18-mа’ruza: Okean va suv oqimlari energiyasi

18.4. Dengiz oqimlarning energiyasi 
Okeandagi barcha energiya manbalardan oqimlar energiya eng past zichligiga ega. Oqim tezligi 
1 m/s uchun suyuqlik ustunlikning ekvivalent bо‘lgan dinamik bosimi 0,05 m ga teng va 10 m/s tezligi 
uchun esa 5 m bо‘ladi. Okean suvning qalinligida oqimlarning kinetik energiyani о‘zlashtirish uchun 
yirik inshootlarni yaratish va xizmat kо‘rsatish qiyinchiliklarni hisobga olmaganda, о‘rta kengliklardagi 
quyosh energiyani (1 m
2 
yuza maydonidan 100 Vt-ga yaqin) о‘zgartirgichlardan ular yuqori 
samaradorligiga ega. Okean oqimning kо‘ndalang kesim 1 m
2
yuzadan tezligi 1 m/s bо‘lgan oqimdan 
600 Vt elektr quvvatini olish mumkin. Okean oqimlarning kinetik energiyasi 7,2×10
12
kVt/yil kattalik 
bilan baholanadi.
Dunyo okeanga kelib tushadigan quyosh energiyasidan faqat 0,02% oqimlar kinetik energiyaga 
о‘zgartiriladi, shunga karamasdan, bu yetarli yirik kattalik: quvvati 5…7 TVt bо‘lib, taxminan 10
18 
J 
energiyani tashkil etadi. Bu energiyadan faqat 20% ishqalanish kuchlarni yengish uchun sarflanadi, 
qolgani esa Dunyo okeanning suv massasini bir mintaqadan boshqa mintaqaga kо‘chirish uchun 
sarflanadi. 
Okeanda oqimlar quyidagi omillar bilan vujudga keltiriladi: 
- shamol bilan (kо‘chib yuradigan, dreyf oqimlar);
- suv massalarni Quyosh va Oy bilan tortish orqali (qalqib kо‘tarish va tushirish); 
- qat’alardan daryo suvlarning quyilishi va suv massa zichliklarning farqi bilan (shо‘rlik va 
temperaturaga bog‘liq). 
- atmosfera bosimning notekis taksimlanganligi va о‘zgarishi bilan (barogradiyentli).
Ushbu omillar о‘zining birgalikdagi ta’siri bilan Dunyo okeanning abadiy harakatga keltiradi. 
Barcha turidagi oqimlarning boshlang‘ich yо‘nalishlar Yer aylanish, ishqalanish kuchlar, tubi va qirg‘oq 
chiziqlarning shakllari ta’siridan kо‘p о‘tmay о‘zgaradi. Oqibatda harakatlar tartibsiz deb tasavvurni 
hosil qilinadi. Dengiz oqimlarini sidqidillik bilan tadqiq qilish oqibatda, yetarli darajada aniqlik bilan 
ularni xaritada belgilash imkoniyati hosil bо‘ldi.
Suv massalarning kо‘chish jarayonlar oqibatda planetada ortiqcha issiqlik, biogen elementlar qayta 
taksimlanadi; okeanga daryolar qо‘yilish joylarda ifloslanish konsentratsiyalarni kamaytiradi; tabiatning 
muhim hayotiy kо‘rsatgichlarning xavfli og‘ishlarni tabiiy depfer (sundirg‘ich) sifatida hizmat qiladi. 
Ushbu kо‘chishlar turli xil tezliklarda sodir bо‘ladi: bir necha santimetrdan boshlab to bir necha metrlar 

---

sekundiga о‘zgaradi. Harakat gorizontal va vertikal sodir bо‘ladi, Dunyo okeanning turli xil qismlar 
orasida suv massalarning 1000 yil davomida bir marta tо‘liq almashinishni ta’minlanadi.
Agarda о‘rtacha tezligi taxminan 1 m/s bо‘lgan oqimni etalon sifatida olinsak, u holda ochiq 
okeanda va qirg‘oqlarga yaqin mintaqalarda okean gidroelektrostansiyalarni (OGES) qurish uchun 
yetarli darajada kо‘p joylarni topish mumukin.
18.13-rasm. Dunyo okeandagi dengiz oqimlarning xaritasi 
Okeandagi yirik oqimlar quvvatidan foydalanib amalda yetarli darajada mintaqaviy yirik energetik 
obektlarni yaratish mumkin. Masalan, Golfstrim oqimning (Atlantik okean) umumiy quvvat 15 GVt 
bilan baholanadi, Kurosio oqim (Tinch okean) esa – 50 GVt. Mahalliy energetik muammolarni yechish 
uchun mos bо‘lgan oqimlar ham yetarli darajada mavjud, ularning tezligi taxminan 5...8 m/s bо‘ladi, 
yirik okean oqimlarga qaragada ular ancha yuqori energiya zichligiga ega. Bundan tashqiri, bо‘g‘ozlarda 
energetika extiyojlari uchun faqat sirtki oqimalardan emas, balki chuqurlikdagi oqimlardan ham 
foydalanish mumkin. Ular kо‘p hollarda sirtki oqimlarga nisbatan qarama-qarshi yо‘nalishga ega bо‘lib, 
yetarli darajada mos bо‘lgan tezliklarga ega.
Amalda barcha oqimlar muayyan о‘zgarishlarga uchraydi. Mavsumiy va yildan-yilga tezlik, 
yо‘lanish, suvning fizikaviy kо‘rsatkichlar о‘zgaradi. Oqimlarning turg‘unligi kelajakdagi OGESlarning 
barqaror ishlashini belgilaydi. Turg‘unligi taxminan 50%-dan katta bо‘lgan oqimlar muhim axamiyatiga 
ega.
Okean va dengizlarda tо‘plangan dengiz oqimlarning tuganmas kinetik energiyani suvga botirilgan 
(xuddi atmosferaga “botirilgan” shamol tegirmonlarga о‘xshab) turbinalar yordamida mexanik va elektr 
energiyaga aylantirish mumkin. 
Hozirgi vaqtda kо‘p mamlakatlarda qirg‘oq bо‘yidagi mintaqalarda OGESlardan foydalaniladi.

---