Soliq statistikasi indd

1.4.Soliqqa tortish tizimini takomillashtirishda soliq 
statistikasi va prognoz qilish natijalaridan
foydalanish
Soliqlar deganda muayyan miqdorlarda undiriladigan, mun-
tazam, qaytarib berilmaydigan va beg‘araz xususiyatga ega bo‘l-
gan, budjetga yo‘naltiriladigan majburiy pul to‘lovlari tushuni ladi.
Boshqa majburiy to‘lovlar deganda davlat maqsadli jamg‘ar-
malariga majburiy pul to‘lovlari, bojxona to‘lovlari, shuningdek 
vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar tomonidan yuridik 
ahamiyatga molik harakatlarni to‘lovchilarga nisbatan amalga 
oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki litsenziyalar 
va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to‘lanishi lozim 
bo‘lgan yig‘imlar, davlat boji tushuniladi.
Soliqqa tortish soliq majburiyatlari yuzaga kelgan paytda 
amalda bo‘lgan qonun hujjatlariga muvo
fi
q amalga oshiriladi.
Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari orqaga qaytish kuchiga ega 
emas va ular amalga kiritilganidan keyin yuzaga kelgan muno-
sabatlarga nisbatan qo‘llaniladi.
Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javob-
garlikni bekor qiladigan yoki yengillashtiradigan soliq to‘g‘risidagi 
qonun hujjatlari orqaga qaytish kuchiga ega.

---

27
Yangi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar belgilanishini, 
imtiyozlar to‘liq yoki qisman bekor qilinishini, soliq solinadigan 
baza oshirilishini nazarda tutuvchi soliq to‘g‘risidagi qonun huj-
jatlari ular rasmiy e’lon qilingan paytdan e’tiboran kamida uch oy 
o‘tgach, amalga kiritiladi.
Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari soliq solishning majburiyligi, 
aniqligi, adolatliligi, soliq tizimining yagonaligi, soliq to‘g‘risidagi 
qonun hujjatlarining oshkoraligi va soliq to‘lovchining haqligi 
prezumpsiyasi prinsiplariga asoslanadi.
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar aniq bo‘lishi kerak. Soliq 
to‘g‘risidagi qonun hujjatlari har bir soliq to‘lovchi qaysi soliqlar 
va boshqa majburiy to‘lovlarni, qachon, qancha miqdorda hamda 
qay tartibda to‘lashi kerakligini aniq biladigan tarzda ifodalangan 
bo‘lishi kerak.
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilashda soliq to‘-
lovchilar, shuningdek soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning 
elementlari aniqlangan bo‘lishi kerak.
Soliq solish umumiydir.
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlarni 
bel gilash ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi kerak. Soliqlar 
va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha yakka tartibdagi xususiyatga 
ega bo‘lgan imtiyozlar berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar kamsitish xususiyatiga 
ega bo‘lishi mumkin emas hamda ijtimoiy, irqiy, milliy, diniy va 
boshqa shu kabi mezonlardan kelib chiqqan holda qo‘llanilishi 
mumkin emas.
Soliq tizimi O‘zbekiston Respublikasining butun hududida bar-
cha soliq to‘lovchilarga nisbatan yagonadir.
O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududi doirasida tovar-
larning (ishlarning, xizmatlarning) yoki moliyaviy mablag‘larning 
erkin muomalada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘ya-
digan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar belgilanishiga yo‘l qo‘-
yilmaydi.

---

28
Soliq solish masalalarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy 
huj jatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart. Barchaning e’ti-
bori uchun rasmiy e’lon qilinmagan normativ-huquqiy hujjatlar 
kuchga kiritilmagan hujjat sifatida huquqiy oqibatlarni keltirib 
chi qarmaydi va soliq sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga, 
ulardagi ko‘rsatmalar bajarilmaganligi uchun biron bir sanksiyani 
qo‘llashga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin emas.
Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo‘l may-
digan barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar soliq to‘lovchining 
foydasiga talqin qilinadi.
Soliq va boshqa majburiy to‘lovni hisoblab chiqarish tartibi so-
liq davri uchun soliq solinadigan bazadan, stavkadan, shuningdek 
imtiyozlar mavjud bo‘lsa, shu imtiyozlardan kelib chiqib, soliq va 
boshqa majburiy to‘lov summasini hisoblash qoidalarini belgilaydi.
Soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish soliq 
to‘lovchi tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
Soliqqa tortishning umumiy belgilangan tartibi va sodda lash-
tirilgan soliqqa tortish rejimi mavjud. Soliqqa tortishning umumiy 
belgilangan tartibida yuridik shaxslar soliq kodeksida belgilangan 
barcha soliqlar va majburiy to‘lovlarni to‘lash majburiyatiga ega 
bo‘ladi. 
Soliq solishning soddalashtirilgan tartibi – soliq solishning ayrim 
toifadagi soliq to‘lovchilar uchun belgilanadigan hamda ayrim 
turdagi soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lashning, shuningdek 
ular yuzasidan soliq hisobotini taqdim etishning maxsus qoidalari 
qo‘llanilishini nazarda tutuvchi alohida tartibi hisoblandi.
Ayrim turdagi soliqlarni va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab 
chiqarishda ularning to‘lanishi lozim bo‘lgan eng kam miqdori 
belgilanishi mumkin.
Soliq tushumlarini hisobga olish soliq qonunchiligini rivoj-
lantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, soliq tushumlarini 
o‘z vaqtida va haqqoniy hisobga olish natijasida operativ ma’lumotlar 
yig‘iladi. Soliq tushumlari to‘g‘risidagi operativ ma’lumotlar 

---

29
asosida tahliliy jarayon amalga oshiriladi. Tahlil natijasida soliq 
tushumlarini o‘z vaqtida undirishga salbiy ta’sir qiluvchi omillar, 
yoki soliq ma’murchiligining ijobiy tomonlari aniqlanadi. Soliq 
tushumlariga salbiy ta’sir qiluvchi omillarni bartaraf qilish va ijobiy 
natijalarni rivojlantirish bo‘yicha tegishli taklif va tavsiyalar ishlab 
chiqiladi. Asosli takli
fl
ar soliq qonunchiligini takomillashtirishda 
muhim g‘oya manbasi hisoblanadi. 
Soliq statistikasining soliq menejmentini samarali tashkil qilish-
dagi ahamiyatiga hech kim shubha qilmaydi. Har qanday qonun 
loyi hasini qabul qilishda yoki amaldagi qonunga o‘zgartirish kiri-
tishda mazkur qonunning dolzarbligi, qonunga o‘zgartish kiritish 
zarurligi statistik ma’lumotlar asosida isbotlanadi. Shu sababli, so liq 
qonunchiligini davr talabiga mos holda takomillashtirish uchun so liq 
statistikasini to‘g‘ri tashkil qilish maqsadga muvo
fi
q hisoblanadi.
Soliq statistikasining ma’lumotlarini haqqoniyliyligini ta’min-
lashda soliq tushumini hisobga olish tizimini rivojlantirish talab 
qilinadi. Shu ma’noda, soliq tushumini hisobga olish tizimini 
rivojlantirish soliq statistikasi ma’lumotlarining ishonchliligini va 
operativligini oshiradi. Bu esa soliq qonunchiligini rivojlantirish 
uchun kechiktirib bo‘lmaydigan asosiy vazifa hisoblanadi.