Rbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Az
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
93 3.3. Kommersiya banklarının mənfəətinin formalaşdırılmasının reytinq sistemi Kommersiya banklarının mənfəətinin formalaşdırılması kommersiya müəssisəsinin, əməliyyatlar çərçivəsinin, fəaliyyətdə olan qeydiyyat sisteminin spesifik xüsusiyyətləri vasitəsilə müəyyən olunur. İ llər ərzində toplanan balans mədaxili yekun maliyyə nəticəsini əks etdirmir. Bir il ərzində debet hesabı 950 "Mədaxil hesabına vəsaitlərin kənarlaşdırılması" üzrə cari ilin balans mədaxili, məsrəflərdən ibarətdir (vergilər, bankın fonduna avans pul vəsaitinin köçürülməsi, xeyriyyə məqsədlərinə dair xərclər və ş.). İlin ə vvəlinə 950 nömrəli hesabdan vəsait 951 nömrəli hesaba köçürülür. Səhmdar cəmiyyətin qərarına əsasən əlavə gəlirdən istifaəd olunur. Mənfəətin bölünməmiş hissəsi ötən illərin gəlirləri hesabına daxildir. Bu dgəlirdən istifadə üsulları 951 - ci hesabda əks olunur. 1988 - ci ildən etibarən gəlir və itkilər ayrıca olaraq balans hesablarında nəzərdən keçirilir: - hesabat ilinin mədaxili - 70301 nömrəli hesab, - ötən illərin itkiləri - 70402 nömrəli hesab. Bu cür qeydiyyat sistemi bankın hesabatının bilavasitə yardımı ilə kredit təşkilatının fəaliyyətində neqativ (mənfi) halların olub - olmaması haqqında müəyyən məlumatlar əldə etmiş oluruq. Maliyyə proseslərinin yekununun formalaşdırılması və bu cür qeydiyyat sistemi bizə bəzi amilləri aşkar etməyə şərait yaradır; 94 - mədaxil və məsrəflərin növünün dəyişdirilməsi həlledici amil kimi balans gəlirinin dinamikliyini müəyyən edir; - mədaxil və məsrəflərin parametrlərinin uyğunluğu; - yekun maliyyə nəticəsinin hesablanması. Xarici ölkələrin qeydiyyat standartlarının və bank fəaliyyətinin maliyyə nəticələri - mədaxildir. O, ümumbank məsrəfləri, vergilərin ödənilməsindən sonra qalan gəlir qalığıdır. Bu balans mədaxili bankın faiz ödənişini gəlir və məsrəflər ilə ə laqələndirir. Dünya standartları üzrə mədaxil haqqında hesabat, mədaxil və məsrəflər, formalaşan gəlir, quruluş və sabitləşmə prinsipinə əsasən qruplaşdırılır. Faiz marjasının, faizsiz mədaxil və məsrəflərin, qeyri - sabit gəlir mənbəyinin bir qrupu ayırd edilir. Mədaxil haqqında hesabat son maliyyə nəticəsinin dinamikliyini, mədaxilin enmə və qalxma amillərini, mədaxilin keyfiyyət mənbəyini aşkar etməyə yönəlir. Sabit mənbələrin bilavasitə yardımı ilə mədaxilin artımına səbəb olan müsbət nəticəyə gəlmək olar. Əks təqdirdə bankın reytinqi son maliyyə nəticəsinin kəmiyyət artımına baxmayaraq yüksəlmir. Kommersiya banklarının mədaxil səviyyəsinin qiymətləmdirilməsinin əsas üsulları kimi aşağıdakıları misal çəkmək olar: • gəlir mənbəyinin struktur təhlili; • maliyyə əmsalları sisteminin təhlili; • amillərin təhlili. 95 Struktur təhlilin məqsədi gəlirin əsas mənbəyini aşkar etməyə, onu sabitlik nöqteyi - nəzərindən qiymətləndirməyə xidmət edir. Kommersiya banklarının gəlir səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin əsas üsullarından biri də maliyyə əmsallarının təhlili sistemidir. Bu təhlil aşağıdakılardan ibarətdir: • maliyyə əmsalının hesablanma miqyasının normativ səviyyə ilə müqayisəsi; • bank əmsallarının rəqib bank əmsalları ilə qarşılıqlı müqayisəsi; • əmsalların dinamikliyinin qiymətləndirilməsi; • əmsalın dinamiklik amillərinin təhlili. Gəlir əmsalları sistemi növbəti göstəricilərdən ibarətdir: • gəlir və aktivlərin qarşılıqlı münasibəti • gəlir və maliyyə kapitalının qarşılıqlı münasibəti; • bir əməkdaş üzrə gəlir. Bu göstəriciləin hesablanma metodikası ölkəmizdə qəbul olunmuş qeydiyyat və hesabat sistemindən asılıdır. Bununla bağlı olaraq, sadalanmış göstəricilərin hesablanma variantlarını və onların iqrisadi ttərkibini nəzərdən keçirək. Qeydiyyat sistemində verilmiş əmsalın hesablanma metodları aşağıdakılardır: (3.1) (3.2) Dövrü balans mənfəəti Ə = ________________________________ Dövrü balans aktivinin yekununun orta qalığı Dövrü balans mənfəəti - qeyri - sabit gəlir Ə =_______________________________________ Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 96 3.1 və 3.2 düsturundakı əmsalların fərüi mədaxilin qeyri - sabit mənbələrdən tənzimlənməsidir. Bu prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Əmsalların dinamikliyinə böyük qiymət verilir. Bankın nüfuzu əmsalların mədaxil artımının qeyri - sabit mənbələr vasitəsilə təminatı zamanı yüsək ola bilməz. Xarici ölkələrin qeydiyyat standartlarında xalis mənfəət müəyyən olunur. Buzaman oxşar əmsalların hesablanması növbəti hallar ilə sıx bağlıdır: (3.3) (3.4) Balans və əmsalın xalis mənfəəti arasındakıfərlər ilə əlaqədar olaraq 3.1 və 3.2, eləcə də 3.3 və 3.4 uyğun deyillər. Lakin biz 3.5 və 3.6, 3.7 bə 3.8 əmsallarının müqayisəli təhlilini həyata keçirə bilərik. Bu əmsalların dinamikliyi əsasında onların əhəmiyyəti barədə real nəticəyə gəlmək olar. Xalis mənfəət əsasında əmsalların hesablanması dünya bankının təcrübəsinin genişləndirilməsi nəticəsində mütəxəssislər tərəfindən tövsiyyə olunmuş mənfəət normativlərindən istifadə edir. 3.6 əmsalının normativ səviyyəsi 1,15 - -dən 0,35 % kimi, 3.4 əmsalı ilə 1,0 - dən 0,6 % faizləri arasında tərəddüd edir. Mənfəət əmsalları sistemində əsasverici göstərici gəlit/aktivlər göstəricisidir. Onun faktiki ə həmiyyəti bank işinin effektivliyinin (gəlirliliyinin) Dövr üzrə xalis mənfəət Ə =_______________________________________ Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı Dövr üzrə xalis mənfəət - qeyri - sabit gəlir Ə =_______________________________________ Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 97 qiymətləndirilməsi üçün yeganə meyar deyildir. Bu birinci, yüksək gəlirin bir qayda olaraq böyük risk ilə bağlı olması ilə izah olunduğu üçün bankın riskdən müdafiə olunması dərəcəsini eyni vaxtda nəzərə almaq çoc vacibdir. İkincisi, gəlirliliyin sadalanan əmsalının dinamikasını təyin edən amillər arxasında gizlənən iqtisadi təzahürlər prinsipial əhəmiyyətə malik olur. Birinci vəziyyətin izahı üçün KEMEL Amerika sistemində kommersiya bankının gəlirliuinə verilən qiyməti nəzərdən keçirək. KEMEL sistemində bankın gəlirlilik səviyyəsinə verilən qiymətin əsasını kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri təşkil edir. Bankların gəlirliliyinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün aktivlərdən istifadə effektivliyinin əmsalı onları gəlirləri və məsrəflərinin səviyələri ilə bağlı çoxsaylı göstəricilərdən fərqləndirmişdir. Aktivlərin orta həcmi - Oma normativ səviyyəsi bankların qrupları üzrə müəyyən olunur və onların ayırd edilməsinin əsasını aktivlərin həcmi tşkil edir. Bütün banklar beş qrupa bölünür, məsələn: I - 100 milyon dollardan az aktivlər. II - 100 milyon dollardan 300 milyon dollara kimi aktivlər. III - 300 milyon dollardan 1 milyard dollara kimi aktivlər. IV - 1 milyard dollardan 5 milyard dollara kimi aktivlər. V - 5 milyard dollardan artıq aktivlər. Qruplardan hər biri üzrə üç il ərzində faktiki səviyyəsinin əsasında Oma orta həcmi müəyyən olunur. Bu qrupun daha çox və daha az gəlirli banklarının aşkar 98 olunması üçün üç il ərzində bu qrupun bankları üzrə sadalanan əmsalın faktiki orta kəmiyyətinin azalan sırasına əsaslanan yanaşma üsulundan istifadə olunur. Yüksək reytinqli gəlirlilik normativi (I) sıranın əvvəlindəki yüksək əmsalların orta həcminə müvafiq olur və onların sayı bankların bu qrupunun əmsallarının ümumi sayının 15 % təşkil edir. Növbəti əmsalların 50 % mislində orta kəmiyyəti təmin olunan səviyyə üçün normativ səviyyəsidir (II); vasitəli səviyyə üçün 20 % (III) və son həddli səviyyə üçün 15 % (IV). İtkilər zamanı V - qeyri - kafi reytinq verilir. Başqa sözlə desək, Oma orta kəmiyyətlərinin alınan siyahısını bölüşdürən səviyyələr (daha yüksək səviyyə üçün - 15 %, kafi səviyyə üçün - 50 %, vasitəli səviyyə üçün - 20 % və daha az səviyyə üçün - 15 %) ilkin mütənasibliyin müəyyən olunması üçün tətbiq olunur. Oma ilkin faktiki kəmiyyətlərin istifadəsi üç il ərzində təsərrüfat dinamikası ilə əlaqədar gəlirlərin artım və tənəzzülü kimi qısamüddətli effektin bankın gəlirliyi standartlarına təsirini azaldır. Aktivlərin vergi qoyuluşunun mədaxili - menecment gəlirinin qiymətləndirilməsi üçün mədaxil/aktivlər əmsalı ilə qarşılıqlı münasibəti və müqayisəsi. Ə msalların hesablanması aşağıdakı hallarda mümkündür: a) qeydiyyat sisteminin fəaliyyəti zamanı, (3.5) Balans mənfəəti Ə =_______________________________________ Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 99 b)dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi; (3.6) Ə msalların müxtəlifliyi, eyni məcraya yönəlməməsi bərabər şəraitdə mədaxilin idarəolunması prosesini mürəkkəbləşdirir. Xüsusi kapital üzrə mənfəət. Xüsusi kapital - kommersiya banklarının ehtiyatlarının sabit hissəsidir. Ona görə də, xüsusi kapitalın manat üzrə mədaxilin sabitliyi və artımı ötən dövr ərzində müəyyən dərəcədə bankın nüfuzunun gələcəkdə qorunub saxlanılmasına xidmət edir. Nəhayət, bu əmsal təsisçilərin, səhmdarların, payçıların marağına səbəb olur. Belə ki, bu əmsal onların, yəni təsisçi, payçı, səhmdarların investisiya qoyuluşunun effektivliyini artırır. Xüsusi kapital üzrə mənfəət əmsalının hesablanma metodu: a) Azərbaycanda fəaliyyət göstərən qeydiyyat sistemi; (3.7) (3.8) (3.9) (3.10) b)dünya standartları üzrə qeydiyyat sistemi: (3.11) Dövrü xalis mənfəət + dövr ərzində ödənilən bütün vergilər Ə =_______________________________________________________ Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı Dövrü balas mənfəəti Ə =_____________________________________ Dövr üzrə xüsusi kapitalın orta çəkisi Dövrü balas mənfəəti Ə =_____________________________________________ Dövr üzrə xüsusi kapitalın orta çəkisi Dövrü balas mənfəəti - dövrü mənfəətin qeyri-sabit növləri Ə =_____________________________________________ Nizamnamə fondunun orta çəkisi Balas üzrə mənfəəti - maya dəyərə aid olan vergilər Ə =_____________________________________________ Nizamnamə fondunun orta çəkisi Dövr ərzində xalis mənfəət Ə =_____________________________________________ Nizamnamə fondunun orta çəkisi 100 (3.12) (3.13) (3.14) 3.11 əmsalının 10 %- dən 20 % - ə kimi normativ səviyyəsi - 15,14 əmsalı üçün - 15 %, bir işçi qüvvəsi üzrə mədaxil - mədaxil idarəetmə orqanlarının ə məkdaşları ilə ümumi razılığının qiymətləndirməyə imkan verən qarşılıqlı münasibətidir. Ə msalların hesablanma metodu; a) qeydiyyatın fəaliyyətdə olan sistemi; (3.15) b) dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi; (3.16) Ə msallar sisteminin gəlirliliyinin əsasını aktiv/mədaxilin göstəriciləri təşkil edir. Bu göstəricilərin faktiki əhəmiyyəti bank fəaliyyətinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi üçün yeganə xüsusiyyətdir. Bu: Dövr ərzində xalis mənfəət Ə =_____________________________________________ Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləği Dövrü xalis mənfəət - dövrü qeyri-sabit gəlir növləri Ə =_____________________________________________ Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləği Dövrü xalis mənfəət + ödənilmiş vergilər Ə =_____________________________________________ Səhmdar kapitalının orta məbləği Balans üzrə mənfəət Ə =_____________________________________________ Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı Dövr ərzində xalis mənfəət Ə =_____________________________________________ Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı 101 • Bir qayda olaraq, yüksək gəlirin böyük təhlükə ilə qarşılaşdığını sübuta yetirir. Buna görə də bankın təhlükədən mühafizəsini nəzərə almaq lazımdır. • Mənfəət əmsalının dinamikliyini müəyyənləşdirən amillərdən asılı olan iqtisadi proseslər prinsipal əhəmiyyətə malikdirlər. • Bank mədaxil amillərinin təhlili müxtəlif üsullar vasitəsilə həyata keçirilir. • Bankın nüfuz dairəsinin əsas amilləri mədaxil əmsalının tərkibindən (məzmunundan) ayrılır. Əmsalın dinamikasını müəyyənləşdirən əsas amil - mədaxil və aktivlərin mütləq ölçülərinin (məbləğinin) dəyişdirilməsidir. Bütün bunlardan asılı olaraq gəlir və aktivlərin məbləğini artıran və azaldan ə sas amillər müəyyən olunur. Bankın mənfəət amilləri aşağıdakılardır: • Bankın mədaxil və məsrəflərinin inkişafı (enmə templərinin qarşılıqlı münasibəti); • Bankın ayrı - ayrı fəal əməliyyatlarının orta mədaxili; • Bankın gəlir gətirən aktivlərinin payı; • Bankın aktiv və passiv əməliyyatlarına dair faiz tarifinin dövriyyəsi; • Gəlir gətirən aktivlərin quruluş tərkibi; • Kredit portfelinin quruluş tərkibi; • Bankın təhlükəli fəal əməliyyatlarının aktiv payları; 102 • Fəal əməliyyatların ayrı - ayrı növlərinin gəlirliliyi. Bankın mənfəət amillərinin səviyyəsinin təhlil üsullarından biri gəlir gətirən ə msalların yerləşdirilməsidir. Məsələn, iki əmsalı götürə bilərik: (3.17) Cədvəl 3.4 Hesabat ilinin rüblüyü Mədaxil/aktivlər Gəlirlər/aktivlər Mədaxil/aktivlər I 0,43 2,4 18,0 II 1,24 2,0 61,8 III 0,58 1,8 32,3 IV 0,27 1,5 17,8 İ l ərzində üç əmsalın dinamikliyinin müqayisəli təhlili ümumi gəlirlilik (mənfəət) əmsalının enməsi bankın aktiv əməliyyatlarının gəlirinin ixtisarı ilə izah edilir. Bu faiz tariflərinin və komission mükafatların səviyyəsinin, eləcə də gəlir gətirən aktivlərin payının dəyişməsindən asılıdır. Gəlir gətirən aktivlərin payı effektivlik əmsalı vasitəsilə xarakterizə olunur: (3.18) Mənfəət Bankın ümumi gəliri Mənfəət _____________ = _____________________ x __________________ Bank aktivləri Aktivlər Bankın ümumi gəliri A g Ə ef = -------------------- A 103 Burada: Ə ef - effektivlik əmsalı; A g - gəlir gətirən aktivlərin dövr ərzində orta qalığı A - dövr ərzində yekun üzrə balans aktivlərinin orta qalığıdır. (3.19) Öz növbəsində, xalis mənfəət əmsalı aktivlərə qarşı münasibətdə vuruqlara yerləşdirilir. Bərabərlik nəticəsində növbəti növ əmələ gəlir: (3.20) Xalis mənfəət iləxüsusi kapitalın qarşılıqlı əlaqəsi dünya təcrübəsində Dükon formulu kimi tanınmışdır (məşhurdur). Aktiv gəlirərinin artımı amillərin birinci misalda dəqiq əks olunmuşdur. Gəlir marjasının artımı (inkişafı) komissiya və faiz tariflərinin səviyyəsindən, bankın mədaxil və məsrəflərinin qarşılıqlı əlaqəsindən, vəsaitlərin dəyər qiymətindən asılıdır. Leverec əmsalının səmərəliyi bankın cəlb olunmuş vəsaitlərinə tabedir. B zaman bankın genişləndirilmiş depozit bazası daha əlverişlidir. O, vəsaitlərin nisbi ucuzluğunu və pul bazarında bankın faiz tarifinin tərəddüdündən az miqdarda da olsa asılılığını təmin edir. Xalis mənfəət (vergi ödənişindən sonra Xalis mənfəət (aktiv üzrə) Aktivlər ---------------------------- = ------------------------------- x ---------------------------- Xüsusi kapital Aktivlər Xüsusi kapital Xalis mənfəət Xalis mənfəət Aktivlər Aktivlər -------------------- = ---------------------- x --------------------- x ----------------- = Xüsusi kapital Ümumi gəlir Xüsusi kapital Xüsusi kapital =gəlir marjası x aktivlərin gəliri x leverec əmsalı (kapital multiplikatoru). |