«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası «Ádebiyat teoriyası»

II bap. T.Sársenbaev lirikalarınıń kórkemlik dúnyası
II.1. Shayırdıń poeziyasında kórkem súwretlew qurallarınıń qollanılıwı
T.Sársenbaev ádebiyat maydanına bir neshe toplamları hám poemaları menen kirip keldi. Shayır lirikasında óz dáwirinin siyasiy-social turmısın, sharayatların, óz zamanınıń talabın, quwanıshın hám qayǵısın jırlaǵanlıǵı menen áhmiyetke iye. Shayırdıń poeziyalıq shıǵarmalarına tallaw jasaw barısında onıń en aldı menen ol óz waqtının hár qıylı mashqalalarına aktiv aralasqanlıǵı, óz dáwiriniń kórinisin bere alganlıǵı, sózlerdi óz ornında sheber paydalana alıwshılıǵı kózge taslanadı. Onıń poeziyalıq shıǵarmaların janrlıq kózqarastan úyreniw barısında onda kórkem súwretlew quralları bolǵan troplar hám kórkem figuralardan sheber paydalanıp, tiykarǵı mánisti tuwrı atamay, astarlı mánide qollanıp óz pikirlerin tereń lirizm menen bergenligi ayqın kózge taslanadı. Hárqanday shıǵarmanıń kórkemlilik qunın bahalawda ondaǵı qollanılǵan kórkemlew qurallarınıń kórkemlew xızmetin, olardıń shıǵarma pútinliginde tutqan ornın úyreniw de ayrıqshа áhmiyetke iye. Kórkemlew quralları ádebiyattanıw iliminde «kórkemlew quralları», «súwretlew quralları», «troplar» dep te júritiledi.
Troplar sóylew tili baylıǵınıń hám kórkem dóretiwshiliktiń dáregi esaplanadı. Trop - kópshilik, kórkem shıǵarmalarda bir nárseni sáwlelendiriw ushın sózlerdiń óziniń túpkilikli mánisinde emes, al kóshpeli maǵanada qollanılıwı. Kórkem ádebiyatta troptıń metefora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, litota, giperbola, simvol, janlandırıw h.t basqa túrleri qollanıladı. Kórkem sóz iyeleri turmıs haqıyqatlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwda kórkemlew qurallarınan ónimli paydalanadı.
Metafora - grek tilinen alınıp, meta-qaytadan, fora-kóshiremen degen mánini ánlatadi. Metafora kórkem shıǵarmada eń ónimli qollanılatuǵın
troplardıń biri. Metafora - zatlardı bir-birine megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri. Metafora sózdiń tiykarǵı mánisinen basqa mánide awısıp qollanılıwı².
Shayırdıń poeziyalıq shıǵarmalarında en bir ónimli qollanılǵan kórkemlew quralı - bul metafora bolıp esaplanadı. Obrazlı metaforalar sózdiń tuwra mánisine salıstırǵanda, ózleriniń qosımshа semantikalıq reńkine iye, sol ústeme máni bildiriwshi dáslepki uǵım atamasınan ulıwma xalıq tilindegi metaforalıq usıl menen dóregen obrazlı ataması kiredi. Obrazlı metaforalıq sozler ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye bolǵanı menen qálegen adamnıń kúndelikli sóylew tilinde qollanıla bermeydi. Óytkeni, bunday metaforalar sáykes kónlikpeni talap etedi. Sol arqalı pikir tásirliligi payda boladı. Sonlıqtan kórkem shıǵarmalarda sóz sheberleri tárepinen obrazlılıq, tásirlilik ushın jiyi qollanıladı. Mısalı:
Táriyip dúnyasınıń óńri monshаǵı,
Sáre dúnyasının siresken tajı.
Bir gápi alpıs mıń álemniń wáji,
JÁjiniyazday shayır bolsań qáne, ol!.
T.Sársenbaevtin sóz qollanıw sheberligi óz shıǵarmalarında teńewlerdi paydalanıwında da ayqın kórinedi. Ásirese, shayır shıǵarmaları teńewlerge júdá bay. Olar mánilik jaqtan da, ańlatılıw usılları boyınshа da hár qıylı.
Jáhan jegde kiygen qızday malınsa,
Juwırsam jete almay ayaq shalınsa,
Sulıwlıq sáwrisi saǵan jalınsam:
Zárre eglenip ót, menin tusımdań. («Zárre eglenip ót, menin tusimda?»).
Bul qatarlarda lirikalıq qaharmannıń ruwxıy tolǵanısları, ishki keshirmeleri, tolqıw halatı kórkem sáwlelengen. Lirikalıq qaharmannıń bar dúnyasın, kewilin jawlap algan «sulıwlıq sáwri» sine degen qushtarlıq, talpınıwshılıq oy-sezimlerin beriwde shayır átiraptı, dúnyanı «jegde kiygen qızǵa» teńeydi. Sebebi, lirikalıq qaharman kózine átirap, dúnya gózzal kórinip atır. Bul gózzalıq onın «sulıwlıq sáwrisi» ne degen gózzal sezimleri menen baylanıslı. Bunda shayırdıń ishki keshirmeleri, debdiwleri, sezimleri «jegde kiygen qızday», «sulıwlıq sáwrisi» teńew hám metaforaları menen sáwlelengen. Ásirese, teńew mazmun kórkemligin támiynlew menen birge lirikalıq obrazdıń milliylik sipatların da qosıq mazmunına sindiredi.
Barıstay baqırıp, ulıwday ulıp,
Kimniń moynına kim salmaqshı qurıq,
Kórip atqan shıǵar mázi doq urıp.
Isenemen, hárgiz bolmaydı urıs!(«Isenemen, hárgiz bolmaydi uris!>>).
Bul keltirilgen qosıq qatarlarında da shayır teńewlerdiń kórkemlik xizmetinen utımlı paydalangan. Insan ómirinde óshpes iz qaldırǵan ashshı urıstıń qanlı aqıbetlerin “barıstay baqırıp, ulıwday ulıp” dep bir zat penen ekinshi bir zattı salıstırıp qollanıp, endi urıstıń bolmawın qáleydi. Bunda lirikalıq qaharmannıń xalıq aralıq jaǵdaylardan, urıs qáwpinen qáweterleniw, táshwishleniw mazmunındaǵı oy-pikirleri berilgen. Urısqa bolǵan gázep, jekkóriwshilik sezimlerdi beriwde xalıq uǵımındaǵı unamsız súwretlew dástúrlerinen paydalanadı.
Teńewler jańa, poetikalıq tilde burın ushıraspaǵan sóz, sóz birikpeleriniń tradiciyalıq mánilerin jańalaw tiykarında da payda boladı. Bunda shayırdıń dóretiwshilik izlenisleri, kórkem sózge bolǵan qatnası jetekshilik etedi. Eń bir elementar formalıq birlikler bolgan teńewler de kórkem mazmundı sáwlelendiriwge qatnaslı boladı. Teńew ushın, kóbinese, tábiyiy hám turmıslıq predmetler alınıp, bul predmetler emocional poetikalıq obrazǵa aylanadı.
Qárelidey qara kózi dóńgelep,
Aydap ketti, meni etip dóngelek,
Onnan sayın taqat qalmay teńgedek,
Qarawıl janımnıń qararı ketti?

Magnitke umtilgan bir bap metalday,

Tipirshilap turippan uship jete almay,
Bizdey bándirgide nasip óte almay,
Waqtında Ámiwdin Aralı ketti...(“Bir dilbar”).
Lirikalıq qaharmannıń ruwxıy halatınıń qárelidey sulıw qara kózli sulıwǵa ashıq bolıp, oǵan kewli magnit sıyaqlı umtılıp, Ámiwdiń bir suwı sıyaqlı aǵıp ketiwi oǵada tábiyiy berilgen. Shayır yar diydarına jetise almaǵan lirikalıq qaharmannıń halatın Ámiwge tabısa almay atırǵan Aralǵa psixologiyalıq jaqtan parallel qoyadı. Usı arqalı shayır sheberlik penen “pikirler oyını” arqalı qosıq poetikalıq boyawlar arqalı, yaǵnıy oy mazmunına ekologiyalıq apatshılıq haqqındaǵı oy-pikirlerdi de sindirip jiberedi. Usı tiykarında mazmunıń kóp qatlamına tiykar jaratadı. Keltirilgen pikirdi túrlishe qubıltıp, lirikalıq qosıq qatarındaǵı sıǵasqan teńewler qaharmanıń oy-sezimler dúnyasına oqıwshını erksiz eltedi. Shayır poeziyasında troplardıń ayrıqshа túri metonimiyalar da ónimli qollanıladı. Metonimiya grek tilinen alınıp, “qaytadan ataw” degen mánini bildiredi.
Súwretlew obyektin kishireytip kórsetiw litota dep júritiledi. Shayır óziniń ideyalıq maqsetine mas keletuǵın nárselerdiń áhmiyetin arttırıw, ayrıqshalandırıp kórsetiw ushın onın antipodı (yáki ogan parallel bolǵan nárseni) kishireytip kórsetedi. Litota basqa troplar sıyaqlı avtordıń oy-pikirlerin kórkemlep jetkeriw ushın qollanıladı.
Tıp-tınısh janımdı tilip tıyıqtay,
Nege órtep kettiń, belim iyiktey
Mendey mıń jigitti qaǵıp mıyıqtay,
Qolında ishqınıń soramı ketti!(“Bir dilbar...”)
Bul qatarda shayır lirikalıq qaharmannıń ruwxıy keshirmeler halatın tásirli beriw ushın kórkemlew qurallarınan paydalanadı. Teńew, metaforalar pikir kórkemligin támiynlep kelgen. Ásirese, «miń jigitti mıyıqtay qaǵıp» litotası súwretlew obyektin kishireytip kórsetiw arqalı kórkemlilikti támiynleydi. T.Sársenbaev poeziyasınıń kórkemlik ózgesheligin úyreniw barısında onıń troplardan utımlı paydalanǵanın, óz pikirlerin, ideyaların tásirli, emocional etip jetkeriwde kórkemlew quralların sheber qollanǵanın baqladıq.