“Металл қуйиш усуллари” мавзусини

Domna peching tuzilishi va ishlashi. Hozirgi zamon domna pechi 5 - 10 yil 
davomida uzluksiz ishlovchi shaxtaviy pech bo‟lib, temir rudalaridan cho‟yan 
olishda foydaniladi. Domna pechi beshta asosiy qismdan tashkil topgan: koloshnik, 
shaxta, raspar, zaplechik va gorn. 
Koloshnik konuslar tizimidan iborat bo‟lib ruda, flyus va yoqilg‟ini to‟g‟ri yuklash 
uchun sharoit yaratadi. Pechning koloshnik qismi tagidagi pastga tomon kengayib 
boradigan, kesik konus shaklli eng katta qismi shaxta deb ataladi. Shaxta silindr 
shaklidagi raspar deb ataluvchi qismi bilan tutashgan, bu yerda o‟tadigan jarayonlar 
natijasida bekorchi jinslar shlakka o‟tadi. Rasparning ostida zaplechik joylashgan 
bo‟lib, u ish jarayonida koks bilan to‟lgan bo‟ladi. Pechning silindr shaklidagi eng 
pastki qismi gorn deb ataladi. Gorn pechning eng muhim qismidir, chunki unda 
yoqilg‟i yonadi hamda suyuq metall va shlak to‟planadi. Gornning tubi leshchad 
deyiladi.
Gorn, zaplechik, raspar va shaxta hajmlarining yig‟ndisiga pechning foydali hajmi, 
gornning eng pastki qismidan koloshnikning eng yuqori nuqtasigacha bo‟lgan ichki 
balandlik pechning foydali balandligi deb ataladi. 

---

21 
6-rasm. Domna pechining tuzilishi:
1- cho‟yanni quyib olish uchun nov; 2-shlak uchun nov; 3-furma; 4-gaz chiqaruvchi 
trubalar; 5-yuklash qurilmasi; 6-havo haydovchi qism; 7-shlak tashigichlar; 8-
poydevor; 9-leshchad; 10-cho‟yan tashuvchi vagonchalar. 
Domna pechida sodir bo’ladigan jarayonlar. Domna pechida sodir bo‟ladigan 
jarayonlarni quyidagi davrlarga bo‟lish mumkin; temir oksidlaridan temirning 
qaytarilishi; temirning cho‟yanga aylanishi; shlak hosil bo‟lishi. Bu jarayonlar bir 
vaqtda sodir bo‟ladi. Cho‟yan olish jarayoni quyidagidan iborat: shixta materiallari 
(temir va marganes rudasi, yoqilg‟i va flyuslar) pastga tushadi, gazlar esa yuqoriga 
ko‟tariladi. Bu gazlar koks yonishidan hosil bo‟ladi. Yonish gorn sohasida 
boshlanadi. 1200 
0
S haroratgacha qizdirilgan havo furma teshiklari orqali pechga 
kiradi va furma sathida koks uglerodi bilan reaksiyaga kirishadi. Yonishdan 
karbonad angidrid hosil bo‟ladi:

---

22 
C

O
2
=CO
2 
Gaz yuqoriga ko‟tarilgan sari kislorod miqdori kamaya boradi va uglerod to‟la 
oksidlanmaydi, quyidagi reaksiya sodir bo‟ladi: 
CO
2 
+ C = 2CO. 
Domna pechiga bug‟ ham puflanadi. Bug‟ koks bilan reaksiyaga kirishib, uni 
oksidlaydi:
H
2
O + C=H
2
+CO. 
Bir yo‟la flyus - ohaktosh parchlanadi: 
CaCO
3

CaO+CO2 
Temirning uning oksidlaridan qaytarilishi domna jarayonining muhim bosqichi 
hisoblanadi. U asta-sekin quyidagi sxema bo‟yicha kechadi: 
Fe
2
O
3

Fe
3
O
4

FeO

Fe; 
3Fe
2
O
3 
+ CO = 2Fe
3
O
4 
+ CO
2
+Q; 
Fe
3
O
4 
+ CO = 3FeO + CO
2
+ Q; 
FeO+CO=Fe + CO
2
– Q. 
Rudani vodorod bilan qaytarishda shunday reaksiyalar bo‟ladi. Bir yo‟la temir 
oksidi qattiq uglerod hisobiga quyidagi reaksiya bo‟yicha ham qaytariladi: 
FeO+C = Fe + CO.
Shunday qilib, 50% gacha shixta qaytariladi. Qattiq uglerod (qurum ko‟rinishida ) 
rudaning g‟ovaklariga o‟tiradi va uni uglerodlaydi.
900

1100 
0
S haroratda uglerod oksidi sof temir bilan reaksiyaga kirishadi: 
3Fe + 2CO = Fe
3
C + CO
2
. 
Bunda temir karbidi hosil bo‟ladi va u temirda erib, uni uglerodlaydi. Temirni 
qaytarish jarayoni bilan birga shixtaning boshqa elementlari (kremniy, marganes, 
fosfor) ni ham qaytarish reaksiyasi sodir bo‟ladi. Marganes shixtaga maxsus 

---

23 
kiritilgan marganes rudasidan qaytariladi. Aralashmalarning qaytarilishi quyidagicha 
sodir bo‟ladi: 
MnO + C = Mn + CO; 
SiO
2
+ 2C = Si + 2CO. 
P
2
O
5
ko‟rinishidagi fosforning qaytarilishi ham shunday amalga oshiriladi.
Oltingugurt temir bilan birikma hosil qilib, qolgan temirda eriydi.
Yuqorida qayd qilingan elementlarning qaytarilishi tufayli domna pechida 
temirning uglerod, marganes, oltingugurt, fosfor bilan murakkab qotishmasi hosil 
bo‟ladi. Bekorchi jins, kul, oltingugurt, koks va ruda aralashmalarining bir qismi 
flyus bilan birikib shlak hosil qiladi. Domna jarayonida shlakning roli juda katta, 
cho‟yanning sifati hosil bo‟lgan shlakning xarakteriga bog‟liq. Oltingugrtni chiqarib 
yuborish quyidagi reaksiya bo‟yicha sodir bo‟ladi: 
CaO + FeS 

FeO + CaS.
Shlak domnada suyuqlantirishning qimmatli mahsuloti hisoblanadi. U turar 
joy va sanoat binolarini qurishda, sement, beton, g‟isht tayyorlashda, yo‟llar 
qoplamasida va hatto o‟g‟it sifatida ishlatiladi.
Domna gazi suyuqlantirishning muhim mahsuloti bo‟lib, yuqori kaloriyali 
yonilg‟i hisoblanadi. Undan turli metallurgiya agregatlarini (havo isitgichlari, koks 
batareyalari) isitishda foydalaniladi, so‟ngi vaqtlarda undan qimmatli kimyoviy 
mahsulotlar olinmoqda. Bir kecha – kunduzda 1500 t cho‟yan beradigan domna 
pechi 90 – 100 t yoqilg‟i o‟rnini bosadigan gaz beradi.