Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Makanmn miwsimler boymsha almasimwi 
usi makandagi 
mikroklimattin bir mawsim ishinde ozgeriwinen kelip shigadi. 
Hul 
jagday qurgaq ham issi klimatli tabiyiy regionda juda amq 
korinedi. A ym m jagdaylarda shol ham dala turleri qurgaqshiliq 
ham issidan «qaship» madeniy eginzarlarga yamasa igalhgi 
kobirek 
togaylar 
atirapina, 
jaylawlarga 
otedi. 
Bunday 
organizmlerge nasekomalar ham kemiriwshi haywanlar, quslar 
misal bola aladi.
Makanmn jil dawammda almasimwi 
hawa-rayinm ortasha 
jilhq korsetkishlerinen shigiwi natiyjesinde juzege keledi ham 
ayinm organizmlerdin jasaw jerin ozgertiwge sebep boladi. 
Misali, uship jiiriwshi shegirtkeler qurgaqshiliq jillari Qubla 
Qazaqstannni shigis bolimindegi igalhgi kop ham qahn otlaqh 
jerlerinde bolsa, hawa rayi igal kelgen jillan qurgaq jerlerdi 
iyeleydi.
Abiotikaliq faktorlarga tanyxiy iykemlesiw processinde 
osimlik ham haywanlar oz nawbetinde bir-biri menen biotikaliq 
qatnasta boladi ham olar turli jasaw sharayatinda bolistiriledi ham 
ulken kishi biologiyaliq birlesikler - biocenozlar-biogeocenozlar-
67

---

ekosistemalar payda qilip, jer betinin hazirgi jagdaym uslap 
turadi.
2.6. Uluwma ekologiyaga tiyisli mzamlar
1. Organizmlerdin turli funkciyalarma har bir ekolgiyaliq 
faktor turlishe tasir etedi. Misali, hawanih joqari temperaturasi 
(+40-45°) suwiq qanli haywanlarda zat alm asm processin 
tezlestiriw menen birge, hareketti basqariwshi organlar jum ism
paseytedi ham haywanlar tmishhq dawirine otedi. Baliqlardm 
jm isiy elementleri optimal temperaturada 
jetilisse, bul 
temperatura olardin uwildiriq taslawi ushin qolaysiz sharayat 
esaplanadi. 
Tiri 
organizmlerdin 
tirishilik 
ciklleri 
ortahq 
faktorlannm mawsimler boymsha ozgeriwine baylanisli.
2. Tiri individlerdin optimum ham minimum kritikaliq 
noqatlari 
hamiyshe 
birdey 
bolmaydi. 
Individlerdin 
ozgeriwshenligi, tur wakillerinin nasillik belgileri sipatma, olardm 
jmisiy, jas ham fiziologiyaliq halatma baylanisli. Misali, ayinm
gubelek qurtlari ushm minimal temperatura -7°C, er jetken 
formalan ushm -22°C, olardm mayekleri ushm -27°C esaplanadi. - 
10°C qurtlardi nabit qiladi, lekin mayekleri ushm ziyansiz. Bul 
misaldan korinip turganinday, turdin ekologiyahq valentligi 
(shidamliliq shegarasi), tiir wakillerinin shidaw shegarasman 
joqari.
3. Organizmlerdin ol yamasa bul ekologiyahq faktorlannm 
tasirine shidamliligm amqlawda usi ekologiyahq faktor menen bir 
qatarda basqa faktorlar qanday kiish penen tasir etiwine 
baylanisli. Bunday jagday ekologiyahq faktorlardin birgelikte, 
organizmge tasir etiwinen kelip shigadi. Misali, tur joqan 
temperaturani igal hawadan kore qurgaq hawada jaqsi otkiziwi 
mumkin. Samalsiz, jabiq ham terekli onnga qaraganda, kushli 
shamal esetugin ashiq ormda muzlaw kushli ham tezirek boladi. 
Osimliklerdin solip qahwm topiraqtagi igalhqti asmw, hawa 
temperaturasm paseytiw ham parlaniwdi kemeytiw joli menen 
toqtatiw miimkin.
Ekologiyahq faktorlar organizmlerge tasir etiw processinde, 
bir-birin toltmp, belgili darejede bir-birinin omin basip banwi
68

---

uiiiinkin, lekin bir ekologiyaliq faktordi, ekinshi faktor menen 
I
nlmastmp bolmaydi. Misali, bir tajiriybe uchastkasinda topiraqta 
[ 
jolispegen tgalliqti jerdi suwgariw menen qaplansa, topiraqta 
jctispey turgan bir mineral zatti (N
3
PO
4
) 
ekinshi zat (K
3
PO
4
) 
penen almastinw mumkin. Lekin, arqa regionlarda jetispeytugm 
issihqti yamasa shol zonasinda omn artiqshaligin lgalliq penen de, 
jaqtiliq penen de almastirip bolmaydi.
4. A yinm ekologiyahq faktorlardin optimal halatman 
nzaqlasiwi basqa faktorlardin optimal darejesinde organizmge 
tasir etiwine qaramastan turdin tirishiligin qolaysiz jagdayda 
qaldiradi. A yinm jagdaylarda ekilemshi darejedegi yamasa usi 
ortaliqta bolmay waqtmsha payda bolgan faktorlar organizmlerdin 
rawajlaniwin shegaralawshi darejesine shekem koteriliwi de 
mumkin. Misali, paxta atizlarmda paxta goreklerinin ashiliwm 
lezlestiriw maqsetinde kushli ximiyaliq zatlar menen defolyaciya 
otkeriledi. Bunda barliq ekologiyahq faktorlar optimal boliwma 
qaramastan paxta denesindegi japiraqlar aste-aqinn qurgay 
baslaydi. Ortaliqta tiri organizmler arasindagi rminasibetlerdc 
ayinm jagdaylarda shegaralawshi faktor boliwi mumkin. Misali, 
anjirdin shanlaniwi orta tenizdin arnawli harresi (Blastophaga) 
arqali otedi. Demek, ortahqtin barliq abiotikaliq faktorlan 
(temperatura, issiliq, jaqtiliq, lgalliq) optimal darejede boliwma 
qaramay, osimliklerdin rawajlamwmda ham asirese olardin nasil 
qaldinwda biotikaliq faktor (harreler arqali) shegaralawshi 
darejege koterilgen.
5. Ekologiyahq faktorlar organizmlerge bir waqitta tasir 
etedi. Bir faktor tasiri sozsiz basqa faktordm tasirine baylanisli 
ham belgili darejede hamde belgili bir waqitta birinshisinin omul 
ekinshisi basiwi mumkin. Misali, shol regionmda igalliqtm 
jetispewshiligin tungi saatlardagi hawanin igalhgi biraz darejede 
bolsa da qaplaydi. Arktikada jetispegen issiliq jaz mawsimindegi 
jaqtili kunler esabman qaplanadi. Lekin ayinm ekologiyahq 
faktordm omm basqasi basa almaydi. Sonday aq, fototrof 
osimlikler jaqtiliqsiz ose almaydi. Eger erte baharde efemer ham 
efemeroidlar ushm birlemshi ekologiyahq faktor jaqtiliq ham 
issiliq bolsa, olardin tuqim payda etiw dawirinde lgalliq ham 
aziqhq Zatlar tiykargi faktorlarga aylanadi.
69

---