AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

gəbrəK 
tacirbri  Ermənistanla  ticarət  etməyə  sövq  etmiş, 
onlara güzəşti faizlərb pul Krediti verməyi vəd etmişdir.
Mehri  dəhlizi  Azərbaycanın  suveren  ərazisi  Kİmi  tanın- 
saydı  Ermənistamn xarici  abm ə  sərbəst və  arxayın 
şəKİldə 
çıxa 
bildiyi  bu 
yeganə 
yolun 
bağlanması  ib   Iranla  sərhəddinin 
itirərdi. Nəticədə Ermənistan get-gedə bir-birinə həm  geosiyasi, 
hərn 
də  iqtisadi  Konteıcstdə  strateji  yaxmhğı  ib   seçibn 
üçlüyün
-  Azərbaycan-Gürcüstan  və  T üm yə -  əhatəsində  qalmış  olardı 
Kİ,  bu 
da  Dağlıq  Qarabağ  məsəbsində  ЬэтгэуНк  nümayiş 
etdirməKİə, 
obyeıctiv 
mövqe 
tutmaqla, 
əslində,  ədabtin 
qələbə- 
sinə yönəlmiş siyasətə 
xidm ət 
edərdı.
187

H.İ.M əm mədova
О 
zaman  Ermanistan  prezidenti  L.Ter-Petrosyan  Iran 
Islam  RespublİKasmın prezidenti  Əli  ЭкЬэг Haşimi  Rəfsancani 
ila  telefon  söhbatinda  ermani  qüw abrinin  Azərbaycana  hücu- 
munun  dayandırılacağmı,  hamçinin  ərazidən  hərbi  qüw ələrin 
çıxarılacağmı  bildirmişdi.  Ermanistan  prezidenti  münaqişani 
MinsK 
qrupu  çarçivasində  nizama  salınmasma  ümid  edirdi 
(125,  13  sentyabr  1993-cüil).
1994-cü  ilin  yaymda  ATƏT  nümayəndələrinin  bölgaya 
safari  ərəfasində  Azarbaycan  RespubÜKası  XIN-i  Ermanistan 
harbi  birləşmalərinin  Azarbaycamn  Iranla  sarhaddi  boyunca 
yerlaşan Zangilan rayonuna genişmiqyaslı harbi müdaxiləsi  ba- 
rada  bayanatla çıxış  etdi.  Dünya  birliyini  Ermanistan Respubli- 
Kasımn Azərbaycan RespublİKasma qarşı təcavüzünün qarşısını 
almağa çağırdı.
1994-cü  il  iyulun  26-da  BaKiya  gəlan  Vladimir  Kazimi- 
rov Heydar Əliyevla  görüşdə bildirmişdi:  «Rusiya rahbarliyi va 
Rusiyanm  xarici  siyasət  idarasi  Azarbaycanla  və  Ermənistanla 
qonşu  olan  öİKƏlarin  vəziyyatin  sabitliyinə,  regionda mehriban 
qonşuluq  münasibatlarina  olan  marağım  başa  düşarəK  həmin 
ökalarda  alaqalara  çox  böyüK  əhəmiyyət  verir.  Bu  ökəlar 
ATƏM və Rusiya ilə birlkda  sülh yaratmaq prosesinda müsbat 
rol oynaya bilərlər» (10,  28  iyul  1994-cii il) deyarKən o, əsasan, 
Irani  nazərda tuturdu.  DedİKİarimiza  sübut olaraq  BaKiya  gəlişi 
ərəfəsində  Rusiya  diplomatı  Tehranda  Iranh 
həniKarlan  ila 
regiondaKi vaziyyati  geniş müzaıdrə etmişdi.
Heydar  Əliyev  münaqişə  tarəflərini  va  elaca  da  ATƏT- 
in,  MDB-nın,  habela  qonşu  dövlətlarin  səybrini  birbşdiril- 
masini  sülh  yaratmaq  prosesinda  mühüm  cahat  saydığını 
bildirarəK  onların  faaliyyatinin  alaqabndirilmasinin  vacib 
olduğunu bildirmişdir (10,28  iyul  1994-cü il).
Rusiya Federasiyasınm salahiyyatli nümayəndəsi V.Kazi- 
mirovun  Irandan  sonra  Tüm yəya  safar  etməsi  böyüK  maraq 
doğururdu.  Regional  məsələlarin  ümumi  vəziyyətinin  öyranil-
188
məsi  ila  pardəbnm əsinə  baxmayaraq  danışıqlar  zamam  daha 
ciddi  mövzu  olan  Dağlıq  Qarabag  masabsina  da  toxunan  Ru­
siya  təmsilçisinin  bu  səfərbrinin  mahiyyətində  onun  Keçmiş 
Sovetbr Birliyinin Iranla va TürKİyə ila sərhədbrini yenidən öz 
nazarati  altına  almaq  maqsadi  dayanırdı.  Azarbaycanla iqtisadi 
maraqlarından  ali  çıxdığmı  hiss  edan  Rusiya  ATƏT-in  sülh 
planları haqqmda  şübhəli  və  kibaşlı  frarlar ortaya ataraq, bey- 
nalxalq  abm da  mənfı  rəy  yaradaraq  Dağlıq  Qarabağ  proble­
minin  həllinin  yalnız  Rusiyadan  asılı  olması  görüntüsü  yarat­
maq istayirdi.
ABŞ-m bütün ATƏT üzvbrinin,  о  cüm bdən Azərbaycan 
RespublİKasmm  suverenliyini  və  ərazi  bütövlüyünü 
dastəKİa- 
masi  rəsmi  Vaşinqtonun  masalaya  adabtli  münasibatinin  bir- 
mənah  olduğunu  göstarirdi.  Bunun  ardmca  Iran  Islam Respub- 
lİKası  XIN-nin  rəsmi  bəyanatında  Dağlıq  Qarabağda  har  hansı 
seçKİnin  Keçirilməsinin  qabuledilmazliyi  vurğulanır,  bela  yol- 
verilmaz  harəKatbrin  «böhranın  aradan  qaldmlmasına  к о т э к  
etmayacayi,  hatta  üstalİK  mövcud  vaziyyatin  müraKKabbş- 
masina  və  ataşKəs  rebiminin  pozulmasma  gatirib  çıxaracağı» 
bildirilirdi.  Bayanatın  sonunda  deyilir:  «Iran  Islam  Respub- 
lİKası  öz  növbəsində  Qarabağ  böhranma  adabtli  şaKİlda  son 
qoyulması maqsadi ila göstaribn sayləri  dəstaKİayir və bu yolla 
har cür к о т э к  etmaya hazırdır» (125,  6 noyabr  1996-cı il).
Fransanın  MinsK  qrupundaKi  yeni  missiyada müvəffəqiy- 
yat  aldo  edacayina  inammı  müəyyən  səb əb b rb   izah  edən  Pol 
Qobl  öz  şərhində  bildirirdi;  Maraqlıdır  Kİ,  danışıqlarm  müvaf- 
faqiyyatsiz  olmasınm  əsas  sababbrindan  biri  Iranın  bu  pro- 
sesdan Kanarda qalması  hesab olunurdu.  Dağlıq Qarabağ müna- 
qişasinin  nizamlanması  masəbsinda  Fransanm  irali  sürdüyü 
taKİifbrdən  aydm  olurdu  kİ,  Paris  qeyri-rəsmi  olaraq  Iran 
Kartından  istifada  etməK  isayirdi,  Ü m um iyyatb,  Pol  Qoblun 
şarhina  göra,  Fransa  höKumati  Iran  amiündan  bahrabnaraK  va 
Sovetbrdan  sonraKi  Qafqazda  yeni  m ünasibətbrm   yaradıl-
Azərbaycan 
RespublİKasının x a ric i 
siyasətincb
___________
ЕгтяпЫап-АгэгЬаусап Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
189

H.LM əmmadova
m asm a  səy  göstərməKİə  diplom atiya  i b   nəyəsə  nail  olacağını 
güm an 
etməK olardı (125,11  yanvar  1997-ci il).
1997-ci  ilin  aprel  aymda  Iran  Islam  Respublkasm ın  xa­
rici  işlər naziri  doKtor Əli  ЭкЬэг Vilayətini  qəbul  edən  Heydər 
Əliyev  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi- 
nin  nizama  salmmasmda  Iranm  imKanlarmı  yüksok  qiymətlən- 
dirərəıc  bu  məsələdə  Iran  dövbtinin  böyÜK  iş  görə  bibcəyini 
bildirmişdi.  Iranm  güclü potensialı  olduğuna  görə  Ermənistana 
təsir  göstərməK  irmcanlarımn  da 
v ü k s ə k  
olduğunu  vurğulamış- 
dır.  Prezident  sözünün  sonunda bildirmişdir:  «Biz  eyni  zaman­
da b e b  hesab  e d irk   kİ,  Ermənistan-Azərbaycan  münaqişəsinin 
aradan qaldırılması Iran üçün də gərəjcdir.  ÇünKİ regionda hərbi 
münaqişəyə  son  qoyulması  Iramn  öz  dövbti  mövqeyinə  görə 
də  ona  maraqh  olmalıdır.  Əminəm  Kİ,  biz bu  sahədə  də  sizinb 
əməKdaşlıq 
edə b ib rk »  (10,23  aprel  1997-ci il).
Bu  ərəfədə  Fransa  deputatı  Lyan  Setlunşenin  məruzəsi 
əsasında Avropa Birliyi Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsinin təmımlənımsinə dair yeni  qətnamə  layihəsi hazır- 
lamışdı.  Sənəddə MinsK qrupunun bu sahədə gördüyü işbr yiİKsəK 
qiymətbndirilmiş  və  göstərilmişdir  kİ,  apanlan danışıqlar  Dağlıq 
Qarabağm statusunun ədalətb,  obyextiv şəıdldə müəyyən edilmə- 
sinə,  əhalinin  tehlüxəsizliymm  təmin  olunnıasına  və  qaçqınlarm 
öz doğma ocaqlanna qayıtmasma imıcan yaradacaqdır,
Iran  Islam  Respublkasının  xarici  işb r  naziri  Kamal 
Xərrazi  1998-ci  ilin  avqust  ayında  BaKida  Azərbaycan  Prezi­
denti  i b   görüşü  zamanı  Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qara- 
bağ  münaqişəsinin  həll  edilməsi  üçün  Azərbaycanla  Ermənis- 
tanm  damşıqlarma  üstünlüK  verdiyini  və  Iranm  bu  m əsəbdə 
KöməK  göstərməsinin  mümKiinlüyünü  bildirdi  (10,  13  avqust 
1998-ci  il).  Görüşdən  çox  Keçməmişdi  kİ,  bu  fııdr  Ermənistan 
RespublİKasının 
xarici  işlər  naziri  V.Osıcanyanm  Irana  səfəri 
zamam təıcrar səsbndi.
190
Ermənistanın  Azərbaycana  ərazi  iddaiları  ilə  əlaqədar 
yaranmış  son  münaqişənin  çoxillk  tarixində  Tünciyə  və  Iran- 
dan  sonra  AmerİKanm  da  Ermənistanı  təcavüzıcar ıcimi  rəsmən 
tammasını  əks  etdirən  ABŞ  D övbt  Departamentinin  məlumat 
xaraKterli  arayış  (3  aprel  2001-ci  il)  münaqişənin  başlandığı 
andan  etibarən  qəbul  edilmiş  qərarlann  və  irəli  sürübn  təıdif- 
b rin   ən  dəyərlilərindən  biri  idi.  Bu  da  Amerkamn  sülhpərvər 
qüvvəbrə  rəğbəti  və  irticaçı  dövlətbrə  mənfı  münasibətindən 
irəli gəlirdi  və Ermənistanın hərəKətbrinin terrorizmb six  bağh 
olan əlamətbrinin üzə çıxması ib  bağlı idi.
M əsəbnin  sülh  yolu  ib   nizama  salmmasında  MinsK 
qrupunun digər üzvbrinin  də rolunun  önə çəKİIməsi  böyÜK  ma- 
raq  doğururdu.  Iran  höKuməti  i b   razılaşdırma  meylinin  ortaya 
çıxması,  ATƏT-in  MinsK  qrupunun  həmsədrlərinin  Ermənis- 
tan-Azərbaycan  münaqişəsinin  aradan  qaldırılması  istiqamətin- 
də  real  mncanlann  yarandığı  halda  müvəffəqiyyət  əldə  olun- 
ması  üçün  təmsil  e td k b ri  dövbtbrin xarici  siyasi  maraqlarına 
hətta bir qədər yumşaq  yanaşdıqlarını  göstərirdi.  Rusiyah  həm- 
sədr  TrubnİKOvun  öz  ökəsinin  nizamasalma  prosesində  həm- 
sədrbrin  m övqebrinin  bir-birindən  fərqlənmədiyini  bəyan  et- 
məsi  bəzi yeni  məqamlarm  ortaya çıxmasını göstərdi.  Diplomat 
müsahibəsində  «Rəqabət  apannaq  yox,  six  əməıcdaşlıq  etməıc 
lazımdır»  deyərıcən  müəmmalı  məsəblərin  davam  etdiyi  və 
damşıqlarda  mühüm  nəticə  əldə  olunmamasının  səbəbbrindən 
biri  də seziidi.
Paris  prinsipbrinin  reallaşması  Ermənistam  həm  işğalçı 
tərəfi 
Kİmi 
tanımaq,  həm  də  onu  yaranmış  mövcud  geosiyasi 
durumda  ittiham  etməıc 
deməK 
olardı.  Qeyd  etdiyimiz  Kİmi, 
Ermənistan  Mehrinin  Azərbaycanın  ərazisi  olaraq  tanınmasıru 
özünün  Iranla  sərhəddini  itirməsi  və  onu  xaricb  əlaqələndirən 
yeganə  yoldan  məhrum  olması  Kİmı  qəbul  edirdi.  Azərbaycanı 
qane  edəıı  Paris  prmsipbri,  münaqişənin  həll  variant!,  prezident 
JäK  Şiraxm təıcidi  i b  məsləhət görülmüşdü.  Buradan b eb  nəticə
Aznrbaycan RespublİKasımn xarici siyasətində
__________
Jirnınnistan-Aidrbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
191

H.İ.M smm ədova
çıxır id, MinsK qrupunun həmsədrlərinin üçü də Dağlıq Qarabağ 
məsəbsinin  həll  edilməsində  həmrəylİK  nümayiş  etdirir,  ob- 
yeıdiv mövqe tutur, ədabtin qələbəsim üstünlüıc verir.
IrandaKi tün< potensialmdan, 
tiindÜK 
admdan bəhs ediləncən 
bir məsələ  çox  yaxşı  bilinməlidir -   Iran  idarəçiliyində  yer  almış 
xanədanlann  çoxunun  Шгк  olması,  onlann  tarixdə  Şiə-Cəfəri 
mənşəli olmalan gerçəıdiymi dəyişdirə bilməz (275, 230).
Iran  haKİmiyyətı  Iranın  bütövlüyü  naminə  bütöv  Azər- 
baycan tezisinə  cavab  olaraq  erməni  arayışlarını  həvəslə  qəbul 
edir (275,237).
ABŞ  Irandan  gələcəK  təbii  qaz  üçün  müttəfıqi  Türıciyə 
Cümhuriyyətinə  təsir  edir,  Irani  iqtisadi  zərərə  salmaqla,  Orta 
Asiyadan  gələn enerji və tranzit yollannm yönünü Ermənistana 
yönəldirdi.
Erməni stan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
həllinə  mane  olan  problembrdən  biri  də  böyiiK  dövlətlərin 
Qafqazda toqquşan maraqları və davam edən rəqabətləridir.  Bu 
prosesdə  region  dövbtbrinin  də  Qafqazla  bağlı  münasibətləri 
çox dolaşıqdır (269, 250-273).
Bu  baxımdan  Iranla  əlaqəbrdə  inKİşaf  etmiş  böyüK 
ö İK ə b r 
arasında  bir  çox  anlaşılmazlıqlar  mövcuddur.  Avro- 
panm 
İ
k
İ 
böyüK dövləti Almaniya və Fransa Irana qarşı ABŞ  və 
Ingiltərədən  fərqli  mövqelərdə  dayanmış,  Yaponiya  isə  Iranla 
nefit alıcısı qismində iqtisadi 
o la q ə b r   q u rm u şd u r. 
Iram  sıxışdır- 
maq  m əqsədib,  bu  ö k ə   i b   iqtisadi-ticari 
ə l a q ə b r  
saxlayan 
öİKəbri 
Kənarlaşdırmaq üçün ABŞ-m  hər ciir vasitədən istifadə 
etdiyi  və  ticarətdə  sərhəd  qoyulduğu  («Damato  qanunu»)  bir 
dövrdə  fransız  neft  şirıoti  Total  Iranla sərbəst ticarət əlaqəbrinə 
girməKdə  davam  edir,  heç  bir  narahatlıq  Keçirmirdi.  Paris  «Da­
mato  qanunu »nu  Iran  hava  nəqliyyatına  «Boinq  727»  təyyarə- 
brinin  satışma  icazə  verməıcb  Yaşinqton  və  Londonun  Tehranı 
beynəlxalq  sistemdən  təcrid  cəhdlərini  heçə  endirmişdi.  Tehran 
isə  məıxəzi  ö k ə b r   arasmdaKi  anlaşılmazhğı 
d ərin b şd irm əK  
və
192
/İZ 'irbaycaıı 
RespublİKasının 
x a r ic i 
siyasətinıh
M nmnistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ nıünaqişəsi
«Damato  qanunu»nu  b ğ v   etməK  üçün  xarici  investisiyalara  son 
dərəcə münasib şərait yaratmışdır (269, 266).
Iranın  Qafqa/fa  bağlı  bölgə problembrinin  həllindən  onu 
K ən arlaşd ıran  
ABŞ-a 
q a rş ı 
MosKva 
ib   yaxın  münasibnt  yarat- 
m ası 
Vaşinqton  haKİmiyyətini  çox  narahat  edirdi.  2000-ei  ilin 
yanvar 
ayında  Iran  Beynəlxalq  TəhlüKəsizlİK  Ali  Şurasmm 
Katibi  və  Məclisin nazir m üavini  MosKvada tə m silç ib rb   hərbi, 
nüvə 
təhlÜKəsizliyi  və  iqtisadi  m üqaviblərə  dair  damşıqlar 
apardı.  Təbii  Kİ,  Iran  Körfəzində  nüvə  cnerjisi  rnərKəzinin yara- 
dılması,  Iranda  ballistİK  raKet,  «Tu-234»  təyyarəsinin  y enibş- 
dirilmiş  modelinin  istehsalı  ABŞ-ı  narahat  etməyə  bilməzdi. 
Iranm  Rusiya  ib   inxişaf  edən  əlaqəbrinin  qarşısına  sədd 
çəKtnəK 
üçün  ABŞ  hÖKuməti  T ürayə  ib   münasibətbrini  daha 
da yaxşılaşdırmağa doğru 
s ə y b r in i 
artırmışdı (269, 266).
IIR  beynəlxalq  sistem də  mərKəzi  dövbtbrin  qoyduqları 
qaydalara,  hab eb   bu  öİKəbrin  modem  işğalçılıq  ənənəbrinə 
uyğun  hərəıcət  etdİKİərini  nəzərdə  tutaraq  bundan  öz  xeyrinə 
istifadə  etməyə  çalışdı,  ö k ən i  imdşafa  doğru  yönəltməK  isti- 
qaməti  götürdü,  onu  Qafqazdan  uzaqlaşdırmağa  çalışan  ABŞ 
hÖKumətini, 
dolayı  yollarla  olsa  da,  yumşaq  bir  mövqe  tutmaq 
məcburiyyətində qoydu (269, 267).
IIR-nın  Qafqaz  siyasətində  Dağlıq  Qarabağ  probleminə 
münasibəti  də  Tehranm  milli  maraqlarına  uyğun  olaraq  forma- 
laşmışdır.  Tehran  üçün  Cənubi  Qafqaz  sovet  məKanındaıa 
müstəqil  d ö v b tb rə  və  А \тора öİKəbrinə рэпсэгэ  rolu  oynayır. 
Ancaq  buna  baxmayaraq  Iran  höKuməti  öz dövbt  maraqlan  ıb  
bərabər  region  d ö v b tb rin in   maraqlarını  da  nəzərə  almaq 
məcburiyyətindədir.
Iran  bölgodə  qeyri-sabitliyin  yaranmasım  regionda  mü~ 
naqişə  başandığı  halda  кэпаг  qüvvəbrin  (ABŞ  və  Avropa 
Ittifaqı)  m üdaxibsi  i b   əsaslandırır.  Buna  görə  rəsmi  Tehran 
d ə fə b rb   Xəzər  hövzəsi  ölıcələrə  və  Cənubi  Qafqaz  respubli- 
Kalarına  bölgədə  təhlüıosizliyin  qorunması  iiçün  birgə  к о т -
193

//. İ.M am nm h va
pleKS 
tədbirlər  təıdif  etmişdir.  Regiondan  кэпаг  qüvvələrin 
prosesiərə  müdaxiləsini  yolverilməz  hesab  edən  IIR  bununla 
bağlı  İ1k  təşəbbüsü  Cənubi  Qafqazda  vahid  təhlüK əsizlk  siste- 
minin yaradılması i b  bağlı  bir neçə  model  təıdif etməsi  olmuş- 
dur.  Ancaq  Tehranın  təıdifbri  region  ökələri  tərəfindən  də 
birmənalı qarşılanmamışdır.
BeblİKİə,  Tebramn  Cənubi  Qafqaz  siyasətinda  Dağlıq 
Qarabağ problemini təhlilini  ümumibşdirərəK  belə bir nəticəyə 
gəlməK 
olar  kİ,  Iran  region  dövlətləri  ilə  hərtərəfli  əlaqələr 
yaradaraq  Cənubi  Qafqaz  dövlətlərini  təsir  altmda  saxlamaq 
siyasəti yürütmüşdür.  Bu,  onun Azərbaycanla m imasibətbrində 
daha  aydm  görünür.  Iran  bütün  beynəlxalq  təşKİlatlarda  Ermə- 
nistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  Azərbay- 
canm  ərazi  bütövlüyü  çərçivəsində  həliinə  tərəfdar  çıxmış, 
ökəm izin  ərazi  bütövlüyünü  tanıdığını  müxtəlif rasmi  Kürsü- 
lərdən elan etmiş,  eyni zamanda, Ermənistana e b   sahələrdə 
kö
- 
т э к   etmişdir  Kİ,  bu, 
təcavüzKarm 
daha  da  güclənməsinə  səbəb 
olmuşdur.
Iramn  xarici  siyasətində  mühüm  rol  oynayan  və  onun 
strateji  tərəfdaşı  olan  Rusiya  Ermənistanı  özüniin  Cənubi 
QafqazdaKi  yeganə  etibarlı  strateji  müttəfiqi  hesab  edir. 
Ermənistanın geostrateji  mövqeyi,  işğalçılıq  sivasoti  və iqtisadi 
potensialımn  səviyyəsi  bu  ökənin  regiondaKi  prosesbrdə  müs- 
təqil  iştiraKinı  istisna edir və  onu  hərtərəfli  asılı  olduğu  Rusiya 
i b   eyni  mövqedən  çıxış  etməyə  vadar  edir.  MDB  Kolleıctiv 
TahlÜKƏsizlk  M üqavibsinin  cənub  istiqamətində  əsas  və yega- 
пэ  tərəfdaşı  fumcsiyasını  icra  edən  «müstəqil»  Ermənistanın 
hava məKanım,  Iran və  Tünriyə  i b   sərhəddini  də  rus  hərbçibri 
qoruyur,  Bütün  bunlar  regionda  geosiyasi  vəziyyəti  gərginləş- 
dirən,  qüvvələr  nisbətimn  doyişməsinə  və  Dağlıq  Qarabağ 
probleminin həllinə mane olan am ilbrdir.
B e b lik b ,  aydm  olur Kİ,  Iranın  Ermənistanla  six  əlaqəbri 
də  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllinə  mane  olan  amildir.
194
Azsrbaycıın Respublm m nm  xarici siyasətind'a
Ermənistan-Azjrhaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
Rusiya və  Ermənistanın  strateji  müttəfiqliyini  və Mosxva-Teh­
ran  əlaqəbrini  nəzərə  alsaq,  Rusiya-Iran-Ermənistan  xəttinin 
formalaşdığı  aydm  görünar.  Bu  gün  artıq  «üçbr»  Ыоки  de- 
faKto  mövcuddur.  ÜstəlİK,  Iran  öz  geosiyasi  maraqları  naminə 
irəli  sürdüyü  əsas  prinsipdən  -   regiondan  кэпаг  dövbtbrin 
bölgədəKİ 
prosesbrə  müdaxibsinin  yolverilməzliyi  prinsipin- 
dən də  imtina etməyə  və  bu Ыока daha bir üzv «qəbul etməyə» 
hazırdır.  Bununla  yanaşı,  Iranla  Ermənistamn  regionda  aKtiv- 
bşm əsinə  yönəlmiş  addımları  qeyd  etməK  lazımdır.  1997-ci 
ildə  Afmada  Iran,  Yunamstan  və  Ermənistan  arasmda  «Qarşı- 
liqlı  anlaşma  və  əməKdaşhq  haqqında»  müqavibnin  imzalan- 
ması  da  regionda  mövcud  durumun  gərginbşmasinə  təsir 
göstərir.
Aralarmda  real  ziddiyyətbr  olmasma baxmayaraq  RF  və 
Iran  Qərbin  Cənubi  Qafqaz  və  MərKozi  Asiya  regionlarını  öz 
siyasi  və  iqtisadi  nüfuz  dairəsinə  daxil  etməK  iddiaiarma  qarşı 
durm aq  üçün  hazırda  taKtİKİ  m üttəfiq lk   ed irb r. 
Qarşı  duran 
ö İK ə b r 
Cənubi  Qafqazın  üç  respublİKasına  müxtəlif  rollar 
ayırsalar  da  aydındır  Kİ,  tərəflərdən  hər  hansım n  ambisiya- 
larmın  tam  m iqyasda  gerçəKbşməsi  yateız  bu  respublİKaların 
vahid geosiyasi 
т з к а т п а  daxil olacağı təqdirdə mürnKündür.
Bütövlikdə,  Tehran  özünün  Qafqaz  siyasətində  Dağlıq 
Qarabağ  problemi  i b   bağh  mövqeyini  formalaşdırarKən  həm 
özüniin  siyasi,  iqtisadi,  geostratcji  maraqlarını,  həm  də  region 
öİKəbrinin  maxaqlarını  пэгэгэ  almağa  çalışmış,  laKİn 
böyüK 
d ö v b tb rin   Cənubi  QafqazdaKi maraqlarına münasibətdə balans 
siyasətini 
qoruyub  saxlaya  bilməmiş  və  bu  da  təbii  olaraq 
regionda  sülh  və  təhlÜKƏsizliyin  hələ  də  KövrəK  qalmasını 
şərtləndirmişdir.
195

Н. İ.Mammado va
IV FƏSİL
ERM ƏNISTAN-AZƏRBAYCAN D AĞLIQ  QARABAĞ 
M ÜNAQİŞƏSİ BEYNƏLXALQ TƏ ŞKİLATLARD A
4.1. Erm ənistan-A zərbaycan, Dağlıq  Q arab ağ  
ınünaqişəsi va BM T-nin mövqeyi
Ermənistaıı-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
siyasi,  hüquqi  tənzimləmə  fəaliyyətindən  əvvəl  BMT-nin təca- 
vüzə ııecə qiymət verməsinə nəzər salmaq lazımdır.  Məlumdur 
Kİ,  1967-ci  il  deKabrm  18-də  BMT  Baş  Məclisinin  (BM)  2330 
saylı  qətnaməsi  ilə  yaradılmış  «Təcavüzün  müəyyən  ediiməsi 
məsələsi  üzrə  Komitə»nin hazıriadığı  məruzə  əsasında  1974-cü 
ilin martm  11-dən  aprelin  12-dəK Keçirilmiş  7-ci  sessiyada BM 
Konsensus  əsasında  layihəni  bəyəndi,  Həmin  sənəddə  təcavü- 
zün  ümumiyyətlə  пэ  olduğu  müəyyənləşdirilir.  S
əkk
İ
z
 
rnaddo- 
dən  ibarət  sənədin  birinci  maddəsində  göstərilir  Kİ,  təcavüz  bir 
dövlət  tərəfindən  digər  dövbtin  suverenliyinə,  ərazi  bütövlü- 
yünə  və  ya  siyasi  müstəqilliyinə  qarşı  silahlı  qüw ənin  tətbiqi 
və  ya  hər  hansı  formada  BMT  nizamnaməsi  ilə  bir  araya  sığ- 
mayan  hərəKətbrdir.  iKİnci  maddəyə  görə,  baş  veron  təcavüzə 
heç  cür  bəraət  qazandırmaq  olmaz.  Üçüncü  maddədə  təcavüz 
акй  dedİKdə  aşağıdaKÜarın  nəzərdə  tutulduğu  bildirilir:  a)  bir 
dövbtin silahlı qüw ələrinin başqa dövbtin ərazisinə  soxulması 
və hücumudur  və  ya  zor  gücünə  başqa  dövbtin  ərazisini  və  ya 
onun  bir  hissəsini  hər  hansı  formada  birbşdirməsidir;  b)  bir 
dövbtin  silahlı  q ü w ə b ri  tərəfındən  başqa  dövbtin  ərazisinin 
bombardman  ediiməsi  və  ya  başqa  silahın  başqa  dövbtin 
ərazisim   qarşı  istifadə  edilmosidir;  c)  bir  dövbtin  limanlarım 
və  sahilbrini  silahlı  q ü w ə b r b  mühasirəyə  alınmasıdır;  ç)  baş-
196
A zərbaycaıı RespıtbİtKimmn xarici siyusətində
Ermdnistan-Azzrbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
qa  dövbtin  quru,  dəniz  və  ya  hava  qüw ələrinə  və  ya dəniz  və 
hava  donanmalanna  silahh  q ü w ə lə rb   hücumudur;  d)  bir  döv- 
b tin   ərazisində  siiahlı  q ü v v ə b  r  olan  dövbtin  hərnin  dövbtə 
qarşı  q ü w ə  tətbiq  etməsidir, 
ö I k ə  
ərazisində  olması  barədə 
bağlanmış  m üqavibnin  şərtlərini  pozmasıdır;  e)  öz  ərazisini 
başqa dövlətə vermiş  bir  dövbtin ərazisindən həmin  dövbt tərə- 
fındon başqa üçiincü dövbtə qarşı təcavüz törətməsidir; ə) dövbt 
tərəfindən  və  ya  dövlətin  adı  ilə  quldur  dəstəbr,  qruplar  və  ya 
muzdlular  göndərilməsidir,  onlarm  başqa  dövbtə  qarşı  silahlı 
qüvvə tətbiq  etməsidir (152,  108).
Sənədin  dördüncü  maddəsinə  görə,  yuxarıda  göstəribn 
siyahı  bitmiş  hesab  oluna  bilməzdi,  TəhlüıcəsizlİK  Şurası  (TŞ) 
nizamnaməyə  uyğun  olaraq  təcavüzün  пэ  olması  barədə  başqa 
aKtlan  da müəyyənləşdirə  bibrdi.  Beşinci  maddədə  göstərilirdi 
Kİ,  istər  siyasi,  istər  iqtisadi,  istər  hərbi  və  istərsə  də  başqa 
xaraKterli  oisun -  təcavüzKarhq  müharibəsinə  bəraət qazandırı- 
la  bilməz.  Sənəddə  təcavüzıcarhq  müharibəsi  beynəlxalq  sülhə 
qarşı  cinayətKarlıq  Kİmi  göstərilir,  təzavüzKar  beynəlxalq 
məsuliyyət  daşıyır.  Təcavüz  nəticəsində  zəbt edilmiş  ərazi,  xü- 
susi  mənfəət  qanııni  deyildir  və  qəbul  edib  bilməz.  Sənədin 
altıncı  maddəsinə  görə,  təcavüzün  b eb   müəyyənbşdirilməsi 
BMT nizamnaməsinin fəaliyyət dairəsini məhdudlaşdıran və ya 
genişbndirən Kİmi  şərh e d ib  bilməz,  bəzi hallarda qüvvə tətbiq 
etməK  qanunidir.  Ycddinci  maddədə  göstərilir 
k
İ,  təcavüzün 
müəyyən  edilməsi  nizamnamədən  irəli  gələn  m illətbrin  öz 
müqədəratını  təyin  etməsi,  azadlıq  va  istiqlaliyyət  hüququna 
heç  cür zidd deyildir.  Müstəmbbcə  və  irqçi rejim br və ya başqa 
formada  xarici  höKinranhğm  ağalığı  altında  inbyon  xalqlann 
mübarizəsinə aid deyildir.  SəKKİzinci maddəyə görə,