və onu heç bir nəzəri 
ümumiləşmə olmadan iqtisadi faktların toplanması, təsvir 
olunması ilə məşğul olan iqtisadi tarixlə əvəz etməyi məsləhət 
görürdü. Beləliklə, siyasi iqtisadın vəzifəsini iqtisadi hadisə-
18
Bax: Əlləzov Q.S. "İqtisad elminin nəzəri-metodoloji əsaslarının tarixi 
inkişafı", Bakı-2009, səh.206.

---

182 
lərin nəzəri təhlili, ümumi nəticələrin əldə olunması deyil, 
faktiki və tarixi materialların təhlilində axtarırdılar.
Bu şəxsiyyətlərin hər üçü iqtisadi araşdırmaların dəqiq və 
metodoloji şərhlərini doktrina şəklində işlənib hazırlanmasını 
hesablamışdılar: bütün iqtisadi reallıqlar əhəmiyyətli dərəcədə 
qarşılıqlı şəkildə fəaliyyətdədir və milli-tarixi şərtlərin məcmu-
sunu konkret şəkildə özünə ehtiva edir. Buna uyğun olaraq 
iqtisad elmi köhnəlmiş ideyalara tənqidi yanaşaraq, iqtisadi 
fikirləri tarixi proseslərin nəticəsi kimi inkişaf etdirməli və işçi 
qüvvəsinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, davamlı və 
genişləndirilmiş ictimai ideyalar üçün, fərqli şəkildə sosial si-
yasət irəli sürməlidir. 
Alman tarixi məktəbinin digər bir nümayəndəsi