lazımdır ki, bu dövrd
ә istiliyin tәbiәti haqqında sәhv tәsәvvürlәr – istiliyi qızmış cisimlәrdәn soyuq cisimlәrә axa bilәn
m
әhvedilmәz, çәkisiz xüsusi bir maye (kalorik) kimi qәbul edәn kalorik nәzәriyyә dә yarandı. İstiliyi, maddәni tәşkil edәn
z
әrrәciklәrin daxili hәrәkәtinin nәticәsi kimi qәbul edәn Nyuton, R.Huk, Boyl, Bernulli vә başqaları tәrәfindәn irәli sürülәn
molekulyar-kinetik istilik n
әzәriyyәsi isә müvәqqәti olaraq iflasa uğradı.
İşığın korpuskulyar v
ә dalğa nәzәriyyәlәri arasındakı rәqabәt, nәhayәt 19-cu әsrin әvvәlindә dalğa nәzәriyyәsinin qәlәbәsi ilә
bitdi. Bunun
әsas sәbәblәrindәn biri T.Yunq vә O.J.Frenel tәrәfindәn işığın difraksiyası vә interferensiyası, elәcә dә
polyarizasiyası (işığın enin
ә dalğa olması) hadisәlәrinin dalğa nәzәriyyәsinin kömәyilә inamlı izahı olmuşdu. Korpuskulyar
n
әzәriyyә bu hadisәlәri izah edә bilmirdi. İşığı elastiki mühitdә (efirdә) yayılan eninә dalğalar kimi tәsәvvür edәn Frenel, işıq
dalğalarının bir mühitd
әn digәrinә keçәrkәn sınan vә qayıdan işıq sellәrinin intensivliyini tәyin edәn qanunu vә elecә dә işığın
ikiqat sınması n
әzәriyyәsini yaratdı.
L.Qalvani v
ә A.Volta tәrәfindәn elektrik cәrәyanının kәşfi fizikanın inkişafı üçün böyük әhәmiyyәt kәsb etdi. Güclü sabit elektrik
c
әrәyanı mәnbәlәrinin – qalvanik batareyaların yaranması elektrik cәrәyanının müxtәlif tәsirlәrinin öyrәnilmәsinә tәkan verdi.
Elektrik c
әrәyanının kimyәvi tәsiri H.Devi vә M.Faradey tәrәfindәn tәdqiq edildi. Elektrik cәrәyanının maqnit әqrәbinә
t
әsirininin kәşfi (H.K.Ersted, 1820) elektrik vә maqnit hadisәlәri arasında sıx әlaqә olduğunu sübut etdi vә bunun da әsasında
A.Amper bütün maqnit hadis
әlәrinin hәrәkәt edәn yüklü zәrrәciklәrin – elektrik cәrәyanının nәticәsi olduğunu isbat etdi. Bu
t
әdqiqatlar nәticәsindә Amper elektrik naqillәri arasında qarşılıqlı tәsir qüvvәsinin qiymәtini eksperimental yolla tәyin etdi (Amper
qanunu). 1831 ild
ә Faradey elektromaqnit induksiya hadisәsini kәşf etdi. Bu hadisәni uzağatәsir konsepsiyası ilә izah etmәk cәhdlәri
uğursuz alındı. Bu kimi hadis
әlәri izah etmәk üçün Faradey (elektromaqnit induksiyası hadisәsinin kәşfindәn öncә) yeni hipotez irәli
sürür: elektromaqnit qarşılıqlı t
әsiri aralıq agent – elektromaqnit sahәsi vasitәsilә reallaşır (yaxınatәsir konsepsiyası). Bu hipotez
materiyanın xüsusi növünün – elektromaqnit sah
әsinin xassәlәri vә qanunauyğunluqları haqqında yeni elmin formalaşmasına sәbәb
oldu.
19-cu
әsrin әvvәlindә C.Dalton maddәnin әn kiçik bölünmәz hissәsi olan atomlar haqqında tәsәvvürlәri elmә gәtirdi (1803).
19-cu
әsrin 1-ci rübündә bәrk cisim fizikasının әsası qoyuldu. 17–18 vә 19-cu əsrin әvvәllәrindә bәrk cisimlәrin (metalların,
texniki materialların, mineralların v
ә s.) makroskopik xassәlәri haqqında mәlumatlar toplanıldı vә xarici tәsirlәr (mexaniki qüvvәlәr,
istilik, elektrik v
ә maqnit sahәlәri, işıq vә s.) olduqda bәrk cisimlәrin tәbiәtinә aid empirik qanunlar müәyyәn edildi. Belә ki, bәrk
cisiml
әrin elastiki xassәlәrinin tәdqiqi Huk qanununun (1660), onların istilik xassәlәrinin tәdqiqi istilik tutumu üçün Dülonq-Pti
qanununun (1819), metalların elektrik keçiriciliyinin öyr
әnilmәsi isә Om qanununun (1826) kәşfinә sәbәb oldu. Bu dövrdә bәrk
cisiml
әrin elastiki xassәlәrinin ümumi nәzәriyyәsi işlәnib hazırlandı (L.M.A.Navye 1819–26, О.L.Koşi, 1830), elәcә dә bәrk
cisiml
әrin әsas maqnit xassәlәri haqqında elmi tәsәvvürlәr sistemlәşdirildi. Qeyd etmәk lazımdır ki, bu sahәdә alınan nәticәlәrin
әksәriyyәtinin izahında bәrk cismә sәlt mühit (baxmayaraq ki, o dövrün әksәr alimlәri bilirdi ki, kristallar daxili mikroskopik
struktura malikdir) kimi baxılırdı.
T
әbiәtdә baş verәn bütün hadisәlәri әhatә edәn enerjinin saxlanması qanununun kәşfi nәinki fizika, ümumiyyәtlә tәbiyyatşünaslıq
üçün böyük
әhәmiyyәt kәsb etdi. 19-cu әsrin ortalarında istilik miqdarı vә işin ekvivalentliyi tәcrübi yolla isbat edildi vә göstәrildi
ki, istilik enerjinin bir növüdür v
ә onun izahı üçün hәr hansı bir hipotetik substansiyaya – kalorikә ehtiyac yoxdur. Elә bu dövrlәrdә
Y.R.Mayer, C.Coul v
ә G.Helmholts bir-birindәn asılı olmayaraq enerjinin saxlanması vә çevrilmәsi qanununu kәşf etdilәr. Enerjinin
saxlanması qanunu termodinamikanın birinci qanunu adını alaraq istilik hadis
әlәri nәzәriyyәsinin (termodinamikanın) әsas qanunu
oldu.
H
әlә bu qanunun kәşfindәn öncә, S.Karno “Odun hәrәkәtvericici qüvvәsi vә bu qüvvәni inkişaf etdirә bilәn maşınlar haqqında
düşünc
әlәr” әsәrindә (1824) istilik nәzәriyyәsinin digәr fundamental qanununun – termodinamikanın ikinci qanununun kәşfinә
s
әbәb olan nәticәlәr almışdır. Bu qanunu R.Klauzius (1850) vә U.Tomson (1851) öz işlәrindә dürüst ifadә etdilәr. Tәbiәtdә baş
ver
әn istilik proseslәrinin dönmәzliyini sübut edәn tәcrübi faktların ümumilәşdirilmәsindәn doğan bu qanun, hәm dә mümkün
energetik prosesl
әrin istiqamәtini dә tәyin edir. Termodinamikanın bir tәlim kimi formalaşmasında J.L.Gey-Lüssakın tәdqiqatlarının
böyük rolu olmuşdur. Bu t
әdqiqatlara әsaslanaraq B.Klapeyron ideal qaz üçün hal tәnliyini almış vә sonralar D.Mendeleyev bu
qanunu ümumil
әşdirmişdir.
Termodinamikanın inkişafı il
ә yanaşı istilik hadisәlәrinin molekulyar-kinetik nәzәriyyәsi inkişaf edirdi vә çox keçmәdәn fiziki
k
әmiyyәtlәr arasında ehtimal xarakter daşıyan yeni tip qanunlar – statistik qanunlar kәşf edildi. Kinetik nәzәriyyәnin ilkin inkişaf
m
әrhәlәsindә sadә mühit – qaz üçün Coul, Klauzius vә b. müxtәlif fiziki kәmiyyәtlәrin orta qiymәtlәrini: molekulların sürәtini, bir
san.
әrzindә onların toqquşmalarının sayını, sәrbәst qaçışyolunu vә s. hesablamağa nail oldular. Qazın tәzyiqinin vahid hәcmdәki
molekulların sayından v
ә onların irәlilәmә hәrәkәtinin orta kinetik enerjisindәn asılılığını ifadә edәn düstur alındı. İstilik
hadis
әlәrinә belә yaxınlaşma temperatur anlayışının fiziki mahiyyәtini qaz molekullarının orta kinetik enerjisinin ölçüsü kimi
xarakteriz
ә etmәyә imkan verdi. Molekulyar-kinetik nәzәriyyәnin inkişafının ikinci mәrhәlәsi C.K.Maksvellin işlәri ilә başlandı.
1859 ild
ә о, ilk dәfә fizikaya ehtimal anlayışını gәtirәrәk, molekulların sürәtә görә paylanma qanununu kәşf etdi (bax Maksvell
paylanması). Bundan sonra molekulyar-kinetik n
әzәriyyәnin imkanları daha da genişlәnәrәk statistik mexanikanın yaranmasına
s
әbәb oldu. L.Boltsman qazların kinetik nәzәriyyәsini yaratdı vә termodina- mikanın qanunlarının statistik izahını verdi. Boltsman
әsas bir problemin – ayrı-ayrı molekulların hәrәkәti zamana görә dönәn olduğu halda makroskopik proseslerin xarakter etibarilә
dönm
әyәn olması mәsәlәsinin hәllinә öz töhfәsini vermişdir. Boltsmana görә sistemin termodinamik tarazlıq halı bu halın maks.
Dostları ilə paylaş: