Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi

brutto va netto koeffitsientlari dinamikasidan ham bilib olish mumkin. Nikohlanish 
bilan bir vaqtda ajralish darajasida ham pasayish yuz berdi.
1991-1996 yillarda ajralishlar
18-jadval.
Indikator
0 ‘lchov
biriigi
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
Oila tuzilmasi
Nikohning rtacha 
darajasi
1000 aholi 
soniga
13
11
10.3
7.9
7.5
7.4
7.7
Nikohdan birinchi bor 
tgan ayollarning 
rtcha yoshi
yil
21
20.7
20.5
20.5
20.7
20.9
21.4
Nikohdan birinchi bor 
tgan erkaklaming 
rtacha yoshi
yil
23.8
23.3
23.2
23.1
23.4
23.7
24.5
Ajralishlar darajsi
1000 aholi 
soniga
1.6
1.5
1.2
1.1
0.9
0.9
0.9
Oilaning o rtacha 
kattaligi
farzandlar
soni
0’zbekiston mamlakatda katta va murakkab oilalaming kpligi va ulaming 
barqarorligi bilan ajralib turadi.
Respublikada oilalarning rtacha kattaiigi 1995- yiida 4-5 kishini tashkii 
etgan yoki 1989-yilga nisbatan 0,1 tartibga qisqargan, holos (10-jadval).
19-jadval
Oilalaming rtacha kattaligi
1989
1995
jami
sh a h ar
qishloq
jami
sh a h a r
qishloq
0 ’zbekiston
Respublikasi
5,5
4,7
6,2
5,4
5,2
5.6
Qoraqalpog’iston
Respublikasi
6,6
6,2
7,1
5,3
5,3
5.3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1989
1995
jami
shahar
qishloq
jami
shahar
qishloq
Viloyatlar:
-
-
-
-
-
-
Andijon
5,9
5,2
6,2
5.8
5,7
5.8
Buxoro
5,1
4,4
5,7
5,6
5,1
5.7
Jizzax
6,2
5,1
6,8
5.2
5.2
Qashqadaryo
6,0
5,2
6.4
5,3
5,1
5.5
Navoiy
-
-
•
5.3
5.2
5.4
Namangan
5,6
5,4
5,8
6,0
5,9
6.0
Samarqand
5,8
4,8
6,3
5,3
5,2
5.3
Sirdaryo
6,1
5,0
6,7
5,2
5,1
5.2
Surxondaryo
5,9
4,9
6,1
5,4
4.8
5,6
Toshkent
5,4
4,5
5,9
4,7
4.6
4,7
Fargona
5.5
4.6
6,1
5,3
5.2
5,3
Xorazm
6,9
5,9
7.4
5,3
5.3
5,3
Toshkent
4,2
4.2
-
5,3
5,3
-
Oilalarning kattaligi bilan urbanizatsiya darajasi teskari korrelyatsion 
aloqaga ega (Rq - 0,63). Shaharlar tarmogining rivojlanishi va shahar aholisi 
soni va salmog’ining sishi, bir xil sharoitda, oila a’zolari miqdorining 
kamayishiga, murakkab oilalar salmog’ining pasayishiga sabab blmoqda. 
Oila a’zolarining soni aholisining tarkibida rusiyzabon evropalik xalqlarga nisbatan 
ko’p blgan viloyatlarda birmuncha past koYsatkichlar bilan ifodalanadi. Shu 
bilan birga turli millat vakillaridan tashkil topgan oilalarda ham hozirgi vaqtda 
murakkab oilalardan nisbatan oddiy oilalarga, a’zolarining soni ko’p blgan 
oilalardan, kam sonli oilalarga intilish kuzatilmoqda. Bunday holat Xorazm, 
Qashqadaryo, Jizzax, Samarqand, Surxondaryo viloyatlarida va Qorakalpog’iston 
Respublikasida yaqqol kzatilmoqda.
Shunga qaramasdan, 0 ’zbekiston Respublikasida yana uzoq vaqt 
davomida nisbatan yirik oilalar o’z mavqeini saqlab qoladi.
Hozir respublika qudratli mehnat salohiyatiga ega. Sngi yillar davomida 
0 ’zbekiston mehnat respublika aholisi umumiy sonidan 55 foizni tashkil etadi. 
Mehnatzaxiralarining shakllanishi, awalambor, aholining yosh-jinsiy tarkibi orqali 
aniqlanadi. Uning zgarishi nafaqat mehnat zaxiralarida, balki jamiyat iqtisodiy 
taraqqiyotida ham o’z aksini topmoqda.
Aholining yosh-jinsiy tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar zarur bo’lmagan 
ijtimoiy hayotning biron-bir sohasi amalda yo’q. Chunki, mazkur ma’lumotlarni 
boshqarishning nihoyatda muhim elementi hisoblanadi. Aholi soni va tarkibini 
bashorat qilishda ham uning yosh-jinsiy tarkibiga asoslaniladi.
Aholi yosh-jinsiy tarkibidagi 
0
’zgarishlar ularning demografik va sotsial- 
iqtisodiy oqibatlari bilan bog’langan. Aholi yosh-jinsiy tarkibi 
0
’zgarishining eng 
muhim natijalaridan biri blib, uning mehnatga yaroqli qismidagi zgarishlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hisoblanadi. Mehnatga yaroqli yoshdagi aholi nisbiy va mutlaq krsatkichlarining 
zgarishi mehnat resurslarining shakllanishiga va u orqali mamlakat iqtisodiy 
taraqqiyoti sur^atlariga katta ta’sir koYsatadi. Jami aholi yosh tarkibining zgarishi 
mehnatga yaroqli yoshdagi aholi bilan undan tashqari aholi ayrim guruhdagi, 
ya’ni bolalar va qariyalar rtasidagi nisbatning zgarishiga olib keladi. Bu esa 
ana shu aholi guruhlarini jamiyat tomonidan ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining 
kpayishi yoki kamayishiga sabab bladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi