B. A. Nazarbayeva

elektr maydoni 
borligini bildiradi.
Har bir nuqtadagi elektr maydonini zaryadga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchning 
kattaligi bo‘yicha aniqlash mumkin: 
E =
(4.1) 
Bu yerda 
E – f
kuch bilan bir xil yo‘nalishdagi vektor, q
0
esa – skalyar 
kattalik bo‘lib hisoblanadi. Bunda test zaryadi obyektning elektr maydoniga putur 
yetkazmasligi uchun juda kichik bo‘lishi lozim. Ideal holatda u cheksiz kichik 
bo‘lishi lozim, biroq har qanday zaryad kvantli tabiatga ega bo‘lganligi sababli 
uning kattaligi elektronning zaryadidan kichik bo‘la olmaydi: 
e
= 1,602 

10
-19 
Kl. 
4.1- rasm. A - musbat test zaryadi zaryadlangan obyektning atrofiga kiritilgan; B 
– sferik obyektning elektr maydoni 
4.1A- rasmda elektr maydoni 
kuch chiziqlari 
ko‘rinishida ko‘rsatilgan, ular 
kenglikning har bir nuqtasida kuch vektoriga urinmalar bo‘lib hisoblanadi. 

---

139 
Aniqlanishiga ko‘ra kuch chiziqlari musbat zaryadlangan obyektdan chiqadi va 
manfiy zaryadlangan obyektga kiradi. Kuch chiziqlarining zichligi kenglikning 
oxirgi hajmida 
E
elektr maydonining kuchlanganligi bilan belgilanadi.
Fiziklar uchun har qanday maydon – bu kenglikning berilgan sohasi ichidagi 
hamma nuqtalar uchun bir paytda aniqlash mumkin bo‘ladigan fizikaviy 
kattalikdir. Misollar: harorat maydonlari, elektr maydonlari va magnit maydonlari. 
Maydonni xarakterlaydigan o‘zgaruvchi yoki skalyar kattalik (misol – harorat 
maydoni), yoki vektor kattalik (misol – yerning atrofidagi gravitatsiya maydoni) 
bo‘lishi mumkin. Maydon yoki statsionar, yoki vaqtda o‘zgaradigan bo‘lishi 
mumkin. Har qanday vektor maydonning tavsifsi unda vektorlarning 
taqsimlanishiga mos keladigan fizikaviy kattalik hisoblanadi, u oqim (F) deb 
ataladi. Oqim so‘zi lotincha “oqmoq” fe’lidan kelib chiqqan. Har qanday 
maydondagi oqimni suyuqlikning (suvning) 
v
vektor bilan tasvirlnadigan, har 
qanday berilgan nuqtada oqimning o‘zgarmas tezligiga mos keladigan bir tekis 
stasionar oqimi bilan solishtirish mumkin. Maydon elektr maydoni bo‘lgan holatda 
v
vektor 
E
vektor bilan almashtiriladi, 
E 
vektor elektr maydonining tavsifsi bo‘lib 
hisoblanadi, bunda 
F
oqim barcha kuch chiziqlarining jamlanmasiga mos keladi. 
S 
gipotetik yopiq yuza uchun (Gauss yuzasi) 
q
zaryad bilan 
F
oqim o‘rtasidagi 
bog‘lanishni quyidagicha yozish mumkin:


0 
F
E
 = q
(4.2) 
Bunda = 8.8542 

10
12 
Kl
2
/N

m
2 
– elektr doimiysi. 
Yoki integral bog‘lanish ko‘rinishida: 
 = q
(4.3) 
Bu erda integral 
F
E
ga teng. Gauss qonuni nomi bilan ma’lum bo‘lgan 
keltirilgan tenglamalarda 
q
zaryad yopiq kenglik ichidagi to‘liq zaryadga mos 
keladi. Agar yopiq kenglikning ichida musbat va manfiy zaryadlarning turlicha 
soni mavjud bo‘lsa, 
F
E
to‘liq oqim nolga teng bo‘ladi. Bu yuzaning tashqarisidagi 
zaryad 
q
ga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi, xuddi shunday, ichki zaryadlangan 
zaryadlarning joylashishi ham ham uning qiymatiga hech qanday ta’sir 

---

140 
ko‘rsatmaydi. Gauss qonunidan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: 
izolyasiyalangan o‘tkazgichdagi zaryad har doim muvozanat holatida bo‘ladi va