Toshkent axborot texnologiyalari universiteti audiovizual texnologiyalari kafedrasi
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3.Dolby Surround koderi
Dolby Surround (5-rasm) koderining kirishiga to‗rt L, R, C va S kanal signallari beriladi, chiqishida esa-ikkita Lt (Left-total) va Rt (right-total) kanal signallari olinadi. «total» (umumiy) so‗zi kanallar faqat «o‗z» signallarinigina (chap va o‗ng) emas, balki boshqa kanallar (C va S) ning ham kodlangan signallarini o‗z ichiga olishini anglatadi. L va R kanallarining signallari Lt va Rt kanallari 8 chiqishiga hech qanday o‗zgarishsiz uzatiladi. S kanal signali ikki teng bo‗lakka bo‗linib, Lt va Rt kanal signallari bilan qo‗shiladi. Dastlab S signali 3 dB ga susaytiriladi (uning «yarmini» dekoder matritsasida qo‗shgandan so‗ng, signalning akustik quvvatini o‗zgartirmay saqlash uchun). S kanal signali ham 3 dB ga susaytiriladi. Undan tashqari, Lt va Rt kanallari signallari bilan qo‗shilishdan oldin quyidagi o‗zgartirishlar olib boriladi: • chastotalar polosasi o‗tkazish polosasi 100 Gts dan to 7 kGts gacha bo‗lgan polosali filtr bilan cheklanadi • Dolby V shovqin bostirgich bilan qayta ishlanadi • fazasi bo‗yicha +90 va -90 shunday siljitiladiki, S signalining Lt va Rt bilan qo‗shilishi uchun mo‗ljallangan tarkibiy qismlari bir-biri bilan teskari fazada bo‗lib qoladi. L va R signallari bir-biriga halaqit bermaydi, ular mutlaqo mustaqil. Bir qaraganda sezilmasa-da, ammo C va S signallari ham bir-biridan nazariy jihatdan ideal ajratilgan va bir-biriga bog‗liq emas. Haqiqatan ham dekoderda S signali Lt va Rt signallari ayirmasi sifatida paydo bo‗ladi. Аmmo bu signallarda S signalining mutlaqo bir xil komponentlari bor va ular ayirganda bir-birini o‗zaro kompensatsiyalaydi. Аksincha, S signali dekoder tomonidan Lt va Rt signallari yig‗indisi kabi ajratiladi. S signalining komponentlari ham bir-biriga teskari fazada bo‗lgani uchun, o‗zaro qo‗shilganda, ular ham bir-birini kompensatsiyalaydi. Bunday kodlash S va S signallarini juda yuqori yechimda bir shart bilan uzatish imkonini beradi: Lt va Rt signallari uzatiladigan jismoniy kanallarning amplituda va faza tavsiflari bir xil bo‗lishi kerak. Masalan, agarda S signalining komponentlari Rt va Lt kanallarida, uzatish kanallari turli tavsifga ega bo‗lganligi sababli bir xil bo‗lmay qolsa, u holda S signalining bir qismi o‗rinsiz S kanaliga o‗tadi. Koderning tavsifidan ma‘lumki, signallarni kodlash oddiy analog usullari bilan amalga oshiriladi. Dolby Surround tizimida kodlangan signalda dekoder uchun hech qanday boshqaruvchi signallar yoki yo‗riqnomalar yo‗q. O‗zining elektr tavsiflari bo‗yicha u oddiy ikki kanalli stereosignaldan farq qilmaydi, va kodlangan signalni oddiy «apparat» usullari bilan aniqlab bo‗lmaydi. 9 Faraz etaylik, Dolby Surround bilan kodlangan signal oddiy stereofonik apparaturada Surround dekoderisiz eshitilayapti. Lt signali akustik tizimning chap kanaliga, Rt-signali esa o‗ng kanaliga keladi. Ikki kanalli ovoz yozishda manbadan chap tomonda joylashgan mikrofondan signal chap kanalga, manbadan o‗ng tomonda joylashgan mikrofondan signal o‗ng kanalga keladi. Аgarda manba chap va o‗ng mikrofonlardan teng masofada joylashgan bo‗lsa, u holda manba signali chap va o‗ng kanallar o‗rtasida teng ikkiga bo‗linadi. Dolby Surround koderida S signali Lt va Rt kanallari o‗rtasida akustik sathda emas, teng elektr sathda bo‗linadi. Shuning uchun ikki akustik L va R tizimida S kanali tovushi mavjud L va R tizimlari o‗rtasida joylashgan mavhum akustik tizim signalidek eshitiladi. Lt va Rt kanallarida S signalidan tashqari, S signalining komponentlari mavjud, ammo ular teskari fazada, shuning uchun bu komponentlarning akustik signallari akustik tizimlar o‗rtasida bir-birini kompensatsiyalaydi. Shuning uchun Surround kanali tovushi zo‗rg‗a eshitiladigan «soxta» tovush, qaerdadir L va R akustik tizimlari orasida aylanib yurgandek tuyuladi. Shunday qilib, Dolby Surround har qanday Surround koderli va kodersiz stereoapparatura bilan moslashadi.Dolby Surround passiv dekoderi faqat bitta qo‗shimcha kanal- S kanalini ajratadi. Dekoderning funktsional sxemasi 6-rasm ko‗rsatilgan. Lt signali hech qanday o‗zgarishsiz L dekoderning chiqishiga keladi. Rt signali ham huddi shunday tarzda R dekoder chiqishiga keladi. Lt va Rt signallarida R va L real akustik tizimlar o‗rtasida mavhum akustik tizimlarni paydo etuvchi markaziy S kanali signalining yarmisi bor. L – R ning ayirish tugunini alohida akustik kanalga keladigan Surround signali ajratadi. S signalining komponentlari ham R va L akustik tizimlari bilan eshittiriladi, ammo ular teskari fazada bo‗lganlari uchun, tinglovchi eshitmaydi. Dekoderning asosini oddiy passiv L – R ayirish operatsiyasini bajaruvchi differentsial kuchaytirgich tashkil etganligi uchun, bunday dekoder «passiv dekoder» nomini olgan. 7-rasmda oddiy dekoder kanallari o‗rtasidagi o‗zaro echimlar ko‗rsatilgan. Kanallarning diametral joylanishi faqat elektr signallariga taalluqlidir. Qo‗shni kanallar o‗rtasidagi (L va S; S va R; R va S; S va L) yechim 3 dB dan oshmasligi aniq. Bu yechim 10 tinglovchilar tomonidan boshqacha eshitiladi. Аgar koderning kirishida faqat chap kanal signali bo‗lsa, u bir vaqtning o‗zida chap kanal radiokarnaylari va Surround kanalida eshittiriladi, o‗ng kanalda eshittirish tovushi yo‗q. Huddi shunday holat koder kirishida faqat o‗ng kanal signali bo‗lganda yuz beradi. Аgarda koder kirishida faqat markaziy kanal signali bo‗lsa, u signal chap va o‗ng radiokarnaylari bilan eshittiriladi, bunda fazoda S kanalining mavhum radiokarnayi shakllanadi. Shunday qilib, hatto oddiy passiv dekoder ham uchta frontal- L, R va C kanallar eshittirishining ideal yechimini ta‘minlaydi. Bu psixoakustik effekt ikki kanalli stereo zaminida ham yotibdi. Shuning uchun stereo tizim tinglovchisi ikkita kanal radiokarnaylarini o‗zidan to‗g‗rida chap va o‗ng tomonlarda barobar masofada joylashtirishga harakat qiladi. To‗rtinchi kanal uchun yetarlicha yechim ta‘minlanmaydi. Surround signalining bir qismi chap va o‗ng kanalga o‗tishida katta buzilish bo‗lmaydi.Birinchidan, tinglovchi barcha tovushlarni ekrandagi sodir bo‗layotgan harakatlarga mos holda front (old) tomondan eshitiladi deb hisoblaydi. Ikkinchidan, Surround kanalidan uzatiladigan tovush odatda qandaydir manba bilan bog‗liq emas. Masalan, ekranda biz chaqmoqni ko‗ramiz, momoqaldiroq, shovqin, shamol, yomg‗ir ovozlarini barcha tomonlardan bir vaqtda eshitamiz.Teskari hodisa, ya‘ni L va R kanal signallarining S kanalga kirishi ko‗proq nohushliklar tug‗diradi. Surround texnologiyasida barcha kanallarning akustik tizimlari o‗lchamlari cheklangan xonalarda o‗rnatiladi va barcha signallarning fazoviy qo‗shilishi aniq deb qabul qilingan albatta. Аmmo bu frontal kanallar va Surround kanali o‗rtasidagi zaif yechimni hisobga olmasa ham bo‗laveradi, degan gap emas. Darhaqiqat, agarda tovush manbai L va R mikrofonlaridan turlicha masofalarda o‗rnatilsa, bu kanallardagi signal sathlari ham turlicha bo‗ladi. Natijada differentsial kuchaytirgichning chiqishida 11 Surround signalidan tashqari, L va R kanallarining ayirmasiga teng signal ham bo‗ladi. Tajribalar shuni ko‗rsatdiki, Surround radiokarnaylarida frontal kanal signallarini, ayniqsa nutqni eshitish ko‗p xollarda stereofoniklik fikrni buzadi. Markaziy kanal va Surround kanallari yechimini hal etish maqsadida, mavjud passiv dekoderlarda qo‗shimcha o‗zgartirishlardan foydalaniladi:S kanalidagi vaqt bo‗yicha kechikish (10 ms) Xaas effekti deb ataluvchi effektni yo‗qotish imkonini beradi. Xaas effektining asosiy mohiyati shundan iboratki, agar tinglovchi Surround akustik tizimlarga frontal kanallar tizimiga nisbatan yaqinroq joylashsa, u avval Surround kanaliga kirgan L va R kanallar komponentlarini eshitadi, keyin esa xuddi shu signallarni frontal tizimdagi radiokarnaylar nurlatgan signallar sifatida eshitadi. Frontal yo‗nalishdagi tovush quvvati kattaroq bo‗lishiga qaramay, vaqt bo‗yicha ilgarilaganligi tufayli, tinglovchi tasavvurida orqadan kelayotgandek tuyuladi. Frontal tovushlarning kechiktirilishi ularning S kanaliga tushgan tovushga nisbatan tinglovchilarga oldinroq etib kelishini kafolatlaydi.7 kGts li past chastota filtri bir necha sabablarga ko‗ra ishlatiladi. Ulardan asosiysi: agar tovush manbai markazdan chap yoki o‗ng tomonga siljigan bo‗lsa, tovush chastotasi yuqori bo‗lgan sari, Surround kanaliga kiradigan signalning amplitudasi shuncha yuqori bo‗ladi. Darhaqiqat, bir xil geometrik masofalar ayirmasida fazalar ayirmasi chastotaga bog‗liq, L va R signallari bir xil amplitudaga ega bo‗lganda, L R signallar ayirmasi amplitudasi (ya‘ni S kanaliga kirayotgan signal) faqat fazalar ayirmasi bilan aniqlanadi. Shuning uchun yuqori chastotalarda kanallarning samarali bo‗linishini ta‘minlash qiyinroq. Ikkinchi sababi, tovush chastotasi qanchalik yuqori bo‗lsa, tinglovchi tovush manbaiga bo‗lgan yo‗nalishni shunchalik aniq belgilaydi. L va R kanallari signallari S kanali signali sathidan birmuncha past bo‗lganda, uni bostirish uchun shovqin bostirgich Dolby V tizimi qo‗llaniladi. Yuqoridagilardan ko‗rinib turibdiki, Dolby Surround odamning eshitish a‘zolari xususiyatlaridan-psixoakustik effektlardan foydalanadi. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|