Mavzu. Qishloq xo’jaligida yer fondi resurslari va undan foyalanish samaradorligi

YaMK
:
 YaDK SF_
 
FSM FSM FSM FSM
 
bunda: SFS-suvdan foydalanish samaradorligi; 
FSM-foydalanilgan suv mikdori. Bu natura xamda kiymat kurinishida aniklanadi. 
Bunda 1 m
3
suvdan foydalanish natijasida kancha mikdorda maxsulotlar yetishtirilganligi 
xamda necha sumlik yalpi maxsulot va yalpi daromad, sof foyda olinganligi aniklanadi. 
Sug’orish sistemasi (tizimi)dan foydalanish koeffitsienti darajasini aniklash uchun 
shu tizimning oxirida ekinlarni sug’orish maqsadida byerilgan suv mikdorini shu tizim 
boshida olingan suv mikdoriga taksimlash zarur. Bunda quyidagi ifodadan foydalanish 
mumkin: 
STFK= 
STOEBS
 
(3.12)
STBOSM
 
bunda: STFK - sug’orish tizimidan foydalanish koeffitsienti; 
STOEBS - sug’orish tizimining oxirida ekinlarga byerilgan suv mikdori; 
STBOSM - sug’orish tizimining boshida olingan suv mikdori. 
Bu ko’rsatkich darajasi yoki koeffitsienti 1 ga intilishi kyerak. CHunki sug’orish 
tizimining boshida olingan suv ekin maydonlariga tulik yetkazilishi lozim. Agar uning 
darajasi past bo’lsa, demak, suvning ma’lum mikdori tizim davomida parlangan, tuproqka 
sizib ketgan yoki okib ketgan bo’lishi mumkin. Bu ko’rsatkich tizimning xolatini xam 
isbotlaydi. 
Suvdan foydalanish va qishloq xo’jalik ekinlari uchun yerlarni tayyorlash rejalarining 
bajarilish koeffitsienti quyidagi ifoda orkali xisoblab chikiladi. 
Suvdan foydalanish koeffitsienti. 
U xakikatda sug’orilgan maydonni shu suv bilan sug’orilishi mumkin bo’lgan 
maydonga taksimlash natijasida aniklanadi. Buning uchun quyidagi tenglikdan foydalanish 
mumkin: 
SFK=-
SM
-; yoki x100 
(3.9)
SMM SMM
 
bunda: SFK-suvdan foydalanish koeffitsienti yoki foizi; 

---

SM-xakikatda sug’orilgan maydon, ga; 
SMM-sug’orilishi mumkin bo’lgan maydoni, ga. 
Buni aniklash natijasida suvdan foydalanish darajasi belgilanadi. Bu ko’rsatkichni 
aniklashda ekinlarga suv byerish me’yoriga aloxida e’tibor byerish maqsadga muvofikdir. 
CHunki unga rioya kilinsa, albatta, suvdan foydalanish darajasi yuqori bo’ladi. Demak, 
uning darajasi, ya’ni koeffitsienti 1 dan yoki 100 foizdan yuqori bo’lmasligi lozim. Agarda 
yuqori bo’lsa, unda ekin maydonlari sifatli sug’orilgan bo’lmaydi. 
SFK = 1 - Ye = 
Qg
'
Qc
 
(3.13)
n • Qg
 
bunda Qg - xo’jalikka un kun davomida kelib turadigan urtacha suv mikdori: 
Qs - xo’jalikka bir kecha-kunduz davomida kelib turadigan urtacha suv mikdori: 
n - un kunda sug’orish utkaziladigan kunlar soni: 
Un kun davomida reja buyicha byerilishi lozim bo’lgan va xakikatda byerilgan suv 
okimi quyidagi ifoda buyicha aniklanadi. 
W = 0,0864 x Qg x n, ming m.kub 
(3.14) 
Suvdan foydalanish koefitsienti reja buyicha birga teng bo’lishi kyerak. SHunga 
kura amalda suvdan foydalanish koeffitsienti (SFK) quyidagi ifoda buyicha xisoblanadi: 
SFK = 
WQ
 
(3.15)
WrrQ
 
bunda: 
Wa, Wr - reja buyicha belgilangan va amalda sug’orilgan maydon, ga: 
Qa, Qr - un kun davomida reja buyicha va xakikatda sarflangan suv mikdori, 
m.kub/s 
SFK ning kiymati 0,9-1,10 atrofida bo’lishi kyerak, u pasayib ketganda buning 
- 
foydalanuvchilarga byerish, sotish;
- 
zaxlanib, shurlangan yerlarda irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini vaktida 
sifatli amalga oshirish;
- 
yangi, samarali texnikalarni, ilg’ortexnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy 
etish;
- 
ilmiy va amaliy jixatdan asoslangan almashlab ekishni tiklash;
- 
ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatmagan xolda kimyoviy vositalardan okilona 
foydalanish;

---

- 
selektsiya, urugchilikni, agrotexnik tadbirlarni sifatli amalga oshirish;
- 
ishchi va xizmatchilarni moddiy va ma’naviy ragbatlantirish bilan bog’lik 
bo’lgan masalalarni xal etish;
- 
yer va suv munosabatlarini takomillashtirish va yerkinlashtirish lozim.
sababi aniklanadi va tegishli tuzatish kiritiladi. Suvdan foydalanish koeffitsientini 
oshirish ko’p jixatdan xo’jalikda va dalalarda unga nisbatan moddiy jixatdan javobgarlikni 
xis etishga, yetishtirilgan xosilga bog’lik bo’ladi. Suvdan foydalanishda moddiy jixatdan 
javobgarlikni belgilash uchun xo’jalikka kelayotgan suvni kat’iy ravishda xisobga olib 
borish va undan samarali foydalanishni joriy etish kyerak bo’ladi. 
Yil davomida talab etilayotgan umumiy suv sarfi (Q-brutto) va sof xolati talab 
kilinayotgan suv mikdori (Q-netto) aniklanib, ular asosida suvdan foydalanish koeffitsienti 
topiladi.
Ekinlarni sug’orishda suvdan maqsadga muvofik foydalanish ko’p jixatdan sug’orish 
tizimlarini suv olishga kanday tayyorlanganligi va suvni egatlarga taksimlab byeradigan 
sug’orish texnikasining kanchalik yuqori muxandislik tipida bajarilganligi xo’jaliklarda 
suvdan foydalanish samaradorligini va shular asosida ustirilayotgan ekinlar xosildorligini 
oshirishni ta’minlaydi. 
Ekinlar xosildorligini oshirish va asosiy jamgarmalarning xosil bilan kanchalik 
koplanishidagi birdan-bir muhim omil -xo’jaliklarda suvdan rejali foydalanishni 
takomillashtirishdan iboratdir. 
Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori xosil olish uchun tuproq unumdorligini oshirish 
bilan bir vaktda uchastkalar ichidagi kanallarning kanchalik sozligi to’g’risida muntazam 
kaygurish kyerak, bu esa uz navbatida sug’orish shoxobchalariga uz muddatida suv 
yetkazib byerish va dalalar buylab suvdan samarali foydalanish imkonini byeradi. 
Suvlardan tulik va samarali foydalanish uchun: 
- 
suv isloxotlarini konunlar asosida yaxshi utkazish, ularni 
O’zbekistonning suv fondi. Ularni foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi.
Professor A.S Bulatovning ma’lumotlariga ko’ra
, jahonning jami suv resurslari 
1386mln km.kub
ni tashkil etadi. 
Undan 96.5foizi sho’r okean va dengiz 
suvlaridir. 
O’zbekiston respublikasining suv resurslari turlicha manbalarda ko’ra yiliga 18-20mlrd 
m.kubni tashkil etadi
. Bu mamlakatning suv resurslariga bo’lgan 
talabning 40%iga yaqinini 
tashkil 
etadi. SHuning uchun suv resurslaridan to’liq va samarali foydalanishga doimo katta 
e’tibor byerish kyerak. Suv resurslari respublika hududlarida bir meyorda taqsimlanmagan. 
Farg’ona, Zarafshon vohasining yuqori hududlarida suv bilan taminlash yahshi bo’lsa, 
respublikaning g’arbiy va janubiy hududlarida suv tanqisligi mavjud. 

---

Suvdan foydalanuvchi subektlarning asosiy maqsadi davlat tamonidan ajratilgan suv 
resurslaridan doimo to’liq va samarali foydalanishdir. 
2. 
Suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va xususiyatlari, ularning 
maydoni tarkibi, foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi. 
Suvning jamiyatdagi, ayniqsa, qishloq xo’jaligidagi o’rni va ahamiyati beqiyosdir. 
Aholi ulardan yashash uchun uy-joy, binolar qurish, iste’mol etish uchun turli hildagi 
mahsulotlarni yetishtirish va boshqa maqsadlarda foydalanadilar. SHunday ekan suvning 
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishdagi ahamiyati juda ulkandir. CHunki tarmoqda ulardan 
foydalangan holda turli hildagi o’simlikchilik hamda chorvachilik mahsulotlarini, talabni 
qondiradigan darajada ishlab chiqarish mumkin. 
Suvlardan qanchalik oqilona, samarali foydalanilsa, ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmi 
shunchalik ko’payadi, natijada yuqorida ta’kidlangan talablarning qondirilish darajasi ortadi 
tarkibida xlor va boshqa moddalar ko’p. SHuning uchun ham ularning sifati nihoyatda 
yomon. Bunday hol qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish hajmiga, sifatiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. Kelajakda yerlarning unumdorligini oshirish, suvlarning sifatini yaxshilashga 
qaratilgan barcha tadbirlar majmuasini samarali amalga oshirish orqali zarur qishloq 
xo’jalik mahsulotlari hajmini, miqdorini ko’paytirishga va sifatini yaxshilashga yerishish 
mumkin. 
Respublika dehqonchiligi sug’orishga asoslangan. SHuning uchun suv ham yer kabi eng 
zarur vosita hisoblanadi. Qishloq xo’jaligidan olinayotgan mahsulotlar, masalan, paxta, 
sholi, tamaki, sabzavot, poliz, makkajo’xori, bug’doy, arpa, em-xashaklarning aksariyat 
qismi sug’oriladigan yerlarda yetishtiriladi. Bu masala bo’yicha Respublika Prezidenti I A 
Karimov Osiyo taraqqiyot banki boshqaruvchi-lar kengashi 43-yillik majlisining ochilish 
marosimidagi nutqida “…O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jalik mahsulotlarining 
95foizdan ortig’i sug’oriladigan maydonlarda yetishtiriladi” deb takidlagan. Sanoatning 
qishloq xo’jalik xomashyolariga, aholining esa oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabi 
qondirilishida yer va suvning ahamiyati juda katta 
Masalan, Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarining aksariyat hududlarida ekinlarni 
sug’orishda foydalaniladigan suvlarning sifati yaxshi, ya’ni ularning tarkibida 
hosildorlikka salbiy ta’sir etuvchi turli xildagi minyerallar kam, lekin Sirdaryo, Jizzah, 
Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm viloyati hududlarida foydalanilayotgan suvlarning 
b) Suvdan foydalanish koeffitsienti. U haqiqatda sug’orilgan maydonni shu suv bilan 
sug’orilishi mumkin bo’lgan maydonga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Buning uchun 
quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin: