Qishloq aholi

69

---

O 'zbekiston Respublikasida joylashuvning guruhli shakllari
Yirik
shaharlar
Shaharlar- 
markazlar 
aholisining 
soni, ming 
kishi
O 'rta­
cha
kattalik­
dagi
shahar­
lar
Shaharlar- 
markazlar 
aholisining 
soni, ming 
kishi
Kichik
shaharlar
Shaharlar- 
markazlar 
aholisi­
ning soni, 
ming kishi
2003y. 2025y.
2003y. 2025y
2003y.
2025y.
Toshkent 2132,3
2700 Nukus
217,9 360
Beruniy-
To‘rtko‘1
53,6
50,1
80
72
Samar-
qand
360,8 550
Urganch
137,6
190
Q o‘n-
g'irot
35,9
85
Naman­
gan
399,4 550
Buxoro
238,3 370
Chimboy
45,7
70
Andijon
345,7 550
Qarshi
207,0 290
Xiva
49,7
70
Farg'ona-
M arg‘ilon
184,0
+
160,9
225
+
190
Shahri-
sabz
89,2
125
G ‘ijdu-
von
38,6
60
Termiz
118,3
168
Zarafshon
53,8
75
Jizzax
135,5
190
Katta-
q o'rg'on
65,3
85
Navoiy
141,9 200
Guliston
55,6
72
Qo'qon
200,6 230
Yangiyer 
- Xovos
27,8
27,7
74
Angren-
Olmaliq
128,2
145
Parkent
45,5
62
Bekobod
84,4
105
Chust-
Pop
63,2
22,5
80
40
Eslatma:
Tizimdagi 
shahar-markazning gavjumligi 
kattaligi 
bo‘yicha 
joylashuvning guruhli shpikllariga ajratish mezoni hisoblanadi: yirik 
markazlar uchun - 500 ming kishi va undan ko‘p; o ‘rtacha kattalikdagi 
shahar-markazlar uchun - 100-500 ming kishi; kichik shahar-markazlar 
uchun-5 0 -1 0 0 ming kishi. Bunda shahar-markazlarga transportda 
qatnash: yirik tizimlar uchun- 1 2 0 daqiqagacha, o'rtacha tizimlar 
uchun - 90 daqiqagacha; kichik tizimlar uchun - 60 daqiqagacha
70

---

Takrorlash uchun savollar:
1. Qishloq hududlardagi aholi joylashuvi tizimidagi mavjud 
muammoni qaysi omillar keskinlashtirmoqda
2. Qishloq hududlardagi aholi joylashuvi tizimidagi muammoning 
mohiyati nimadan iborat?
3. Qishloq hududlardagi aholi joylashuvining shakllangan tizimi­
dagi muammo mazmuni qaysi asosiy holatlar mujassamligida ochib 
berilishi mumkin?
4. Qishloq aholi punktlarini shahar va qishloq joylashuvining 
yagona tizimiga integratsiya qilish vazifasi qaysi ikkita tarkibiy 
qismdan iborat?
5. Qishloq hududlarda aholi joylashuvi tizimi rekonstruk- 
siyasining hozirgi bosqichidagi asosiy vazifasi nimadan iborat?
6. Quyi darajali markazlar - kichik va mayda qishloq aholi 
punktlari joylashgan tizim markazlariga qanday rol ajratiladi?
7. Turli darajadagi tizim tashkil qiluvchi markazlar tarmogMni 
rivojlantirish va zichlash bilan bir qatorda yana qaysi omil qishloq 
aholi punktlarini yagona tizimga integratsiya qilishda o‘ta muhim 
hisoblanadi?
8. Qishloq joylardagi aholi punktlarini joylashtirish muammosini 
hal qilishning asosiy yo‘nalishlarini qaysi uchta vazifadan iborat 
butunlikda ko‘rish zarur?
2.3. Jo y la sh tirish n in g m ahalliy tizim larin i tuzilm aviy-rejali
tashkil etish
Joylashtirishning mahalliy tizimlarini qishloq aholi punktlari va 
faoliyatning hududiy turlarini rivojlantirish bilan bogMiq shakllantirish 
shahar va qishloq aholi punktlarining o ‘zaro bogMiqlikda rivojlantirish 
masalasini hal qilishga, shuningdek bu kabi rivojlanishning aniq 
shaharsozlik shakllari yaratilishiga yordam beradi. Lekin, aholi 
punktlarini loyihashtirishning hozirgi amaliyotida alohida shakllangan 
aholi punktlarini rejalashtirish va ularda turli soha obyektlarini qurish 
asosiy shaharsozlik masalasi boMib kelmoqda. Bu kabi yondoshuv 
shahar va qishloq aholi punktlarining o ‘zaro bogMiq ravishda 
rivojlanish tendensiyasiga ziddir. Shu sababdan, aholi punktlarini
71

---

rivojlantirish bo‘yicha shaharsozlik masalalari vechimiga kompleks 
yondoshuv zarurati borgan sari dolzarb ko'rinishga ega boMmoqda.
Ma’muriy tumanlarda qishloq aholi punktlari rivojlanishidagi 
asosiy yo‘nalishlami va muvofiq xo‘jalik infratuzilmalarining hududiy 
tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlarini o ‘rganish va tahlil qilinishi 
joylashtirishning mahalliy tizimlaridagi funksional va rejali tuzil- 
malari shakllanishidagi quyidagi muhim jihatlarini ochib bermoqda: 
-joylashtirishning mahalliy tizimlarini shakllantirish jarayonida 
aholi punktlari-markazlaming tuzilma tashkil qiluvchi roli va 
ahamiyati kuchayib borayapti, bu holat ma’muriy tuman aholisining 
aksariyat qismi mahalliy markazga jamlanishida ifodalanadi;
-xo‘jalik o ‘zgarishidagi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta’sir qilish 
zonasidagi joylashuvning xususiyatlarni belgilab beruvchi omil 
sifatida mahalliy markaz ahamiyatining ortishi;
-shakllanayotgan tizim doirasida joylashuvning hududiy va 
funksional jihatdan birlashishi, bunga yuqorida sanab o ‘tilgan 
jarayonlar sabab bo'lmoqda;
-mahalliy tizimlaming funksional va tuzilmaviy-funksional yaxlit- 
ligining kuchayishi, bunga ular doirasidagi transport tarmoqlarining 
takomillashuvi, aholining mehnat va madaniy-maishiy mayatniksimon 
migratsiyasi, aholiga qishloqlararo 
ijtimoiy xizmat ko‘rsatish 
tizimining shakllanishi va qishloq aholisiga xizmat ko‘rsatishning 
ko‘chma shakllari rivojlanishi kabi omillar yordam beradi;
agrar-sanoat integratsiyasi jarayonlarining asosan joylashuvning 
mahalliy tizimlari doirasida rivojlanishi.
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishga agrar-sanoat birlashmalami 
tatbiq qilish va shu yo‘l bilan ma’muriy tuman yoki tumanlar guruhi 
ishlab chiqarish tizimini hududiy ishlab chiqarish birligiga aylantirish 
uchun dastlabki shartlami yaratilishi mahalliy markaz va istiqbolli 
qishloq aholi punktlarining funksional tuzilmasini murakkablashtirish 
va takomillashtirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga aholi punkti -
mahalliy markazning intensiv ta’siri ostidagi zonada agrosanoat 
ishlab chiqarish infratuzilmasi jamlanishi uchun sharoitlar tashkil 
qilinadi. Bir vaqtning o‘zida markazdan uzoqda joylashgan mahalliy 
joylashuv tizimlarida mehnatkashlar mavsumiy yoki vaqtincha 
ishlaydigan ishlab chiqarish bazalari rivojlanishi uchun dastlabki 
shartlar ham yaratiladi.
72

---

Sanab oMilgan tendensiyalaming barchasi istiqbolli joylashuv 
xarakteriga, joylashuvning mahalliy tizimlari va, mos ravishda, 
markazlar vazifasini bajaruvchi yoki, aksariyat hollarda, joylashuv­
ning mahalliy tizimlarida oddiy bo'g'in sifatida qaraladigan aholi 
punktlarining rejali tashkil etilishiga bevosita ta’sir ko'rsatadi. Shu 
bilan birga, bu tendensiyalar barcha shaharsozlik tadbirlar va, birinchi 
navbatda. butun tizimdagi joylashuv rivojlanishi manfaatlarini hisobga 
olgan holda markazlaming rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarning 
ijtimoiy, iqtisodiy va me’moriy-rejali nuqtayi nazardagi samaradorligi- 
ni 
baholash 
zarur 
ekanligini 
ko'rsatadi. 
Bu 
tendensiyalar 
joylashuvning 
shakllanayotgan 
mahalliy 
tizimlarini 
yagona 
shaharsozlik butunligini va kelgusida ular asosida sifat nuqtayi 
nazarida yangi, shaharsozlik nuqtayi nazarida yagona tuziim alar- 
joylashuvning lokal hududiy birliklari paydo boMishini shartlab 
beradilar (2.3.1 -rasm).
Bu kabi joylashuv birliklarini ishlab chiqarish aloqalarini hisobga 
olgan holda yaratilishi shakllangan qishloq joylashuvini o'zgartirishda 
prinsipial ahamiyatga ega, sababi, joylashuvning lokal hududiy 
birliklaridagi aholi punktlari butun mujassamligining («loter») 
rivojlanishini boshqarish bo‘yicha tadbirlarning (iqtisodiy, ijtimoiy, 
shaharsozlik va b.) yagona kompleksi ishlab chiqilishini ta’minlaydi. 
Tuman 
doirasida xo'jalik yoki 
ijtimoiy umumiylik asosida 
shakllanayotgan har bir hududiy joylashuvning lokal birligi yuqorida 
sanab oMilgan tendensiyalar ta’siri ostida kelgusida mahalliy markaz 
tomonidan boshqariladigan va kommunikatsiyalaming umumiy tizimi 
bilan bogMangan turar-joy, mehnat va dam olish zonalaridan tarkib 
topgan komplekslami tashkil qiladilar. Lokal hududiy birlik aholisi 
uchun istiqbolda kundalik xususiyatga ega boMishi kutilayotgan 
mehnat va madaniy-maishiy aloqalar tufayli bunday birliklar, o ‘z 
mohiyatiga ko‘ra, joylashuvning an’anaviy shakli, ya’ni muvofiq 
oMchamga ega shahar (rejali tuzilmasi tarqoqlashgan) sifatida 
ko‘rilishi mumkin boMadi.
Shunday shakllanayotgan joylashuv birliklarida joylashuv va 
hududdan foydalanishda har xillikning oshib borayotgan xususiyati 
namoyon boMmoqda. Qishloqlararo mehnat va madaniy-maishiy 
aloqalaming bugungi kundagi rivojlanishida yon-atrofda yashovchi 
aholining mahalliy markazlarda ishlaydilarining ulushi ancha salmoqli 
boMib, ba’zida mahalliy markazda ishlovchilaming 20-25% ni tashkil
73

---

qilmoqda. Bunday vaziyat ko'proq qishloq aholi punktlarining 
ko'pchiligi markaziy aholi punktiga yondosh bo'lganida kuzatiladi. 
Bunday holatda mahalliy markaz (tuman markazi) o ‘ziga yondosh 
qishloq aholi punktlari, shuningdek o ‘z hududi chegaralari yaqinida 
joylashgan ayrim qishloq xo'jalik obyektlari bilan joylashuv yadrosini 
shakllantiradi, bu yadro lokal hududiy joylashuv birligining rejali 
tuzilmasida yetakchi o'rinni egallaydi.
Shahardan tashqarida yashaydigan, lekin markazda ishlaydigan 
mehnatkashlar joylashuvining chiziqli radiusi bir qator omillarga, 
birinchi navbatda, transport qatnoviga bog'liq ravishda sezilarli 
darajada farqlanadi. Shaharlikmas mehnatkashlaming katta qismi 
(30% va undan ko‘p) mahalliy markazga avtobus qatnovi bilan 
bog‘langan bo'lib, odatda, shahardan IS km dan uzoq bo'lmagan aholi 
punktlarida yashaydilar. Bunday mehnatkashlaming aksariyati uchun 
joylashuv zonasi markaziy aholi punktidan 10-12 km uzoqlikdagi 
radiusni tashkil qiladi. Bir soatli yo‘l radiusida joylashgan qishloq 
aholi punktlarida yashovchi aholi (shuningdek, 10-15 km uzoqlikda, 
ya’ni 1,5 soatli radiusda yashaydiganlar ham) tumanning boshqa aholi 
punktlariga qaraganda tuman markazi bilan ko‘proq va yaqinroq, 
taxminan haftasiga bir marta aloqada bo'lib, tuman markazidagi 
asosiy madaniy-maishiy muassasalardan foydalanadilar. Mehnat va 
madaniy-maishiy aloqalar tahlili shuni ko'rsatdiki, ushbu zonada 
joylashgan qishloq aholi punktlari shahar bilan boshqa aholi 
punktlariga qaraganda ko'proq aloqada bo'lar ekanlar. Bundan kelib 
chiqib aytish mumkinki, ko'pchilik tuman markazlari 10-15 km 
radiusda o'ziga xos «intensiv ta’sir zonasi»ni tashkil etadilar.
Bayon etilganlaming hammasi mahalliy markaz va unga yaqin 
joylashgan qishloq aholi punktlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar 
yetarlicha murakkab xususiyatlarga ega ekanligidan va mahalliy 
markazga tushayotgan yuklama nafaqat mavjud, balki, intensiv ta’sir 
zonasida yashaydigan aholining kundalik qatnovlari natijasida borgan 
sari ortib borishidan dalolat beradi. intensiv ta’sir zonalaridagi aholi 
punktlari aksariyat hollarda tumanning boshqa qishloq aholi 
punktlariga qaraganda tezroq rivojlanadi. Natijada, ushbu zona 
joylashuvning mahalliy tizimi va uning markazi tuzilmaviy-rejali 
tashkil etilishining mustaqil kompleks omili sifatida xizmat qiladi.