A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

I BOB
0 ‘SIMLIKLAR IMMUNITETI FANINING
MAQSADI VA VAZIFALARI
Respublikamiz qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashtirish dasturi 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A .K arim ovning 0 ‘zR Oliy M ajlisining X -sessiyasidagi 
m a’ruzasida qayd qilinganidek, qishloq xo‘jaligidagi barcha agro- 
texnika va agrokimyo chora tadbirlarini ilm-fan tavsiyanomala- 
riga va ilg‘or tajribalarga muvofiq o ‘tkazish, begona o ‘tlar, zarar- 
kunandalar ham da o ‘simlik kasalliklariga qarshi kurash cho- 
ralarini joriy qilishda, chidam li navlarni yaratishdagi m uam - 
molarni yechishda m utlaqo yangicha yondashuv boiish i kerak- 
ligini taqozo qiladi.
Respublika qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni amalga 
oshirishda o ‘simliklaming kasalliklariga chidamli navlarini yara- 
tish, ularni qishloq xo‘jaligiga joriy qilish asosida ekinlarning 
hosilini nobud bo‘lishiga yo‘l q o ‘ymaslik masalasi eng dolzarb 
masala hisoblandi.
Qishloq xo‘jaligining intensiv rivojlanishi, fitopatologiya fani 
yutuqlarining takom illashib borishi o ‘simliklarda uchraydigan 
kasalliklarni m ukam m al o ‘rganishni va kasalliklarga chidam li- 
ligini orttirishni taqozo etadi. Mavjud m a’lumotlarga asosan 
bug'doyda 148 ta (M .V .G orlenko), qand lavlagida 153 ta 
(S.F.Morochkovskiy), makkajo‘xorida 103 ta (F.Ye.Nemlienko), 
dubda 280 ta, qarag‘ayda 181 ta (N.A.Cheremisinov), g‘o ‘zada 
100 ta turdagi kasalliklar va 214 ta hasharotlar borligi aniqlan- 
gan. Bu kasalliklarga qarshi kurashdan ko‘ra, o ‘simliklarning 
kasalliklarga chidamli navlarini yaratish, ular keltiradigan zarami 
keskin kamaytiradi.
Bu kursning asosiy vazifasi talabalarni qishloq xo‘jalik ekin- 
larida uchraydigan kasalliklarning tarqalishi, zararini aniqlash, 
kasalliklarning diagnostik belgilari asosidagi bilimlarga suyan- 
gan holda o ‘sim liklam ing kasalliklarga chidamsizlik xususiyat- 
larining hosil b o ‘lish qonuniyatlari bilan tanishtirish, kasallik
5

---

q o ‘zg‘atuvchilarning biologik xususiyatlarini yaratilgan navda 
nam oyon b o ‘lishini o ‘rganish asosida ularga qarshi kurash 
choralarini o ‘rgatishdir.
P estitsidlarni qishloq x o ‘jaligida uzluksiz q o ‘llash faqat 
zararli m ikroorganizm lar va hasharotlarning nobud b o ‘lishiga 
olib kelib qolm asdan, tu p ro q d ag i biosenozning o ‘zgarishiga 
ham sababchi b o ‘lib, foydali m ik ro o rg an izm lar m iqdorini 
ham keskin kamaytiradi. Paxta yakkahokimligi davrida g‘o ‘zani 
o ‘stirish, m ineral o ‘g‘it, gerbitsid, fungitsid va boshqa kim yo- 
viy m o d d alarn i m e ’yoridan ortiq m iq d o rd a q o ‘llash n atija- 
si, tu p ro q biogeosenoziga salbiy t a ’sir k o ‘rsatib, hozirgi 
ekologik sharoitda turli kasalliklarning keng tarqalishiga sabab 
bo‘lmoqda.
Respublika sharoitida qishloq xo‘jalik ekinlarining kasallik- 
lariga qarshi biologik kurash choralarini m a’lum miqdorda to ‘liq 
amalga oshirish m um kin b o ‘lmaganligidan kasalliklarga qarshi 
kimyoviy usulda kurash olib borilmoqda. Fungitsidlami qo‘llashga 
q ilin g a n x a ra ja tla rn in g iq tiso d iy s a m a ra d o rlig i o ‘sim - 
likshunoslikka qilingan xarajatlarning 30% ni tashkil qiladi. 
Shuningdek, ularni q o ‘llash tuproqdagi foydali m ikroorganizm ­
lar va hasharotlarning halok b o ‘lishiga, insonlar salomatligiga 
salbiy ta ’sir ko‘rsatadi.
Qishloq xo‘jalik m adaniyatining yuksalishi ekinlar hosil- 
dorligini orttirishga imkoniyat beradigan agrotexnik tadbirlarni 
qo ‘llashga keng yo‘l ochadi. Lekin, qishloq xo‘jaligida alm ash- 
lab ekish,o‘g ‘itlar tizimini q o ilash va ekin m aydonlarida bir 
xildagi ekinlarni yetishtirish turli kasallik va hasharotlarning 
keng tarqalishiga imkon yaratadi.
O 'sim lik la r kasal 1 iklari va z a ra rk u n a n d a la rig a q arshi 
qo'llanilgan kimyoviy kurash choralari profilaktik va bartaraf 
qilish maqsadiga qaratilganligidan ularni m e’yoridan ortiq 
c|o'llanilishi ekologik holatning buzilishiga va m ahsulot sifati- 
nlng keskiii yom onlashishi oqibatida, ularni iste’mol qilingan- 
tla inson organizm ida turli salbiy o ‘zgarishlarning kelib chiqi- 
shign sabab boMmoqda.
O 'sim liklarning turli kasalliklariga qarshi q o ‘llanilgan pes-
6

---

tits id la r m iq d o ri y ild a n -y ilg a o rtib
borm oqda.N atijada davlatlarning kimyoviy 
m oddalarni q o ‘llash b o ‘yicha xarajatlar 
um um iy m e’yorining 30% dan o rtig ‘ini 
tashkil qilmoqda.
AQSHning birgina Kaliforniya shtatida 
o ‘rtacha 10% hosilning nobud bo‘lishi yiliga 
264 mln. dollam i yoki 400000 ga m aydon- 
dagi hosilning behuda nobud bo‘lishiga olib 
kelgan. 0 ‘simliklami himoya qilishga 60 mln. 
A.A.Yachcvskiy 
dollar sarflanib, umumiy xarajatlar 324 mln. 
dollarni tashkil qilgan.
Ekinlarda uchraydigan kasalliklarga qarshi 
kimyoviy usulni q o ‘llash hamisha ham sa­
mara beravermaydi. Masalan, g‘alla ekinlar- 
ining zang, tuproq orqali tarqaluvchi fuza- 
rioz vilti, virus va un-shudring kasalliklari bu 
usul qo‘llanganda to ‘liq bartaraf etilmaydi.
A. A Yachevskiy (1907) qishloq xo‘jalik 
ekinlarining kasalliklariga qarshi kurashda, 
ularning chidam li navlarini yaratish eng sa- 
marali yo‘l ekanligini ko‘rsatgan.
I. 
M. M ichurin (1931) mevali daraxt- N1Vavilov (1Ш 1943) 
lam ing kasalliklarga chidamliligida eng sa- 
marali yo‘l seleksiya va gibridlash ekanligini 
ta ’kidlagan.
N .I.V av ilo v (1940) p a ra z it z a m b u - 
ru g ‘lar, bakteriyalar va viruslarga qarshi 
kurashda, ularga chidam li navlarni yara- 
tishda chatishtirish m uhim aham iyatga ega 
e k a n lig in i k o ‘rs a tg a n . A y n iq s a , u n - 
shudring, qorakuya, d o g ‘lanish, zang, fu- 
zarioz kasalliklariga qarshi ch id am li nav- 
la r y aratish , bu infeksiyaning barh am
to p ish im konini beradi.
Respublikamiz sharoitida g‘o ‘zaning vilt- u.Mcchnikov (
1845
-
1916
)
7

---

ga, pomidorning dog‘lanish, bodringning un-shudring kasallik- 
lariga chidamli navlarini yaratish borasida samarali ishlar amalga 
oshirilgan. Demak, o ‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda 
samarali bo‘lgan tadbirlar orasida kompleks tizimli himoya 
tadbirlarini o ‘tkazish ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Im m unitet xususiyati deganda o ‘sim liklarning kasallik 
qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlarga va ularning hayoti jarayonida 
hosil qilgan m oddalariga chidamlilik xususiyatini nam oyon qi- 
lishi nazarda tutiladi.
I.I.M echnikov fikricha, o ‘simliklarning kasalliklarga chidam ­
lilik xususiyati deb, ularning m ikroorganizm lar ta ’siriga be- 
rilmaganligi tufayli kasallanish jarayoni sustlashib, iqtisodiy 
zararning kamayishi tushuniladi. 0 ‘simliklarning chidamlilik 
darajasi ularda har xil bo‘lib, ba’zi o ‘simliklar yuksak chidam - 
lilikni nam oyon qilsa, ayrimlari kasallikka juda beriluvchan 
bo‘lishi mumkin.
0 ‘sim lik la rn in g c h id a m lilik x u su siy atin in g n am o y o n
b o ‘lishida parazitlarning o ‘sim liklarga kirib kelish xususiya­
tining teng b o ‘lishi yoki yuqoriligi m uhim dir. 0 ‘sim likning 
im m unitet xususiyati deb uning patogen bilan b o ‘lgan m u- 
nosabatida qulay sharoit b o ‘lsa-da, zararlanm asligi, uni qabul 
qilmasligi yoki chidamlilik xususiyatini nam oyon qilishi tushu­
niladi.
Shunday qilib, kasallikning kelib chiqishi uchun o ‘simlik, 
parazit va ekologik sharoit asosiy rol o ‘ynaydi. Fitoim m unitet 
to ‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish qishloq xo‘jaligida m uhim
iqtisodiy ahamiyatga ega. Masalan, kungaboqar o ‘simligi gullik 
parazitlar bilan 100% ga zararlanadi. Kasallikka chidam li nav- 
larni yetishtirishni yoiga qo‘yish natijasida kungaboqarning gullik 
parazitdan to ‘liq qutilish imkoni vujudga keldi.
Bug‘doyning ko‘ng‘ir zang, un-shudring kasalligiga chidamli, 
karam va kartoshkaning rakka chidamli navlarini yaratish, ular- 
ga qarshi kurashning eng samarali yo‘li hisoblanadi.
Tamaki o ‘simligining M .F.Ternovskiy tom onidan yaratil- 
gan navlari mozaika, un-shudring va perenosporioz kasallikla- 
riga chidamlilik xususiyatini namoyon qiladi. Chidamli navlarni

---

yaratish iqtisodiy jihatdan samaradorligi bilan ajralib turadi. 
Hozirgi vaqtda seleksiya fanining asosiy vazifasi qishloq xo‘jalik 
o ‘simliklarining kasallik va hasharotlarga chidamli navlarini ye- 
tishtirishdan iborat.
Yangi navlar yaratish jarayonida yuksak va tuban o ‘simlik 
(zam burug‘) orasidagi munosabatlarni vujudga kelish qonuni- 
yatlarini bilish muhimdir. Bu jarayonda o‘simlikka kirib keladi- 
gan infeksiya miqdori, m uddati va holati muhim ahamiyatga 
ega. H ar qanday o ‘sim!ik o ‘sishining fiziologik xususiyati yoki 
anatomik tuzilishi bilan patogenning kirib kelmasligiga to ‘sqinlik 
qiladi.
O 's im lik la rn iig im m u n ite t x u su siy ati tu fa y li ayrim
o ‘sim liklar b a’zi kasalliklar bilan um um an kasallanmaydi. 
Masalan, kartoshka zang kasalligi bilan, qand lavlagi qorakuya 
bilan, g ‘alla ekinlari fltoftorioz bilan kasallanmaydi. Tabiiy 
sharoitda turli o ‘sim liklar tuproqdagi juda ko‘p m ikroorga- 
nizm lar (aktinom itsetlar, zam burug‘lar va bakteriyalar) bi­
lan munosabatda b o ‘lib, ularning barchasi o ‘simlikka kirib kela 
olmaydi. C hunki, o ‘simliklarning ildiz to ‘qim alari m ikroor- 
ganizmlarning barchasini kirib kelishiga imkon bermaydi. Bunga 
asosiy sabab, o ‘simlikning m ikroorganizm larga nisbatan im ­
m unitet xususiyatining mavjudligidir.
0 ‘sim liklarning im m u n itet xususiyati m a ’lum turdagi 
o ‘simliklarga yoki m a’lum navdagi o ‘simlikka moslashgan bo‘ladi. 
Moslashgan im m unitet m a’lum navga xos bo‘lib, shu navdagi 
o ‘simlik boshqa kasallik bilan kasallanmaydi. Masalan, tut 
o ‘simligining Pioner navi