Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
 
 

---

55
Muhokamatu-l-lug‘atayn” asari 
Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy o‘zining “Muhokamatu-l-
lug‘atayn” (“Ikki tilning muhokamasi”) asarini hijriy 905 
(melodiy 1499) yilda yozdi. Ushbu risola muallifning yigitlik 
zhtiroslari va jo‘shqin hissiyotlar ta’sirida yaratilgan emas. 
Navoiy bu asarini tirikligining so‘nggi kezlarida – uzoq hayotiy 
tajriba to‘plagan, ilmiy dunyoqarashi maqomiga yetgan, 
tafakkur doirasi peshlangan bir chog‘da yozdi. 
“Muhokamatu-l-lug‘atayn”ning to‘rt qo‘lyozma nusxasi 
ma’lum:
1.
Nusxalardan birinchisi Istanbuldagi To‘pqopi saroyi 
muzeyi Revan kutubxonasida 808 raqami ostida saqlanayotgan 
Navoiy kulliyoti tarkibida. Ushbu qo‘lyozma 1497 yili 
ko‘chirilgan.
2.
Asarning yana bir nusxasi Istanbuldagi Sulaymoniya 
kutubxonasining Fotih bo‘limida saqlanayotgan 4056 raqamli 
Navoiy kulliyotiga kirgan.
3.
Parij nusxasi. Ushbu nusxa Milliy kutubxonada 
saqlanayotgan (Suppl. Turc. 316–317- raqamli qo‘lyozma) 
Navoiy kulliyoti tarkibida. Qo‘lyozma 1526–1527 yillarda 
ko‘chirilgan. 
4.
Asarning 
yana 
bir 
qo‘lyozmasi 
Budapeshtda 
saqlanmoqda. 
“Muhokamatu-l-lug‘atayn” birinchi marta 1841 yili Parijda 
M. Katremer tomonidan nashr etildi. 1882 yili Bog‘chasaroyda 
I. G‘aspirali, 1895 yili Istanbulda Ahmad Javdat nashr ettirdi. 
Asar 1917 yili Qo‘qonda toshbosma usulda chop etilgan. 
Toshkentda Parso Shamsiev asarni uch qayta bostirdi: 1940 yili 
O. Usmon bilan birgalikda lotin alifbosida kirish so‘z, matn va 
hozirgi o‘zbekcha talqinini berdi. Ushbu nashrga asarning parij 
nusxasi asos qilib olingan edi. Yana 1948 va 1967 yillarda 
yakka o‘zi kirill xatida nashr ettirdi. 
Asar Anqara, Ashgabad, Urumchida ham chop etilgan.

---

56
1996 yili asar Anqarada Turk tili qurumi tomonidan 
yangidan chop ettirildi (‘
Ali Şir Nevayi.
Muhakemetü’l-
luğateyn (İki Dilin Muhakemesi). Hazırlayan F. Sema Barutçu 
Özönder). Mazkur nashr asarning mavjud qo‘lyozmalari 
asosida yig‘ma-qiyosiy matn ko‘rinishida tayyorlangan. 
Asarning toshkent nashrlari ichida eng to‘lig‘i 1940 
yildagisi sanaladi. Unda matn boshdan oxir keltirilgan. Lekin 
keyingi ikki nashri (1948 va 1967) ayrim qisqartishlar bilan 
bosilgan: siyosat taqazosi bilan asarning ayrim o‘rinlari, 
arabcha diniy mazmunli iboralar tushirib qoldirilgan. 
Jumladan, kitob muqaddimasidagi tangriga bag‘ishlangan 
hamdu sano berilmagan. Muhimi shundaki, bu qismda 
Ollohning marhamatu qudratini madh etuvchi uch ajoyib 
ruboiy ham bor. Yana toshkent nashrida Navoiyning arab tilini 
ta’riflab yozgan ayrim jumlalari ham tushirilgan. 
Anqara nashrida qayd etilganlarning bari to‘liq. 
“Muhokamatu-l-lug‘atayn” turkiy tilning gullagan bir 
chog‘ida, uning ilmiy grammatikasi sifatida dunyoga keldi. 
“Muhokamatu-l-lug‘atayn” – tilshunoslik asari. Muallif 
ushbu risolasi bilan turkiy tilshunoslik tarixiga o‘zining katta 
ulushini qo‘shdi. Navoiyning ushbu asarni yozishdan niyati 
turli oilaga tegishli ikki buyuk til – turkiy va fors tilini (
fārsî, 
fārsî til, sart tili, sart lafzï
deb ataydi uni) shunchaki 
chog‘ishtirib chiqish emas. Uning maqsadi turkiyning fonetik, 
lug‘aviy, morfologik va uslubiy imkoniyatlari cheksiz ekanligi, 
uning badiiy adabiyotda ham, davlat ishlari, diplomatik 
munosabatlarda, fan sohasida ham to‘la javob bera olishini 
ilmiy jihatdan asoslab berish edi. Shuning uchun ham u til 
faktlarini ilmiy nuqtai nazardan tahlil etadi. 
Navoiy Sharqda dovrug‘i ketgan to‘rtta tilga e’tiborni 
tortadi: arab, turkiy, forsiy, hindiy. Bularning baridan arab tili 
nafislik bilan ajralgan va badiiylik bezagi bilan mo‘’jiza 
ko‘rsatuvchandir. Bu tilda Olloh (maliki allam jalla va alo)ning 
kalomi nozil bo‘lgan va payg‘ambarning saodatga elituvchi 

---

57
hadislari o‘sha tilda aytilgan. Bundan so‘ng uch nav til borki, 
bular asl va mo‘’tabardir. 
Shundan so‘ng muallif turkiy va forsiyning qiyosiy 
tahliliga o‘tadi. U turkiy lug‘atning uslubiy afzalliklarini 
ko‘rsatish maqsadida forsiyda tengdoshi yo‘q yuzta fe’lni 
keltiradi. Ularning yuzta (yuz lafz) ekanligini muallifning o‘zi 
ham ta’kidlaydi. Qizig‘i shundaki, toshkent nashrida ushbu 
fe’llar to‘qson to‘qqizta. Buning boisi, asarning bizga yetib 
kelgan qo‘lyozma nusxalarida ularning soni turlicha: to‘pqopi 
va parij nusxalarida to‘qson to‘qqiz, fotih va budapesht 
nusxalarida yuztadir. Ushbu ikki nusxada boshqa qo‘lyozmada 
tushib qolgan yuzinchi fe’l ham bor. U