―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Ko‗p martali bug‗latib haydash 
oldingi jarayondan qolgan qoldiqqa 
nisbatan, yanada yuqoriroq haroratda yoki pastroq bosimda bir martali haydash 
jarayonini ketma-ket qo‗llashdir. Murakkab haydash jarayonlari deflegmatsiyali 
va rektifikatsiyali haydash turlariga ajratiladi. 
Deflegmatsiyali haydashda - 
hosil bo‗lgan bug‗lar kondensatsiyalanadi va 
kondensatning bir qismi flegmalar ko‗rinishida bug‗ oqimiga qarshi 
yo‗naltiriladi. Bug‗lar tizimidan ketayotgan bug‗ va suyuqlik oqimlarining bir 
martali kontakti (ta‘sirlashuvi) natijasida ular past haroratda qaynovchi 
komponentlar bilan qo‗shimcha ravishda to‗yinadi va aynan shuning hisobiga 
aralashmani ajralishining aniqligi oshadi. 
Rektifikatsiyali haydash – 
rektifikatsiya kalonnasi – apparatlarida bug‗ va 
suyuqliklarning qarama-qarshi oqimda ko‗p martali kontakti orqali amalga 
oshiriladigan, kimyoviy va neftgaz texnologiyasida eng ko‗p qullaniladigan 
massa-almashinuv jarayoni. Bug‗ va suyuqlik okimlari kontakti (ta‘sirlashuvi) 
yoki uzluksiz (nasadkali kolonnalarda), yoki bosqichma-bosqich (likopchali 
rektifikatsiya kolonnalarida) amalga oshiriladi. Bug‗ va suyuqlik oqimlarining 
yuzma-yuz ta‘sirlashuvida, kontakt (ta‘sirlashuv)ning har bir bosqichida 
(likopchada yoki nasadka qavatlarida) ular orasida, tizimning muvozanat 
holatiga intilishiga asoslanuvchi, issiqlik va massa almashinishi sodir bo‗ladi.

---

145 
Har bir kontakt natijasida komponentlar fazalar orasida taqsimlanadi: bug‗ past 
haroratda qaynovchi komponentlar bilan, suyuqlik esa yuqori haroratda 
qaynovchi komponentlar bilan bir oz to‗yinadi.
Yetarli darajada uzoq davom yetgan kontakt va kontaktlashishning yuqori 
samaradorligi natijasida, likopcha yoki nasadka qavatidan ketayotgan bug‗ va 
suyuqlik muvozanat holatiga erishishi mumkin, ya‘ni oqimlar haroratlari bir xil 
bo‗lib qoladi va bunda ularning tarkibi muvozanat tenglamasiga bog‗liq bo‗ladi. 
Faza muvozanatiga erishish bilan tugallanuvchi suyuqlik va bug‗larning bunday 
kontaktini muvozanatlashgan daraja yoki nazariy likopcha deb nomlash qabul 
qilingan. Kontaktlashish darajalari sonini va jarayon parametrlarini (harorat 
rejimi, bosim, oqimlarning o‗zaro nisbati, flegma soni va b.) tanlab, neftli 
aralashmalarning fraksionlashuvini istalgan talab qilinadigan aniqligiga erishish 
mumkin.
Bir martali qizdirish sodir bo‗ladigan, haydaladigan va qizdirilgan 
xomashyoni rektifikatsiya kalonnasiga kiritish joyi to‗yintirish (ta‘minlash) 
seksiyasi deb ataladi. Kalonnaning ta‘minlash seksiyasidan yuqorida joylashgan 
qismi bug‗ oqimini rektifikatsiya qilish uchun xizmat qiladi va 
mustahkamlovchi qism deb, boshqa suyuqlik oqimining rektifikatsiyasi amalga 
oshiriladigan - past qismi esa, haydash qismi yoki tugatuvchi seksiya deb 
ataladi. 
Kolonnalar oddiy va murakkab kolonnalarga ajratiladi. 
Oddiy kolonnalar 
dastlabki aralashma (xomashyo)ni ikkita mahsulotga 
ajralishini ta‘minlaydi: kolonna yuqori qismidan ajratib olinuvchi, bug‗ holatida 
bo‗lgan rektifikat (distillyat) va qoldiq – quyi qismidagi rektifikatsiyaning suyuq 
mahsuloti. 
Murakkab rektifikatsiya kolonnalari 
dastlabki aralashmani ikkitadan 
ko‗prok mahsulotga ajratadi. Murakkab kolonnalar bir biridan farq qiladi, 
qo‗shimcha fraksiyalar bevosita kolonnadan yon tomonidagi haydash 
kolonnasidan olinadi hamda qo‗shimcha olinadigan mahsulotlar stripping deb 
ataladi va maxsus bug‗latish kolonnasi orqali ajratib olinadi. Eng oxirgi kolonna 

---

146 
neftni birlamchi haydash qurilmalarida keng qo‗llaniladi. 
Binar yoki ko‗p komponentli aralashmalarni ikki komponentga ajratish 
uchun bitta oddiy kolonna yetarli (agarda mahsulot tozaligiga yuqori talab 
qo‗yilmasa) bo‗ladi. Uzluksiz yoki diskret aralashmalarni 2 tadan ko‗p 
komponentga (fraksiyaga) ajratish uchun bitta murakkab kolonna yoki bir-biri 
bilan ma‘lum ketma-ketlikda bog‗langan yoki to‗g‗ri yoki teskari bug‗ va 
suyuqlik oqimli oddiy va murakkab kolonnalar tizimi qo‗llaniladi. Aniq 
sxemalarni va haydash jarayonining ishchi parametrlarini tanlash, ajratish 
aniqligi va assortimentga, xomashyo va mahsulotlarning harorat barqarorligi, 
mavjud va arzon sovutish agentlaridan, issiqlik tashuvchilardan foydalanish 
imkoniyatlari va shunga o‗xshash qo‗yiladigan talablarni hisobga olgan holda,
texnik-iqtisodiy texnologik hisob-kitoblarga asoslangan holda aniqlanadi. 
Haydab ajratilish aniqligi – 
rektifikatsiya kolonnasi samaradorligining 
asosiy ko‗rsatgichini ajratish qobiliyati tavsiflaydi. U – binar aralashmalar 
holatida mahsulotda maqsadli komponent konsentratsiyasi ko‗rinishida 
ifodalanadi. Neft aralashmalari rektifikatsiyasi olinadigan fraksiyalarning 
guruhli tozaligi bo‗yicha, ya‘ni olinadigan fraksiyalar (distillyat va qoldiq)da 
ITK egri chizig‗idan, aralashma ajralishining belgilangan harorat 
chegaralarigacha qaynovchi, shuningdek potensialdan fraksiya olinuvchi 
komponent ulushini tavsiflaydi. Ajratish aniqligining nisbiy ko‗rsatgichi 
sifatida, mahsulotga yondosh fraksiyalar qaynash haroratining kirib borishi kabi 
tavsiflari amaliyotda tez-tez qo‗llaniladi. Ishlab chiqarish amaliyotida odatda 
haydab ajratish aniqligiga nisbatan yuqori talablar qo‗yilmaydi, sababi, yuqori 
darajada toza komponentlarni yoki yuqori aniqlikdagi fraksiyalarni olish uchun 
mos ravishda juda katta kapital va ishlatish xarajatlari talab etiladi. Neftni qayta 
ishlashda, masalan, neftni haydash kolonnalarinig yoqilg‗i fraksiyalariga yuqori 
darajada ajratish kobiliyati sifatida qo‗shni fraksiyalar qaynash haroratini 
10…30°С chegarasida kirib borishi hisoblanadi. 
Rektifikatsiya kolonnalarning ajratish qobiliyatiga kontakt darajalari soni 
hamda bug‗ va suyuqlik fazalari oqimlarining o‗zaro nisbati katta ta‘sir etishi 

---

147