Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган

"Fulusi  adliya"  ya`ni,  "adolatli    chaqa"  nomi  bilan  shuxrat  topgan  bu  yangi  mis  fuluslar 
Movorounnaxrning  barcha  shaxar  va  qishloqlarida  keng  muomalaga  kirib  davlatning    ichki 
savdosini nakd pul bilan ta`minladi. 
Ulug’bekning  bunday    isloxoti      mamlakatda      xunarmandchilik  maxsulotlarining  ichki 
chakana savdosi uchun keng yo`l ochib bergan edi. 
1428-29  yillardagi    isloxot    pul  muomalasini  yaxshilash.  Mis  tangalar  qadrini  oshirish 
maqsadida amalga oshirilgan edi. Natijada u bir qancha samaralar berdi. Unga ko`ra 1420 yili zarb 
etilgan  mis    tangalar    zarbxonalarga    topshirilib.  ularning      o`rniga  ogirligi  1,5-2  barobar  ko`p 
bulgan tangalar zarb etilgan. Qulaylik uchun  zarbxonalar  Buxorodan   tashqari   Andijon. Qarshi. 
Samarqand, Termiz. SHoxruxiyada xam tashkil qilingan. Natijada pulning qadri kutarilgan. 
O`n beshinchi asr oxiriga kelib  bo`shashib  ketgan  Temuriylar davlati xam  iqtisodiy, xam 
siyosiy  jixatidan  inqirozga  yuz  tutishi  natijasida  SHayboniylar  boshchiligidagi  o`zbeklar  
tomonidan  zabt etildi. Mamlakatda SHayboniylar sulolasiga asos solindi.  By cylola XIV asrning 
oxiriga qadar davlatni idora qilganlar. 
XIV  asrning  40-50    yillariga  kelib  SHayboniylar  davlati  tinimsiz  o`zaro  urush  olib 
boradigan kichik-kichik xokimlik va viloyatlarga bo`linib  ketdi. Faqat  70-80  yillarda Abdulloxon 
butun mamlakatni birlashtirishga muvaffak bo`ldi. 
SHayboniylar xukmronligi  davrida  mamlakat  iqtisodiyotiga ta`sir ko`rsatib, tangalar zarb 
qilishda ancha o`zgarishlar qilishdi. By davrda Temuriylar  davridagi zarb qilingan kumush va mis 
tangalar  xam  mavjud  edi.  SHayboniylar  ularni    tamg’alab,  qiymatini    kamaytirganlaridan  so`ng 
mazkur tangalar savdo aloqasida yurgizila boshlandi. SHayboniylar nomi bilan yangi  kumush  va  
mis  tangalar zarb qilishda. oz miqdorda oltin tangalar zarb qilindi, faqat Abdulloxon tomonidan. 
SHayboniylar  zarb  qilgan  kumush  tangalar  Temuriylar  davrida  zarb  kilingan  tangalardan 
farq qilgan. Lekin mis tangalar Temuriylar davrida zarb qilingan mis tangalarga o`xshash edi. Ular 
ko`p  xollarda  chiroyli  bezatilgan  dinorlardan  tashqari  mayda  mis  pullar  xam  zarb    qilganlar.  Bip 
dinorga  oltita  mis  pul  to`g’ri  kelgan.  mis  pullar  etiborsizlik  bilan  zarb  qilingan.  Bizgacha  etib 
kelgan mis  pullar yozuvlari uchib ketganligi uchun yaxshi o`rganilmagan. 
SHayboniylar davri tangalaridagi yozuvlar ko`p xollarda nasx yoki kufiy uslubida bitilgan. 
Ba`zan  tomonlardan    biridagi    yozuv  o`rniga  turli  naqshlar  yoki  xayvon,  qushlarning  rasmi 
berilgan. 
Xayvonlar  yomon  tasvirlangan, xozir  ularni  ajratish   xam qiyin. XV asrda bo`lganidek 
XVII asrda xam kumush va mis tangalar ni tamg’alash uslubi  davom etgan. Tangalar ilgari nima 
maqsadda  tamg’alangan  bo`lsa,  shayboniylar    davrida  xam  tamg’alashni  moxiyati  xarakteri 
shundayligicha qolgan. 

---

 
72 
By  davlatda      ko`plab        zarbxonalar      mavjud      edi.  Andijon,  Axsi,  Buxoro  va  boshqa 
shaxarlarda  tangalar    zarb      qilingan.  Faqat  Toshkent,  Samarqand,  Buxoro    va  Balxda  muntazam 
ravishda tangalar zarb qilingan. Xurosonni qo`lga kiritganda Xirot, Mashxad, Nishopur, Saraxs va 
boshqa shaxarlarda zarb qilingan. 
Bundan  tashqari  uncha  katta  bo`lmagan    vaqtli    zarbxonalar  xam  bo`lgan.  XVI  asrda  
bunday    zarbxonalar  mis  dinorlarga  tamg’a  bosish  ishi    bilan    shug’ullanganlar.  mas,:  Vobkani 
(Vobkent), SHavdaro va  Miyonqol, Parak  singari   zarbxonalardir, ular shasharlarda emas, balki 
uncha katta bo`lmagan  axoli  yashaydigan  joylarda ish yuritar edilar. 
Kumush  tangalarga  tamg’a  bosish  birinchidan  oldin  man  etilgan  tangalarni  qaytadan   
savdo      muomalasiga        kiritishga      imkon  yaratsa,  ikkinchidan  xazina  foyda  ko`rar    edi.  Lekin  
mavjud  kumush tangalar "eski"  va  "yangi"  tangalarga bo`linar edi.  O`nta eski tanga to`qqizta 
yangi tangaga to`g’ri kelar edi. By xol xazina uchun boylik xisoblanar  edi. SHayboniylar davlati 
inqirozga  yuz tutgan bir vaqtda ba`zi  viloyat xukmdorlari o`z nomlari bilan kumush tangalar zarb 
qilganlar.  Xullas,  SHayboniyxon  axoli  turmush  darajasini  yaxshilash  niyatida  o`tkazilgan    1507-
1509    yillardagi    isloxoti  natijasida  u  to  shu  vaqtgacha  mavjud  turli  o`lchov  va  og’irliklardagi 
tangalar  o`rniga  bir  xil  og’irlik  ulchovidagi    (5,2gr.)  kumush  va  mis    tangalarni  joriy  etadi. 
BU 
albatta  pul  savdo  munosabatlarini  barqarorlashtiradi.  Ammo    Muxammad    SHayboniyxon  
o`limidan  keyin  bir    tomondan  o`zaro  qarama-qarshilik,  ikkinchi  tomondan  Boburning 
Samarqandni olish niyatidagi xarbiy yurishlaridagi janglar mamlakat iqtisodiy  xayotiga  katta zarar 
bo`lib,  pul  qadrsizlangan.  SHuning  uchun    xam    Kuchkunchixon    1515    yildan      boshlab      pul 
isloxotiga kirishib, faqat  1527  yilga kelib axvolni to`g’rilashga erishadi. 
SHayboniylar  davlati    inqirozga  uchragandan    so`ng  xokimiyat  tepasiga  joniylardan 
Muxammad  Joniy  taxtga  o`tirdi-XUSH  asr  o`rtalariga  qadar  xukmronlik  qilganlar.  Bu  davr 
mobaynida mamlakat iqtisodiy xayotida katta o`zgarishlar qilishgan. Ular XVII asrda kumush, mis  
tangalar  zarb  qilganlar, 1702 yildan oltin tangalar chiqarganlar. 
SHayboniylar dastlab     tangalarning    og’irligini    bir misqol, ya`ni 4,8 gramm miqdorida 
zarb  qilgan  bo`lsalar.  17  asrga  kelib  tangalarni  og’irligi  4,4  grammga  tushib  qoldi.  Joniylarning 
zarb qilgan tangalari XVI  asrdagi  tangalardan  farq qilmaydi. ular zarb  qilgan  kumush va oltin 
tangalardagi yozuvlar nasx uslubida berilgan. XVII asrda xam kumush tangalar "eski" va "yangi" 
tangalarga  bo`lingan. 
BU 
davrdan    boshlab  kumush  tangalar  a`lo  sifatli  sof  kumushdan 
tayyorlangan.  Mazkur  tangalar  "eski"  deb    e`lon  qilinganidan  so`ng  10%    qimmatini  yo`qotgan, 
keyinchalik tangalarda kumush miqlori kamayib borgan. 17-asrning o`rtalarida tangalarning yarmi 
kumushdan  iborat  bo`lgan.  SHunday  bo`lsa  xam    zarb  qilingan  tangalar    «yangi»  xisoblanib  ular 
yuz foiz kumushdan zarb qilingan tangalardek muomalada yuritilgan. Ammo davlat ularni  «eski» 
tangalar deb e`lon qilishi bilanoq tangalar yarim qimmatini yo`qotar edi. 

---

 
73 
 
Tangalarning  50%  kumushdan  zarb  qilinayotganligiga  qoniqmagan  joniylar  17-
asrning  oxirida  kumush  miqdorini  25%  ga  tushirdi.  Mazkur  tangalar  xatto  ko`rinishidan  xam 
kumush tangalarga o`xshamas edi.   
 
18-asrning  boshlariga  kelib  kumush  tangalardagi  kumush  miqdori  9%  ga  tushib 
qoldi.  «Eski»  tangalarni  qiymati  tez-tez  tushib  turganiligi  sababli  yirik  savdo  ishlarini  olib  borish 
qiyinlashdi. Savdo ishlarini engillashtirish maqsadida 18-asrning boshlarida ashrafiy yoki tilla deb 
nom olgan oltin tangalar zarb qilina boshlagan.