Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy
Yüklə 280,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
20 Suv omborlarining geografik joylashuviga ko‘ra turlanishi: Suv omborlarini xo‗jalik talabiga qarab, uning relef va oqim sharoitlari to‗g‗ri keladigan istalgan geografik zonada barpo etish mumkin. Lekin ularning gidrologik, gidrokimyoviy va biologik rejim xususiyatlari mintaqa faktorlariga bog‗liq bo‗ladi. Yangi suv omborlarini qurishda, uning tabiiy jarayonlarni bashoratlashda va ushbu maqsad uchun tegishli havzani tanlashda birinchi navbatda ularning geografik joylashishi inobatga olinishi shart. Suv omborlari faqat arktik, antarktik va subantarktik mintaqalardagina mavjud emas. Faqatgina subarktik mintaqada bir nechta va ekvatorial mintaqada unga nisbatan ko‗proq suv omborlari mavjud. Suv omborlari asosan subtropik va tropik mintaqalarda loyihalanadi va barpo etiladi. Mintaqaviy faktorlardan eng muhimi relefdir. Suv ombori qirlar, adirli tekisliklar, tog‗oldi, plato, tog‗ vodiylari va dara relef chegaralarida barpo etilishi mumkin. Suv ombori barpo etilayotgan hudud relefidan kelib chiqqan holda bosim, hajm va suv ostida qoluvchi er maydoni, suv ombori morfometriyasi va morfologiyasi, qisman suv omborini to‗ldirish va uni ishlatish belgilanadi. Jumladan respublikamizning hududi geografik jihatdan xar hil sharoitda bo‗lganligi bois qurilgan suv omborlar ham geografik joylashuv jihatdan turlichadir. Suv omborlari geografik jihatdan joylashuvigi ko‗ra quyidagi tiplarga bo‗linadi: Tekistlik va pasttekisliklardagi suv omborlar: Tekistlik va pasttekisliklardagi suv omborlar suv to‗plash havzasining ya‘ni suv bilan qoplagan maydonining kengligi bilan ajralib turadi. Ushbu guruhdagi suv omborlarning odatda maksimal chuqurligi 20-25 m gachani va o‗rtacha chuqurligi 5-9 m ni tashkil etadi. Suv omborini ekspluatatsiyasi jarayonidagi bo‗shatish chuqurligi 2-7 m ni tashkil etadi. Suv ombori sathini qisman (kichik balandlikda) o‗zgarishi ham suv omborining suv yuzasi maydonini katta o‗zgarishiga ta‘sir ko‗rsatadi. Yana bu guruhdagi suv omborlarida qirg‗oqlar shakllanishi boshqa guruhdagi suv omborlariga nisbatan jadal ravishda sodir bo‗lmaydi, aksincha qirg‗oqlar shakllanishi sekinlik bilan o‗zgarib boradi. Ushbu guruhdagi suv omborlarga me‘yoriy dimlangan suv 21 sathining (MDS) belgisi 600 m gacha bo‗lgan suv omborlarni qo‗shish mumkin. O‗zbekistonda mavjud yirik suv omborlardan Talimarjon, Kattaqo‗rg‗on, To‗dako‗l, Janubiy Surxon, O‗zan va Kaparas kabi suv omborlarni tekistlik va pasttekisliklardagi suv omborlar guruhiga qo‗shish mumkin. Bu suv omborlar tekistlik va pasttekisliklarda joylashibgina qolmay ularning MDS belgisi 600 m dan pastdadir. Tog‘oldi hududlardagi suv omborlar: Tog‗oldi hududlardagi suv omborlari tekislik va pasttekisliklardagi suv omborlarga nisbatan suv bilan qoplangan maydoni kichikroq va chuqurligi esa kattaroq hamda me‘yoriy dimlangan suv sathi (MDS) belgisi 600 m dan 1200 m gacha bo‗ladi. Ikkinchi guruhga mansub suv omborlarning maksimal chuqurligi 70 – 100 m gachani va o‗rtacha chuqurligi 30 – 18 35 m ni tashkil etadi. Bu suv omborini ekspluatatsiya qilish davrida suv omborini bo‗shatish chuqurligi 10 – 12 m ni tashkil etadi. Ushbu turdagi suv omborlarida qirg‗oqlarning shakillanish jadalligi tekistlik va pasttekistlikdagi suv omborlarga nisbattan ko‗proq kuzatiladi. Qirg‗oqlari esa nisbattan baland va tik qiyaliklardan tashkil topgan bo‗ladi va ushbu guruhdagi suv omborlar asosan daryo o‗zanlarida joylagan bo‗ladi. Tog‗oldi hududlardagi suv omborlar guruhiga Andijon, Pachkamar, Qorabog‗ va Langar suv omborlarini misol qilib keltirsa bo‗ladi. Tog‘li hududdagi suv omborlar: Tog‗li hududlarda joylashgan suv omborlari akvatoriyasi katta bo‗lmagan suv bilan qoplangan yuza maydoniga ega bo‗ladi va kamdan kam holatlarda bir necha o‗n km2 ni tashkil etadi. Tog‗li hududlarda joylashgan suv omborlari guruhiga mansub suv omborlarining umumiy chuqurligi kamida 100 – 200 m gachani va suv omborini ekspluatatsiyasi jarayonida suv omborini eng katta bo‗shatish chuqurligi 50 – 100 m gacha bo‗ladi. Suv omborini kam bo‗shatganda ham suv sathi keskin o‗zgaradi va aksincha suv yuzasining maydoni katta farqda o‗zgarmaydi. Uchunchi guruhga mansub suv omborlari me‘yoriy dimlangan suv sathining (MDS) belgisi 1200 m dan yuqorida bo‗ladi. Ushbu turdagi suv omborlari qirg‗oqlarida tog‗ jinslarining tabiiy joylashuvi natijasida shamol to‗lqinlari ta‘sirida qirg‗oqlar shakillanishi va suvning toshishi 22 kuzatilmaydi. Ushbu turdagi suv omborlarida loyqa-cho‗kindilar to‗planishiga asosan sel-toshqin davrida daryo oqimi orqali keladigan oqiziqlar miqdori va qirg‗oqlar yuqori qismidagi o‗prilish, ko‗chish kabi holatlar asosiy sabab bo‗ladi. Tog‗li hududlarda joylashgan suv omborlar guruhiga Oxangaron, To‗polang va Xissarak suv omborlari misol bo‗ladi. Yüklə 280,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|