Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
13.10.
MONOPOLIYALARNING SHAKLLANISHI Monopoliyalarning vujudga kelishi qadimiy davrlarda qo‘l mehnatiga asoslangan manufakturalarning shakllanishi bilan bog‘liq. Sanoat sohasining paydo bo‘lishi va bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan barobar monopoliyalar turli shakllarda va turli darajalarda rivojlanib, o‘zlarini namoyon qildilar. Monopoliyaning yaqin tarixi XIX asrning uchinchi yarmiga (1873-yilda) to‘g‘ri keladi. Bu davr shu bilan ham tavsiflanadiki aynan monopoliyalashtirish 340 sababli iqtisodiyot inqiroz degan tushunchaga borligini angladi. Iqtisodiy adabiyotlarda shundan so‘ng monopoliyalarni “inqiroz farzandlari” deb atay boshlashgan. Demak, XIX asrning oxirida bozor iqtisodiyoti birinchi marta monopoliya degan baloga qarshi turdi. U raqobat uchun haqiqiy xavf- xatar tug‘dirdi, u tufayli monopolistik shakldagi to‘siqlar paydo bo‘ldi. XIX asrda monopoliya iqtisodiyotda monopollashtirish jarayonining o‘sishi, va eng achinarlisi ularni tashkil etishda sherikchilik asosida olib borilishi bilan kechdi. Banklarning roli va ishtiroki, tizimlarining takomillashuvi, kapitalning markazlashtirilishi, kapitalistik uyushmalarning shakllanishi bular hammasi monopoliyaning yangi ko‘rinishlari bo‘ldi. Ushbu holatlarning barchasi zamonaviy kapitalizmning rivojlanishida mustaqil ahamiyatga ega edi. Monopoliyalarni shakllantirishning ikki yo‘li mavjud: daromadlarni kapitalizatsiya qilish yoki qo‘shilish va sotib olish yo‘li bilan. So‘nggi paytlarda oxirgi usulning ustunligi mavjud. XIX asrda kapitalni to‘planishi va markazlashtirishi usullari, ommaviy ishlab chiqarish uchun kapitalning samarali yo‘nalishini ta’minladi. Ishlab chiqarishning bir joyga to‘planishi, yangi yirik zavodlar va fabrikalar qurilishi kapitalistik mulkning chegaralarini keskin kengayishni talab qildi. Umumiy holda kapitalistik mulkning hajmini bunday tezkor ravishda kengaytirish yo‘llari oldin ham mavjud edi, lekin ishlab chiqarish kuchlarining jadal o‘sishi ta’siri ostida ular yanada kengaydi. Hatto ularning bugungi kungacha ahamiyati bor. Hozirda ular kapitalistik kompaniyalarning asosiy shakli bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlardir. Monopoliyalarni rivojlantirishning banklar va boshqa moliyaviy institutlarning ishtiroki bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish va kapitalning o‘sib borayotgan vaqtda banklarning rolini kengaytirish zarurati vujudga keldi, u muntazam takomillashib, sanoat korxonalarini uzoq muddatli kredit olish uchun mustahkam poydevorga aylandi. Banklar bilan mustahkam aloqalar iqtisodiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan taqdirda korxonalarni bankdan kredit olishga majbur qildi. Oddiy vositachilar rolini bajargan banklar kuchli monopolistlarga aylantirdi. Bu "ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash"ning rasmiy shakli bo‘lgan monopoliyani yaratdi. Bank faoliyati monopolist kapitali manfaatiga mos keldi. Bank va sanoat kapitalining birlashishi moliyaviy kapitalni 341 yanada takomillashuviga va moliyaviy oligarxiyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Kapitalning jadal o‘sishi, shuningdek, mustaqil kompaniyalarning birlashishi, markazlashuvning kuchayishini ta’minlandi. Kapitalni markazlashtirishning ushbu shakli ayniqsa AQSHda keng qo‘llanildi. AQSHda monopolistik birlashmalarning birinchi katta to‘lqinlari XIX asrning 90-yillarida va XX asrning boshlariga to‘g‘ri keldi. AQSHda shu davrda eng yirik kompaniyalar shakllanib, o‘ziga mamlakatdagi butun sanoatni bo‘ysundirishdi. Jumladan, metallurgiyada – “Standard Oil”, avtomobilsozlik sohasida – “General Motors” va boshqalar. 1929-33 yillardagi iqtisodiy inqiroz arafasida Qo‘shma Shtatlarda monopolistik birlashishning ikkinchi yirik to‘lqini paydo bo‘ldi. Alyuminiy sanoatida, shisha idishlar ishlab chiqarishda monopoliyalar shakllandi. Yevropa mamlakatlarida esa monopolizatsiyaning boshqa shakllari tashkil topdi. Bu davrda kartellar va sindikatlarning shakllanishi ayniqsa xarakterli bo‘ldi. Kartellar monopoliya shakli sifatida xalqaro maydonda keng tarqaldi. Bunday kapitalistik uyushmalar eng avvalo bozordagi ishtirok tizimiga asoslanib trest va konsernlar deb nom olishdi. Ularning boshida moliya institutlari (banklar, investitsiya kompaniyalari) turdi. Konsernlarning shakllanishi turli ishlab chiqaruvchilarning birlashuvi tufayli yuzaga keldi. 1939-45 yilgi Ikkinchi jahon urushidan keyin ularning vujudga kelishi tasodif emas. Ko‘pgina amerikalik monopoliyalar sobiq filiallarni o‘z ichiga oldi, ya’ni ishtirokni to‘g‘ridan to‘g‘ri markaziy nazorat bilan almashtirishdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin monopolistik uyushmalarining yangi shakllari, ya’ni konglomeratlar tashkil etish jarayoni yuzaga keldi. Qo‘shma Shtatlarda tashkil topgan konglomeratlarda sanoatning turli xil turlari birlashib, ular o‘rtasida yagona savdo shartlari tuzildi. Konglomeratlarning yaratilishi shuningdek XX asrning o‘rtalaridan boshlab olib borilgan tadqiqot va boshqaruv birlashmasining natijasi hamdir. Konglomeratlarda an’anaviy kapital bozorini to‘sib turadigan kapital oqimini bir sanoatdan ikkinchisiga o‘tkazish uchun shart-sharoitlar mavjuddir. XX asrning ikkinchi yarmidagi monopoliyalarning muhim xarakteristikalaridan yana biri – bu ularning nafaqat mamlakat ichki savdo sohasida, balki xorijiy davlatlarda ham ishlab chiqarish 342 sohalarini o‘zida mujassamlashtirgan filiallarda bo‘ldi. Demak, monopoliyalar xalqaro maydonga chiqdilar. Bu milliy monopoliya- larning transmilliy korporatsiyalarga (TMK) aylantirilishidir. TMK larning iqtisodiy va moliyaviy kuchi jadal sur’atlar bilan o‘sib bordi: 1980-yillarning o‘rtalarida rivojlangan davlatlarning umumiy yalpi mahsulotidagi ulushi 1/3 ni, jahon eksportida 40%, texnologik ayirboshlashda esa 80% ni tashkil etdi. Ba’zi TMKlar yillik aylanmasi bo‘yicha kichik davlatlarning yalpi ichki mahsulotidan ham oshdi. Bu ularning global iqtisodiyotdagi rolini orttirdi. Monopolistik birlashmalarning barcha turlarini rivojlanishi barqaror ravishda mamlakatning milliy daromadlari va milliy boyliklarining ko‘p qismini yirik monopoliyalarning qo‘liga topshirilishiga olib keldi. Bu 1948-yilda ishlab chiqarish aktivlarining 48,3% va 1969-yilda 60,1% bo‘lgan eng yirik 200 AQSH ishlab chiqarish korporatsiyasining asosiy kapitallari ulushi to‘g‘risida statistika ma’lumotlari bilan tasdiqlanadi. Buyuk Britaniyada ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi 100 yirik firma qo‘lidagi kapital aktivlarining ulushi 1953- yilda 44 foizdan 1963-yilda jami aktivlarning 62 foizigacha o‘sdi. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|