Ər psixologiya elminin sürə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- C.Kettenin “Əqli testlə r v ə ölçmə l ər”
- Alfred Binenin
- Vilyam Ştern intellektin daha d əqiq diaqnostikası üçün I Q - əqli inkişa f əmsalını
- “Qaydens” psixoloji xidmə t sistemini misal göstə rm ə k olar. “Qaydens”
- F.Parsons
- “insan - iş yeri” nə z ə riyy ə sini
|
ə tdir. 46 Xarici amill ə r v ə t ə rbiy ə burada ə h ə miyy ə tsizdir v ə b ə z ə n is ə m ə nfi t ə sir ə malikdir. Sonrakı tədqiqatlarında anketləşdirmə yolu il ə f ə rdi f ə rql ə ri öyrə nm ə k m ə qs ə dil ə Halton eksperiment metodunun t ə tbiqin ə başladı. 1884- cü ildə o, Londonda beyn ə lxalq s ə pgid ə xüsusi eksperimental laboratoriya t əşkil etdi. Onun vasitə sil ə 9 mind ən artıq adamın fiziki (boy, çə ki) göstə ricil ə ri il ə yanaşı, psixi keyfiyyə tl ə ri (h əssaslığın müxtəlif növlə ri, qıcığa reaksiya müddə ti v ə s.) ölçülmüşdür. Halton müxtə lif ə lam ə tl ər üzrə diaqnostikanın çoxsaylı konkret metodlarının və onlar arasındakı korrelyasıyanın (asıllığın) müə llifidir. Bu metodlar sonradan psixologiya elminin z ə nginl əşmə sin ə böyük töhfə kimi faktor t ə hlili metodunun işlənilib hazırlanmasına zəmin yaratmışdır. Haltonun nailiyy ə tl əri içə risind ə test metodunun işlə nilm ə si sah ə sind ə xidm ə tl əri xüsusi yer tutur. Bu metod Haltonun laboratoriyasında mühüm metodikalardan biri olmuş, sonralar psixologiya elminin metodları sırasına ə b ədi daxil olmuşdur. Onun təklif etdiyi statistik yanaşma metodu çoxlu sayda insanlar üzə rind ə testl ər seriyasının tə tbiqil ə , psixologiyada bir vasit ə kimi riyazı metodların tə tbiqin ə geniş meydan açmış, testlə rin işlə nilm ə si v ə t ətbiqi texnikasının tə kmill əşdirilmə sin ə t əkan vermişdir. Halton t ə r ə find ə n t ə tbiq edil ən test xarakterli sınaqlar 1890 - cı ildə Amerikan psixoloqu C.Kettenin “Əqli testlə r v ə ölçmə l ər” adlı mə qal ə sinin çap olunmasından sonra psixologiyada geniş tətbiqi imkanlar qazandı. Kettel bel ə hesab edirdi ki, böyük sayda adamlar üzə rind ə statistik metod vasit ə sil ə test sınaqlarının keç irilm əsi psixologiyanın də qiq elm ə çevrilməsinin mühüm vasitə sidir. Bununla bel ə o, test metodunu özünə , onun praktik d ə y ə rl ə rin ə xüsusi ə h ə miyy ət verir, onları yeni praktik psixologiyanın əsası hesab edirdi. Test metodunun yaradıcıları sırasında ABŞ psixoloqu D.Kettelin (1860- 1944) xüsusi yeri vardır. V.Vundun Leypsiqdəki laboratoriyasını tə rk ed ə r ə k Londona, sonra is ə ABŞ - a qayıdan Kettel 1891 -ci ild ə Kolumbiya 47 universitetind ə psixologiya laboratoriyası yaratmışdır. O, bu laborat oriyada 50-y ə q ə d ər test nümunəsi üzrə eksperimentl ər keçirmişdi. Uşaqların intellektini tez, d ə qiq v ə et ibarlı şə kild ə müə yy ə n etm ə y ə imkan ver ə n ilk testl ərin hazırlanmasında fransız psixoloqu Alfred Binenin xüsusi xidmə tl əri olmuşdur. Uşaqlarda tə f əkkürün inkişafı m ə rh ə l ə l ərini eksperimental yolla öyrə nm ə y ə çalışan Bine onların qarşısına müə yy ən anlayışlara aid suallar qoyurdu. (mə s ə l ə n, stul n ə dir?, at n ə dir? v ə s). 3, 7 yaşlı uşaqların belə suallara cav ablarını ümumiləşdirə n Bine bu q ə na ə t ə g əlmişdir ki, uşaqlar anlayışların m ə nims ə nilm ə si v ə inkişafı baxımından sayma, t ə svir v ə interpretasiya olmaqla üç ə sas m ə rh ə l ə d ən keçirlə r. Binenin bu t ədqiqatları uşaqların intellektual inkişafına aid normativlə rin, t ə f əkkürün formalaşması prosesinin diaqnostikasına aid metodların işlənilib hazırlanmasına güclü təsir etmişdir. XX ə srin ə vv ə ll ə rind ə A.Bine Fransanın Maarif Nazirliyi tə r ə find ə n yardımçı mə kt ə bl ə r ə q ə bul edil ə c ək uşaqların seçilməsi metodunu işlə yib hazırlamaq sifarişini aldı. Bu mə qs ə dl ə o, əqli inkişafda geridə qalan uşaqların seçilmə sini t ə min ed ə n v ə mürə kk ə blik d ə r ə c əsi müxtə lif olan suallar bloku t ərtib etdi. Bu metod ilk sınaqdan uğurla çıxdı və Bine normal inkişafla anormal inkişafı fə rql ə ndirm ə y ə xidm ə t ed ə n testl ə rl ə yanaşı, 3 yaşdan 18 yaşadək bütün uşaqların intellektual inkişafının ümumi diaqnostikasını keçirmə y ə imkan ver ə n testl ər yaratmağa da nail oldu. Haqqında söhbə t ged ə n bu testl ər intellektual inkişafı müxtə lif c ə h ə td ən (lüğət ehtiyyatının hə cmi, say, hafiz ə, ümumi məlimatlılıq, mə kana b ə l ə dl əşmə , m ə ntiqi t ə f əkkür və s.) t ə dqiq etm ə y ə imkan verm ə kl ə yanaşı, yaş dövrlə rin ə görə müxtəlif çə tinlik d ə r ə c ə l ə rin ə bölünürdü. Bine h ər bir yaş dövrü üçün beş tapşırıqdan artıq olmaqla test bloku yaratmışdı. O, belə hesab edirdi ki, intellekt anadang ə lm ə keyfiyy ə tdir v ə onun s ə viyy əsi yaşdan asılı olaraq dəyiş mir. D əyişən yalnız hə ll edil ə n problemin m ə zmunudur. Binenin ir əli sürdüyü bu müddəa öz də y ə rin ə 48 görə bu gün də aktuallığını saxlayır və yeni testl ərin işlənib hazırlanmasında, köhnə testl ə rin is ə modifikasiyasında zəruri şə rt kimi q ə bul edilir. Uşağın ağıl yaşının hesablanmasında Binenin şagirdi T. Simonun t ərtib etdiyi xüsusi şkaladan istifadə olunurdu. Bir q ə d ə r sonralar, Alman psixoloqu Vilyam Ştern intellektin daha d əqiq diaqnostikası üçün I Q - əqli inkişa f əmsalını t ə klif etdi. Bu əmsal aşağıdakı düstur əsasında hesablanır: ağıl yaşı (MA) İQ = x 100% xronoloji yaş (XA) Əqli inkişaf şkalasına görə , 70 baldan 130 balad ə k ə msallar norma hesab edilir. 70 baldan aşağı göstə rici əqli inkişafın geriliyini, 130 baldan yuxarı isə istedadın göstə ricisi kimi q ə bul edilir. A.Bine t ə rtib etdiyi şkalanı T.Simonla birlikdə 3 d ə f ə ( 1905, 1908, 1911-ci ill ə rd ə )yenil əşdirmiş v ə modifikasiya etmişdir. Fransada Binenin nüfuzu o qə d ər yüksə k idi ki, onun t ə rtib etdiyi testl ər ölümündən sonra da keçə n 50 il ə rzind ə , y ə ni 1960- cı ilə d ək toxunulmaz qalmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra nöqsanlarına baxmayaraq, müasir testologiya nə z ə riyy ə si v ə t əcrübə sind ə Binenin testl əri bu gün də öz aktuallığını saxlayır və uşaqların intellektual inkişaf s ə viyy əsinin ölçülmə sind ə ən uğurlu və münasib testlə rd ə n biri he- sab olunur. Xarici ölkə l ə rd ə psixoloji xidm ə t sah ə sind ə işin praktik təşkili t əcrübə sinin t ə hlili dem ə y ə ə sas verir ki, tarix ə n h ər bir ölkə d ə bu sah ə nin spesifik xüsusiyyə tl əri olmuşdur. Bu da, təsadüfi deyildir. Hə r bir ölkə d ə h ə min c ə miyy ə tin q ə bul etdiyi elmi- psixoloji konsepsiyalar vardır. Dig ə r t ə r ə fd ə n h əmin ölkə l ərin siyası, iqtisadi, mə d əni xüsisuyyə tl ə rind ə n, t əhsil ehtiyaclarından, t ə lim v ə t ə rbiy ə nin m ə qs ə dl ə rind ən asılı olaraq, psixoloji xidm ə tin spesifik modell əri yaradılmışdır. Bu cə h ə td ən ABŞ -da 49 f ə aliyy ət göstə r ə n “Qaydens” psixoloji xidmə t sistemini misal göstə rm ə k olar. “Qaydens”– ingilisc ə ―rə hb ə rlik etm ək‖, ― istiqam ə tl ə ndirm ək‖ demə kdir. Bu xidm ə t sah ə si XIX – XX ə srl ə rd ə ABŞ - da kapitalizmin sürətli inkişafı ilə ə laq ə dar meydana g əlmişdir. Əsasən, konsultativ xarakter daşıyan ―Qaydens‖ xidmə ti Amerikan m ə kt ə blil ə rind ə müə yy ən şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl ə - rinin aşılanması mə qs ədini qarşıya qoymaqla, onların sosiallaşmasına fə al t əsir göstərmişdir. ABŞ - ın orta mə kt əb şagirdlə rind ə akademik uğurların, ideoloji v ə m ə n ə vi keyfiyy ə tl ərin inkişaf etdirilmə si, m ə kt ə b h əyatında baş verə n konfiliktl ə rin h ə ll edilm ə si, bu v ə ya dig ər peşənin seçilmə si m ə qs ə dl ə ri bu xidm ət növünün prioritet cə h ə tl əri idi. ―Qaydens‖ konsultativ xidm ətinin qarşısında duran başlıca və zif ə l ər aşağıdakılardır: - şə xsiyy ə tin ə traf al ə mi v ə özünüdə rketm əsi üçün ona kömə k göstə rilm əsi, qazanılmış biliklə rin, t əlim müvə ff ə qiyy ətinin yüksə ldil- m ə sin ə xidm ə t etm əsi, şə xsiyy ətin inkişafı və peşəseçmə ; - u şaqların meyll ərinin, xüsusiyyə tl ə rinin, gündə lik h ə yatda vacib olan keyfiyy ə tl ə rinin formalaşdırılması üçün söhbə t v ə m ə sl ə h ə tl ə rin t əşkili formalarının müə yy ə nl əşdirilmə si; - ş agirdl ə rd ə müsbət motivasiyanın yaradılması metodikalarının müə yy ə nl əşdirilmə si; - m üə llim t ə r ə find ən qarşıya qoyulmuş tə rbiy ə v ə zif ə l ə rinin yerin ə yetirilm əsi metodlarının işlənib hazırlanması. ABŞ - da ―Qaydens‖ mə sl ə h ə t xidm əti heç də m ə kt əb bazasında meydana g ə lm əmişdir. ABŞ -da g ə ncl ərin işə düzə ldilm ə si il ə ilk d ə f ə m əşğul olan professor F.Parsons 1908-ci ild ə Boston şə h ə rind ə Peşə Oriyentasiyası Bürosu açmışdır. Bu müə ssis ə g ə ncl əri peşəyönümünə istiqam ə tl ə ndirir v ə onlara uyğun peşə seçmə kd ə köməklik göstə rirdi. Ona görə d ə, ABŞ - da F.Parsons ―qaydens‖ xidmə tinin ilk t ə si sçisi kimi tanınır. O, təcrübə d ə ilk d ə f ə “insan - iş yeri” nə z ə riyy ə sini t ətbiq etmiş, 50 şə xsiyy ə tin f ə rdi keyfiyy ə tl ə ri il ə peşənin xüsusiyyə tl əri arasındakı qarşılıqlı ə lq əni açmağa təşəbbüs göstərmişdir. F.Parsons ilk də f ə düzgün peşə seçiminin hə lledici amill ərini müə yy ə n etm ə y ə çalışaraq aşağıdakı şə rtl əri qeyd etmişdir: - i nsanın öz şəxsi imkanlarını, qabiliyyə t v ə maraqlarını aydın başa düşmə si; - p eşənin üstünlüklə ri v ə çə tinlikl ə rini, t ə l ə bl ə rini, onun perspektivi v ə uğurla yerinə yetirilm əsi şə rtl ə rini bilm ə si; - y uxarıda göstə ril ə n iki amil v ə onlara əsaslanan müvafiq peşə nin seçilmə si arasındakı uyğunluğun obyektiv qiymə tl ə ndirm ə si. F.Parsonsun ideyaları ABŞ - da inkişaf e tm ə kd ə olan kapitalizm ə h ə m iqtisadi, h ə m d ə ideoloji baxımdan böyük fayda gə tirirdi. Bu praqmatik ideya ə m ə k m əhsuldarlığını yüksə ltm ə y ə , ə m ə k ehtiy atlarını düzgün bölüşdürmə y ə imkan verm ə kl ə yanaşı, ideoloji baxımdan istehsal müə ssis ə sind ə konfiliktl ər zamanı sahibkarlara işçinin peşə yararsızlığını əsaslandırmağa imkan verirdi. Ona görə d ə, F.Parsonsun metodu çox keçmə d ən ABŞ -da m əşhurlaşdı və bir çox sənaye müə ssis ə l ə ri n ə zdind ə peşəyönümü büroları tə sis olundu. 1913- cü ildə is ə ABŞ - da müvafiq Milli Assosiasiya yaradıldı. ―Qaydens‖ psixoloji xidmə tinin meydana g ə lm ə sind ə müstə sna rol oynamış alimlə rd ə n biri Con Konant idi. O, psixoloji testl əşdirmə ni h ə r bir insan f ə rdinin, h ə r bi r formalaşan şə xsiyy ə tin g ə l ə c ək uğur və uğursuzluqlarını müə yy ə nl əşdirə n ən etibarlı vasitə hesab edirdi. Bu ideyanı ə ld ə r ə hb ə r tutan Con Konant 1947-ci ild ə ABŞ -da müvə ff ə qiyy ə t testl ə rinin hazırlanması üzrə Agentliyin t əşkilində f ə al iştirak etdi. 1945 - 1960- cı illə rd ə ABŞ -da kaunslerl ə rin (―qaydens‖ xidməti üzrə m ə sl ə h ətçi - mütə x ə ssisl ərin) iş sistemində testl ə r d əsti xüsusi yer tutmağa başladı. Onlar f ə rdi f ə rql ərin obyektiv xarakteristikasını (cins, irq, sosial və ziyy ə t) verm ə kl ə yanaşı, ―ə lam ə t- faktor‖ konsepsiyasından çıxış edə r ə k f ə rdl ə rin 51 t əsnifat bölgüsünü apardılar. 1959-cu ild ə ABŞ - da ―şok effekti‖ yaradan ―Milli Təhlükə sizlik namin ə t əhsilin inkişafı haqqında Qanun‖un qə bulundan so nra ―Qaydens‖ xidm əti sürə tl ə genişlə n ə r ək bu ölkə nin t əhsil sisteminin mühüm tə rkib hiss ə sin ə çevrildi və onun mövqeləri xeyli möhkə ml əndirildi, funksiyaları genişlə ndirildi. 1968-ci ild ə ABŞ -da 71 min n ə f ər kaunsler çalışırdı. 19 80- cı ildə is ə , daha 107 min kaunsler ə ehyitac vardı. ABŞ - ın xroniki sosial problemlə rl ə - işsizlik və yoxsulluq, m ə nzil problemi, zorakılıq, irqi ayrıseçkilik kimi problemlə ri il ə üzləşdiyi 70 -80- cı ill ə rd ə testl ə r vasit ə sil ə uşaqlar arasında seçmənin aparılması təcrübə si daha böyük sosial narazılıqlar doğururdu. Bu dövrdə yaranmış böhranlı v ə ziyy ə td ən psixoterapiyanın kömə yi il ə xilas olmaq t əşəbbüslə ri ə halinin müxtə lif t ə b ə qal əri üçün ―qaydens‖ ruhlu müə ssis ə l ə rin, m ə rk ə zl ə rin, klinikaların sürə tl ə genişlə ndirilm ə si il ə başa çatmış oldu. 1980- cı ildə sonra ötə n onillikl ə r ə rzind ə ABŞ - ın tə hsil sistemind ə ki ―qaydens‖– psixoloji-pedaqoji xidm ət sistemi köklü dəyişikliklə r ə uğramışdır. Müasir dövrdə ABŞ - ın orta tə hsil sistemind ə ―qaydens‖ xidməti üç ə sas istiqam ə ti ə hat ə edir: 1. İqtisadi – peşəseçimi istiqaməti üzrə ; 2. T ə lim – şagirdlərin gücü çatan fə nl ərin seçilmə sind ə onlara kömə k göstə rilm ə si; 3. Sosial – şə xsiyy ətin öyrə nilm ə si v ə onun inkişafına rə hb ə rlik. ABŞ -da bu xidm ə t sisteminin t ə rkibin ə bir qayda olaraq Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|