AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
 Orta əsrlərin bir çox ədəbi əsərləri dövrümüzə əlyazma Ģək-
lində  çatmıĢdır.  Əlyazma  adətən  əsər  müəllifinin  özü,  yaxud  hə-
min əsərin üzünü köçürən xəttat, katib tərəfindən yazılırdı. Köçü-
rülmüĢ əsər nüsxə adlanır. Müəllifin öz xətti ilə yazılmıĢ mətninə 
avtoqraf  deyilir.  Avtoqrafın  bir  növü  də  orta  əsrlərdə  müsvəddə 
adlanan qaralama nüsxəsidir. Əsərin yazılma tarixini öyrənməkdə 
bunun da  ciddi  əhəmiyyəti var
73
. Əlyazmanın orijinalından köçü-
rülmüĢ və tamamilə onun mətnini əks etdirən mətn əlyazma surəti-
dir. Mətnin redaksiyası – müəllifə və ya hər hansı baĢqa Ģəxsə aid 
mətnin  müəyyən  məqsədlə  yenidən  iĢlənməsidir.  Yenidən  iĢlən-
mənin  məqsədi  məzmun,  bədii  forma  və  üslubun  dolğunlaĢdırıl-
ması, hansısa faktların əsərdən çıxarılması, dəyiĢdirilməsi və s. ola 
bilər
74
. 
                                                           
71
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 83. 
72
  Adilov  M.,  Məmmədbağıroğlu  Ə.  Azərbaycan  əlyazmalarında  filiqranlar.  - 
Bakı:  2001,  56  s.;  Adilov  M.  Azərbaycan  paleoqrafiyası  və  tarixi  orfoqrafiya 
məsələləri.  -  Bakı:  2002,  199  s.;  Adilov  M.  Türk  mətninin  transfoneliterasiya 
problemləri. - Bakı: 2003, 118.; Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası.  - Bakı: 
2010, 223 s.  
73
 Mirəhmədov Ə. ƏdəbiyyatĢünaslıq. Ensiklopedik lüğət. - Bakı: 1998, s. 10. 
74
 Лихачев Д. Текстология (краткий очерк). - Москва: 1964, с. 13. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
56 
 
Bizə  gəlib  çatmıĢ  bütün  mətnlərin  əsası  olan  mətn  arxetip 
adlanır. Əsərin arxetipinin müəllif mətni olması vacib deyil
75
. 
Əlyazma  nüsxəsində  nəzər  alınması  vacib  olan  cəhətləri 
aĢağıdakı kimi sıralamaq mümkündür: 
Məlum olan yeganə nüsxə, nadir nüsxə, qədim nüsxə, müəl-
lif xətti (avtoqraf), müəllifin söyləyərək yazdırdığı nüsxə, müəllifə 
oxunaraq  yoxlanılmıĢ  və  düzəldilmiĢ  nüsxə  (sima  qeydi  olan), 
müəllif nüsxəsindən köçürülmüĢ nüsxə, müəllif nüsxəsi ilə qarĢı-
laĢdırılmıĢ  nüsxə,  müəllifin  yaĢadığı  dövrdə  köçürülmüĢ  nüsxə, 
mövcud nüsxələr içərisində tam olan nüsxə, sənət  dəyəri daĢıyan 
nüsxə (miniatürlü və s.),   
Orijinal  mətnlərdən  baĢqa  kompilyativ  mənbələr  də  vardır. 
Kompilyasiya  (lat.  compilatio  –  oğurluq,  qarət)  müstəqil  tədqiqat 
aparmadan, baĢqa müəlliflərin materialından istifadə yolu ilə yara-
dılan ədəbi və ya elmi əsərlərə deyilir. A.Xalidov ərəb kitablarında 
kompilyasiya metodunun geniĢ yayıldığını yazır. BaĢqasının əsər-
lərini  bütünlüklə  və  ya  parçalarla  kitaba  daxil  etmək  qadağan 
olunmamıĢdır,  əksinə  bu  əsərlərin  yazılması  müxtəlif  sahələrdə 
rəğbətlə qarĢılanmıĢ və göstəriĢlər verilmiĢdir. Vicdanlı müəlliflər 
bu  zaman  mənbələri  qeyd  edir  və  ya  sitatın  sərhəddini  göstərir, 
diqqətsiz və səliqəsiz müəlliflər isə buna əməl etmirdilər
76
. 
Amma  kompilyativ  mənbələrin  rolu  da  danılmazdır.  Çünki 
dövrümüzə gəlib çatmamıĢ bəzi əsərlərlə məhz kompilyativ mən-
bələr sayəsində tanıĢ ola bilirik. Əlbəttə ki, istinad verilmiĢ kom-
pilyativ mənbələr daha dəyərlidir.  
Əlyazmalar əsasən aĢağıdakı strukturda tərtiblənirdi: 
zahriyə  -  titul vərəqidir.  Burada əsərin adı,  müəllifin  adı  və 
bəzən əsərin kimə həsr olunması qeyd olunur (vərəqin 1 a üzü); 
                                                           
75
 Musayeva A. MətnĢünaslığn nəzəri və təcrübi əsasları. - Bakı: 2007, s.15. 
76
 Халидов А. Арабские рукописи и Арабская рукописная традиция. - Мос-
ква: 1985, с. 75. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
57 
 
sərlövhə - burada bismilah və ya əsərin adı  yazılır (vərəqin 
1b üzü);  
təməllük  qeydi  -  əsərin  kimin  mülkiyyətində  olduğunu  bil-
dirir; 
sima qeydi – əsərin müəllifə oxunduğu və müəllif tərəfindən 
düzəldildiyi haqqında qeyddir;   
müqabilə qeydi – müəllif xətti olan nüsxənin digər tam və ya 
yaxĢı olan nüsxə ilə müqayisə olunduğunu bildirən qeyddir; 
bismillah; 
peyğəmbərə dua və mədhiyyə; 
dibaçə; 
müqəddimə; 
fehrist; 
əsərin mətni; 
xatimə - əsərin sonu; 
istinsax  qeydi  -  əlyazmanın  köçürülmə  tarixi,  katibi,  köçü-
rülmə yeri qeyd olunur. 
M.Adilov  Azərbaycan  əlyazmalarında  əksər  hallarda  titul 
səhifəsinin  (1  a)  sonradan  yazılmaq  üçün  ağ  buraxıldığını,  köçü-
rülmə  baĢa  çatdıqdan  sonra  isə  titulda  müəllifin  və  əsərin  adının 
qeyd olunmadığını, bu səhifələrdə əsas mətnə dəxli olmayan haĢi-
yələrin yazıldığını göstərir
77
. Kitabın mətninin yazıldığı birinci sə-
hifə (1 b) və ya birinci iki səhifə (1 b – 2 a) xüsusi çərçivəyə salı-
nır, ornamentlərlə bəzədilirdi. Əsərin əsas mətni müəllif kolofonu 
ilə yekunlaĢır, kitabın sonluğu isə adətən katib kolofonu ilə bitirdi.  
Struktur vahidlərini və mətnin müəyyən hissələrini ayırmaq 
üçün  xüsusi  terminlərdən  istifadə  olunurdu.  Tematik  prinsip  əsa-
sında qurulmuĢ mətnləri tematik fəsil və hissələrə (cüz, qism, bab, 
səhifə) ayırırdılar
78
.     
                                                           
77
 Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. – Bakı: 2010, s. 99. 
78
  Халидов  А.  Арабские  рукописи  и  Арабская  рукописная  традиция.  - 
Москва: 1985, с. 145. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
58 
 
Prof.  D.Lixaçov  mətnin  oxunması  zamanı  qarĢıya  çıxan  çə-
tinlikləri adlamaq üçün bir neçə üsul təqdim edir: 

 
Birincisi,  mətnĢünas  tədqiq  etdiyi  əlyazmanın hərflərinin 
qrafik cədvəlini tərtib etməlidir; 

 
Ġkincisi,  mətnĢünas  hər  zaman  kontekstin  köməyindən 
istifadə etməlidir; 

 
Üçüncüsü, bu iki üsul çətin yerlərin oxunmasına yardımçı 
olmursa və  əlyazmanın həmin hissəsi pozulmuĢsa bu za-
man bərpaçılara müraciət olunmalıdır
79
. 
Əlyazma  mətninin  düzgün  oxunmasının  vacib  Ģərtlərindən 
biri  də  abidənin  yarandığı  dövrün  dilini,  ədəbiyyatını  və  tarixi 
coğrafiyasını dərindən bilməkdir. Mətnin sadəcə paleoqrafik oxu-
nuĢu kifayət deyil, həm də onu mətnĢünaslıq baxımından anlamaq 
vacibdir.   
Orta  əsr  müəlliflərinin  bəziləri  əsərlərinin  yazılma  tarixləri 
haqqında məlumat vermirlər. Hər hansı bir abidə nəĢrə hazırlanar-
kən onun müəllifinin və tarixinin öyrənilməsi mətnĢünas qarĢısın-
da  duran  mühüm  vəzifələrdəndir.  Prof.  Ə.Mirəhmədov  Azərbay-
can  mətnĢünaslığı  qarĢısında  duran  əsas  problemin  atribusiya  və 
ateteza ilə bağlı olduğunu vurğulayır və bu Ģəkildə sıralayır:  
1.
 
bu  və  ya  baĢqa  klassikin  külliyyatına  daxil  edilmiĢ  əsər-
lərin həqiqətən ona aid olduğunu dəlillərlə əsaslandırmaq;  
2.
 
həmin  klassikin  kitabını  lüzumsuz  “əlavələr”dən,  həm 
baĢqa  müəlliflərin  əsərlərindən,  həm  də  ayrı-ayrı  “əlavə” 
parçalardan, beytlərdən təmizləmək; 
3.
 
əvvəllər  yaddan  çıxıb  kənarda  qalan,  avtoqrafı  əldə  edil-
məyən  yaxud  səhv  olaraq  baĢqasına  istinad  verilən  əsəri 
müəllifinə qaytarmaq
80
. 
                                                           
79
 Лихачев Д. Текстология (краткий очерк). Москва: 1964, с. 19-20.  
80
 Mirəhmədov Ə. Azərbaycan mətnĢünaslığının vəziyyəti və inkiĢaf 
perspektivləri // Azərbaycan mətnĢünaslığı məsələləri. - Bakı: 1979, s. 11-12. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
59 
 
Əgər əsərin əlyazma nüsxələrində onun köçürülmə tarixi ilə 
bağlı heç bir məlumat verilmirsə, bu zaman mətnĢünas həmin ta-
rixlərin müəyyənləĢdirilməsi üçün əlyazmaların paleoqrafik məlu-
matlarına  (kağızına,  xəttinə,  filiqranlarına,  bədii  tərtibatına  və  s.) 
müraciət  etməli  olur.  Prof.  K.ġərifli  mətnin  tarixinin  öyrənilməsi 
istiqamətində  aparılan  araĢdırmaları,  onun  ayrı-ayrı  əlyazma  nüs-
xələrinin  tarixini  müəyyənləĢdirmədən  həyata  keçirməyin  müm-
künsüz olduğunu qeyd edir. Hər Ģeydən öncə mətnin nüsxələrinin 
xronoloji ardıcıllığı müəyyən edilməli, yalnız bundan sonra həmin 
ardıcıllıq əsasında mətnin tarixi araĢdırılmalıdır
81
.       
Orta əsr mətnləri üzərində aparılan araĢdırmalar zamanı orta-
ya  çıxan  ən  ciddi  çətinliklərdən  biri  də  əsərin  və  müəllifin  adla-
rının müəyyənləĢdirilməsi olmuĢdur. Abidələrin mətnləri yüzillik-
lər  boyu  kitabçılar  və  filoloqlar  tərəfindən  nüsxədən-nüsxəyə  kö-
çürüldükcə onlara baĢqa adlar verilmiĢ, baĢlanğıc və sonluqlarında 
müəyyən dəyiĢikliklər edilmiĢdir. Mətnlər üzərində aparılan teks-
toloji araĢdırmalar zamanı məlum olmuĢdur ki, bir sıra hallarda bir 
abidə  iki  əsər  kimi  və  ya  əksinə,  iki  əsər  bir  abidə  kimi  veril-
miĢdir
82
.  
Katib və xəttatlar orta əsr mətnlərində yol verdikləri müxtəlif 
xarakterli  təhriflər  nəticəsində  ayrı-ayrı  klassik  abidələrin  bir-bi-
rindən fərqlənən müxtəlif redaksiyalarının əmələ gəlməsinə səbəb 
olmuĢ  və  həmin  abidələrin,  müasir  tədqiqatçı  alimlər  tərəfindən 
mətnlərinin  düzgün,  müəllif  iradəsinə  uyğun  Ģəkildə  bərpa  olun-
ması yolunda böyük çətinliklər, bəzən isə həlledilməz problemlər 
yaratmıĢlar. Prof. K.ġərifli çoxsaylı  əlyazmalar üzərində apardığı 
tədqiqatlar əsasında orta yüzilliklərin katib və xəttatlarının köçür-
dükləri abidələrin mətnlərində yol verdikləri təhrifləri ilk dəfə ola-
raq 21 maddədə qruplaĢdırmıĢdır
83
: 
                                                           
81
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 235-236. 
82
 Yenə orada, s. 218-219. 
83
 Yenə orada, s. 157. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
60 
 

 
köçürdüyü  abidənin  dilini,  imla  qanunlarını  zəif  bilən, 
yaxud bilməyən katib və xəttatların yol verdikləri təhriflər; 

 
dil  tarixini  və  arxaizmləri  yaxĢı  bilməmələri  üzündən 
müəllifin dilini müasirləĢdirmələri; 

 
Azərbaycan  klassiklərinin  əsərlərinin  Türkiyədə,  Orta 
Asiyada  və  baĢqa  ölkələrdə  köçürülmüĢ  əlyazma  nüsxələ-
rinə müəllifin dilinin yerli ləhcələrə uyğunlaĢdırılması; 

 
klassiklərin öz dövrlərinə xas olan yazı və imla qaydalarını 
dəyiĢdirərək,  katiblərin  köçürdükləri  dövrlərin  yazı  qay-
dalarına uyğunlaĢdırılması; 

 
katib  və  xəttatlar  mənsub  olduqları  fəlsəfi  və  ədəbi  cərə-
yanların,  dini  təriqətlərin  mənafeyini,  eləcə  də  ictimai-si-
yasi  düĢüncələrini  əldə  rəhbər  tutaraq,  onların  mətnlərinə 
daxil etdikləri təhriflər; 

 
milli düĢüncələrə və siyasi məqsədlərə əsaslanaraq, klassik 
abidələrdə əlavələrə və dəyiĢmələrə yol verməklə yaranmıĢ 
təhriflər; 

 
saray intriqaları ilə  bağlı klassiklərin əsərlərinə  daxil edil-
miĢ qərəzli təhriflər; 

 
məĢhur klassikləri hökmdarların yanında nüfuzdan salmaq 
məqsədilə  onların  adından  hökmdara  qarĢı  yazılmıĢ 
həcvlər; 

 
yer,  xalq  və  insan  adlarının  katib  və  xəttatlar  tərəfindən 
düzgün oxunmaması, yaxud məqsədyönlü Ģəkildə dəyiĢdi-
rilməsi və s. 
MətnĢünaslar klassik abidələri bir və  ya bir neçə nüsxə əsa-
sında tədqiq edirlər. 
1.
 
Mətnin bir əlyazma əsasında tədqiqi; 
2.
 
Mətnin çoxlu əlyazmalar əsasında tədqiqi; 
3.
 
Əsas mətnin seçilməsi; 
4.
 
Nümunəvi (kanonik) mətnin müəyyənləĢdirilməsi
84
. 
                                                           
84
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 221-222. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
61 
 
K.ġərifli tənqidi mətn üçün əsas mətnin seçilməsində aĢağı-
dakı amillərin əsas götürüldüyünü yazır:  

 
Nüsxənin qədimliyi; 

 
Mətndə zahiri nöqsanların olmaması; 

 
Mətnin kamilliyi; 

 
Dilin və stilin düzgünlüyü
85
. 
  
Klassik ədəbiyyatın nəşr tipləri 
 
Klassik ədəbiyyatın nəĢr tiplərini bu Ģəkildə sistemləĢdirmək 
mümkündür: 
Elmi-tənqidi mətnlər; 
Faksimile nəĢrlər; 
Diplomatik nəĢrlər; 
Bir nüsxə əsasında nəĢrlər; 
Elmi (monoqrafik) nəĢrlər; 
Kütləvi nəĢrlər; 
Klassik ədəbiyyatın tərcüməsi; 
UĢaqlar üçün iĢlənilmiĢ nəĢrlər; 
Klassik ədəbiyyatın təkrar nəĢri.
 
Elmi-tənqidi mətnlər. Hər hansı bir əsərin əldə olan əlyazma 
və çap nüsxələri əsasında hazırlanmıĢ mətni elmi-tənqidi mətn ad-
lanır  (Əlavə  27).  Elmi-tənqidi  mətnlər  tərtib  edilərkən  müəllifin 
yaĢadığı dövrə yaxın, ən qədim əlyazma əsas mətn kimi götürülür. 
Elmi-tənqidi  mətnin  hazırlanması  ilə  hər  hansı  bir  əsərin  müəllif 
iradəsinə  uyğun  nüsxəsi  meydana  çıxır.  Beləliklə,  əsərin  kütləvi 
nəĢrləri üçün əsas götürüləcək mətni yaranmıĢ olur.  
Elmi-tənqidi  mətn  hazırlanan  zaman  əsas  götürülmüĢ  mətn-
dəki təhriflər üzə çıxarılmalı və islah edilməlidir.   
                                                           
85
 Yenə həmin əsər, s. 230. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
62 
 
Mərhum  mətnĢünas  alim  Prof.  T.  Məhərrəmovun  fikrincə, 
tənqidi mətn tərtibi zamanı aĢağıdakı məsələlərə diqqət yetirilmə-
lidir: 

 
ən qədim və mükəmməl nüsxələrdən istifadə etmək; 

 
tənqidi  mətnlərin  əvvəlində  müqəddimə  yazmaq  və  əsəri 
tərtib edən zaman istifadə olunan hər bir nüsxənin yığcam 
halda təsvirini vermək. Orada əsərin tərtib üsulunu, mətnin 
tərtibində  cəlb  olunan  əlyazmaların  üzünün  köçürülməsi 
tarixini, xəttini, katibini və s. xüsusiyyətlərini göstərmək; 

 
əsərin müqəddiməsini, onun tərtibi zamanı istifadə olunan 
nüsxələrin təsvirini, mətnlərə yazılan izahatı, Ģərhi və baĢ-
qa qeydləri əsərin yazıldığı dildə vermək; 

 
əsərin tənqidi mətnini ancaq onun ayrı-ayrı nüsxələrindəki 
mətnlərdən çıxıĢ edərək tərtib etmək; 

 
nüsxələrdə  mövcud  olan  əsas  fərqlərin  hamısını  göstər-
mək; 

 
istifadə olunan bütün nüsxələrə tənqidi yanaĢmaq
86
. 
Akademik Ə.Əlizadə tənqidi mətn tərtibində nüsxə seçimin-
dən bəhs edərkən yazır: “Bizim tənqidi mətn tərtibindəki  prinsipi-
miz əsas etibarilə ondan ibarət olmuĢdur ki, avtoqraf nüsxələr əldə 
olmadıqda, müəllifin yaĢadığı dövrə yaxın zamanda üzü köçürülən 
əlyazmaları əsas götürülmüĢdür”
87
.  
Nüsxə fərqləri. Avtoqrafları dövrümüzə gəlib çatmamıĢ hər 
hansı  bir  abidə,  müxtəlif  dövrlərdə  üzü  köçürülmüĢ  əlyazmalar 
əsasında  akademik  nəĢrə  hazırlanarkən,  həmin  abidənin  əlyazma 
nüsxələri arasında olan fərqli cəhətləri, yəni nüsxə fərqləri də nəĢr 
olunur.  Nüsxə  fərqlərinin  verilməsi  istər  gələcəkdə  əsər  üzərində 
                                                           
86
  Магеррамов  Т.  Научно-критический  текст  поэмы  «Матла-ал-анвар» 
Амира Хосрова Дехлеви, ее текстологическое и филологическое исследо-
вания. ДД. Баку, 1975, с. 54. 
87
  Əlizadə  Ə.  Azərbaycan  mətnĢünaslığının  inkiĢafı  tarixindən  //  Azərbaycan 
SSR  Elmlər  Akademiyasının  Xəbərləri  (Ədəbiyyat,  dil  və  incəsənət  seriyası), 
1970, N 2, s. 14. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
63 
 
aparılacaq tədqiqat iĢləri, istər əsas mətnin nə dərəcədə düzgün se-
çildiyini əsaslandırmaq və istərsə də mətnĢünas alimin elmi-tənqi-
di mətnin tərtibində hansı prinsiplərə əsaslandığını müəyyənləĢdir-
mək üçün çox mühüm elmi amillərdəndir
88
.   
Bu  və  ya  digər  nüsxələrdə  mətn  fərqlərinin  qeydə  alınması 
və tənqidi mətndə baĢqa izahatların qeyd edilməsi mütləq yazılan 
dildə həyata keçirilməlidir
89
 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, nüsxə fərqləri elmi nəĢrlərdə 
verilir. Mətnin tarixinə heç bir yenilik gətirməyən əlyazmalar nüs-
xə fərqlərinə cəlb olunmur. Heç də həmiĢə bütün nüsxə fərqlərini 
göstərmək  lazım  gəlmir.  Orfoqrafik,  qrafik  və  mexaniki  xətalara 
nüsxə fərqləri göstərməyə o qədər də ehtiyac yoxdur. Orta əsrlərdə 
ərəb qrafikası ilə qələmə alınmıĢ, yaxud köçürülmüĢ mətnlərdə ka-
tib və xəttatların diqqətsizliyi ucundan nöqtələrin düĢməsi nəticə-
sində sözlər təhrif edilmiĢ olur. Mətndə bu qəbildən olan təhriflə-
rin dəqiq müəyyənləĢdirilməsi və katib xətası olduğu Ģübhə doğur-
mazsa bu zaman onlara nüsxə fərqləri göstərməyə ehtiyac qalmır. 
MətnĢünas  nüsxə  fərqlərinin  göstərilməsində  müəyyən  sistemə 
əsaslanmalı və həmin sistemi elmi-tənqidi mətnə yazdığı ön sözdə 
Ģərh etməlidir
90
.   
Akademik  Ə.Əlizadə  nüsxə  fərqlərinin  önəmini  belə  izah 
edir:  “Nüsxələrdə  olan  fərqləri  qeyd  etməyin  əhəmiyyəti  ondadır 
ki,  oxucu,  yaxud  tədqiqatçı  əsərin  tərtibçi  tərəfindən  hazırlanan 
mətnlə  razılaĢmadığı  halda,  istədiyi  variantı  götürə  bilsin.  Bunun 
əhəmiyyəti bir də ondadır ki, oxucular istifadə olunmuĢ əlyazma-
lar haqqında tam təsəvvür əldə edə bilərlər”
91
.   
                                                           
88
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 35. 
89
 Məhərrəmov T. Tənqidi mətn tərtibində vahid üsul yaradılması // Azərbaycan 
SSR EA Xəbərləri (Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası), 1974, N 2, s. 31. 
90
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 287. 
91
  Əlizadə  Ə.  Azərbaycan  mətnĢünaslığının  inkiĢafı  tarixindən  //  Azərbaycan 
SSR  Elmlər  Akademiyasının  Xəbərləri  (Ədəbiyyat,  dil  və  incəsənət  seriyası), 
1970, N 2, s. 14. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
64 
 
Nüsxə  fərqləri  hər  səhifənin  sonunda  və  ümumi  mətnin  so-
nunda verilə bilər. Əgər  nüsxə  fərqləri azdırsa,  bunları  nəĢrin əv-
vəlindəki mətnĢünaslıqla bağlı ön sözdə və ya giriĢdə vermək olar.   
Nüsxə fərqi bir sözə aid olduqda, sıra sayı  məhz həmin sö-
zün  üzərində  qoyulur.  Nüsxə  fərqi  yanaĢı  yazılmıĢ  bir  neçə  sözə 
aid  olduqda  birinci  sözün  əvvəlində  və  sonuncu  sözün  sonunda 
iĢarələr qoyulur. Bu iki iĢarə arasındakı mətnin nüsxələrin hər bi-
rində necə yazılması isə aĢağıda göstərilir. Söz, sözlər, parçalar ol-
madıqda (-), əlavələr olduqda (+) iĢarələri ilə göstərilir. Digər mü-
rəkkəbliklər isə imkan daxilində sözlərlə Ģərh edilir
92
. 
Faksimile  (lat.  fac  simile  –  dəqiq  bənzərini  düzəlt)  nəĢrlər 
qrafik orijinalın (əlyazma, sənəd və s.) fotoqrafiya, yaxud çap üsu-
lu ilə çıxarılan dəqiq surətidir
93
. Klassik abidələrin faksimile nəĢri 
tədqiqat  hissəsi,  mətn  və  məlumat  aparatı  ilə  birlikdə  müĢayiət 
olunur  (Əlavə  4).  Əlyazmanın  sadəcə  faksimilesinin  nəĢri  qəbul-
edilməzdir.  Faksimile  nəĢrə  geniĢ  ön  sözün  yazılması,  araĢdırma 
hissəsi,  əlyazmanın  müasir  əlifbaya  çevrilməsi  və  ya  tərcüməsi, 
əsər, yer və Ģəxs adlarının göstəricisinin verilməsi vacibdir.  
Abidələrin  faksimile  nəĢri  aĢağıdakı  hallarda  həyata  keçiri-
lir
94
:  
1.
 
Əgər hər-hansı bir abidənin avtoqraf nüsxəsi əldə edilərsə, 
bu  zaman  həmin  nüsxə  haqqında  elm  aləminə  və  geniĢ 
oxucu  kütləsinə  məlumat  vermək  və  həmin  abidənin  mət-
nini müəllif iradəsinə uyğun Ģəkildə hazırlamaq məqsədilə 
abidə bir nüsxə əsasında nəĢr edilə bilər.   
2.
 
Avtoqrafları  zəmanəmizə  qədər  gəlib  çatmamıĢ  klassikin 
sağlığında, yaxud ölümündən az sonra üzü köçürülmüĢ hər 
hansı  bir əsərinin  əlyazması  əldə  edilərsə, bu zaman onun 
faksimilesini nəĢr etdirmək olar. 
                                                           
92
 Musabəyli A. Mətn bilgisi – mətnĢünaslıq. - Bakı: 2005, s. 78. 
93
 ASE, 1986, c. IX, s. 505. 
94
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 276. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
65 
 
3.
 
Klassik abidələrin bir nüsxə əsasında nəĢr edilməsinin baĢ-
lıca  məqsədi  dilçilik  məsələlərinin  öyrənilməsi  zərurətin-
dən meydana gələ bilər.  
4.
 
Ayrı-ayrı  tarixi  sənədlərin  tərcüməsi  ilə  birlikdə  onların 
faksimilesi də nəĢr edilir. Belə nəĢrlər tarixi sənədlərin təd-
qiqatçı  tərəfindən  düzgün  oxunub-oxunmaması,  müxtəlif 
xarakterli istilahların tərcüməsinin nə dərəcədə düzgün ve-
rildiyini yoxlamaq məqsədilə həyata keçirilir.  
Məsələn, Prof. A.Musayeva “Türkiyədə yaranan Azərbay-
can  ədəbiyyatı  və  Xəlilinin  “Firqətnamə”si  (2010)  adlı  kitabında 
Xəlili irsinin tədqiq tarixini araĢdırmıĢ, elmi-paleoqrafik və teksto-
loji-filoloji  baxımdan  tədqiqata  cəlb  etmiĢ,  “Firqətnamə”nin  2 
Sankt-Peterburq, 1 Berlin  və 2  Ġstanbul  əlyazması əsasında trans-
foneliterasiyasını vermiĢ və sonda ilk dəfə olaraq əsərin ən dəyərli 
nüsxəsi hesab olunan Ġstanbul Millət kitabxanasındakı nüsxəsinin 
fotofaksimilesini təqdim etmiĢdir.   
F.e.n.  P.Kərimovun  “Əlican  Qövsi  Təbrizi  “Divan”ının 
tekstoloji  tədqiqi,  Təbriz  nüsxəsinin  fotofaksimilesi”  (2006)  adlı 
əsəri  də  faksimile  nəĢrlərə  nümunə  ola  bilər.  Tədqiqtçı  burada 
Qövsi  Təbrizinin ana dilində bağladığı  divanının  tekstoloji tədqi-
qini  aparmıĢ  və  elmi-tənqidi  mətninin  tərtib  prinsiplərini  Ģərh  et-
miĢ, eləcə də elmi-tənqidi mətn tərtib ediləndən sonra əldə edilmiĢ 
Təbriz nüsxəsinin fotofaksimilesini daxil etmiĢdir. Təbriz nüsxəsi-
nin nəĢrə əlavə edilməsi “Divan”ın elmi-tənqidi mətninin gələcək-
də daha da təkmilləĢdirilməsinə kömək etmək məqsədi daĢıyır.   
Son  illərdə  nəĢr  olunmuĢ  bəzi  kitablarda  qüsurlara  da  rast 
gəlirik. Belə ki, hər hansı bir əlyazmanın faksimilesi nəĢr olunar-
kən kitaba çox qısa ön söz yazılır və bundan sonra əsərin faksimile 
mətni verilir. MətnĢünaslıq nəzəriyyəsi və təcrübəsində bu, yolve-
rilməzdir. Faksimile nəĢrə ən azından əsər, yer, Ģəxs adları göstə-
ricisinin  daxil  edilməsi,  əlyazmanın  mündəricatının  hazırlanması 
vacib Ģərtlərdəndir.    

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
66 
 
Diplomatik nəşrlər faksimile nəĢrdən fərqli olaraq əlyazma-
nın  fotosurəti  deyil,  mətnin  müxtəlif  vasitələrlə  (kompüter  və  s.) 
yığılmıĢ  formasını  əhatə  edir.  Diplomatik  nəĢrlərin  elmi  əhəmiy-
yəti  ondan  ibarətdir  ki,  tədqiqatlara  söykənərək  hazırlanmıĢ  düz-
gün  mətn  hazır  material  olaraq  gələcək  tədqiqatçıların  ixtiyarına 
verilir
95
.  K.ġərifli  diplomatik  nəĢrlər  üçün  hazırlanmıĢ  aparatın 
faksimile  nəĢri  ilə  müqayisədə  daha  mürəkkəb  olduğunu  yazır. 
Belə  ki,  mətnĢünas  nəĢrə  yazdığı  müqəddimədə  nəĢr  üçün  əsəri 
hansı prinsipə əsasən seçdiyini, onun mətni üzərində apardığı araĢ-
dırmalarda  hansı  üsullara  söykəndiyini  iĢıqlandırmalıdır.  Sonda 
abidənin müfəssəl tekstoloji təsviri verilməlidir.  
Akademik  nəşr  klassik  mətnlərin  elmi-tənqidi  yolla  hazırla-
nan nəĢrinin ali formasıdır. Akademik nəĢr yazıçının bütün yaradı-
cılıq irsini tam əhatə edir, onun əsərlərinin əsl müəllif mətnindən 
ibarət  olur. Bu nəĢrdə  yazıçı mətninin öyrənilməsinin müasir və-
ziyyətini əks etdirən və həmin nəĢri hazırlamıĢ mətnĢünasların iĢi-
ni  səciyyələndirən  müqəddimə,  çoxcəhətli,  dərin  elmi  izahlar, 
Ģərhlər, qeydlər, göstəricilər və s. verilir
96
.     
Prof. Ġ.Vəliyev də akademik nəĢrin klassik yazıçıların bütün 
əsərlərini  əhatə  etdiyini,  elmi  nəĢrdə  isə  bütün  əsərlər,  yaxud 
müəyyən bir əsərin bütöv izahlarla, əlyazmanın faksimilesi ilə bir-
likdə nüsxə fərqləri  və b. birgə buraxıldığını  yazır. Kütləvi nəĢr-
lərdə isə bu qədər bilgilər verilmir. GeniĢ oxucu kütləsinin tələbatı 
və imkanları nəzərə alınır, mətnlə  yanaĢı, çətin sözlərin lüğəti də 
kitaba salınır
97
.   
 Şərti mətnşünaslıq  işarələri.  Prof. D.Lixaçov  mətnĢünaslıq 
iĢarələrini aĢağıdakı Ģəkildə sistemləĢdirərək təqdim etmiĢdir
98
: 
Tərtibçi və ya naĢirin mətnə əlavə etdiyi hər hansı bir hissə, 
mətndəki redaktə qeydləri, konyektura düzəliĢləri, nüsxə fərqləri-
                                                           
95
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 297. 
96
 Mirəhmədov Ə.ƏdəbiyyatĢünaslıq. Ensiklopedik lüğət. Bakı: 1998, s. 13. 
97
 Vəliyev Ġ. Ġnsan həyatda və sənətdə. - Bakı: 1998, s. 245. 
98
 Лихачев Д. Текстология (краткий очерк). - Москва: 1964, с. 73. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
67 
 
nin hərflərlə səhifə altında əksi, sətiraltı qeydlərdə redaktor müla-
hizələri və s. kursivlə yazılır. 
Əlyazmada qırmızı rənglə yazılmıĢ hərf, söz və sətirlər nəĢr-
də yarıyağlı şriftlərlə verilməlidir;  
< > - bucaqlı və ya əyilmiĢ mötərizələr təxmin olunan mətn-
lərdə istifadə edilir. Bərpa olunmuĢ mətn  və konyekturalar üçün 
həmçinin kursivdən istifadə olunur; 
<  ...  >  -  bucaqlı  mötərizə  içərisində  üç  nöqtə  mətndə  ötür-
mələrin olduğunu bildirir; 
[ ]  –  kvadrat  mötərizələr əlyazmada üzərindən xətt çəkilmiĢ 
mətni göstərmək üçündür; 
[ ]* - üzərində ulduz iĢarəsi olan kvadrat mötərizə  üzərindən 
xətt  çəkilmiĢ  və  ya  təxmin  olunan  oxunun  bərpasını  göstərən 
iĢarədir; 
| - Ģaquli xətt sətirdən – sətirə keçməni göstərmək üçün isti-
fadə edilir; 
||  -  iki  Ģaquli  xətt  səhifədən  –  səhifəyə  keçməni  göstərmək 
üçün  istifadə  olunur.   HaĢiyədə  və  ya  iki  Ģaquli xətdən  sonra  adi 
mötərizədə mətnin davam etdiyi səhifə göstərilir. 
K.ġərifov müasir Azərbaycan mətnĢünaslığında “Ģərti mətn-
Ģünaslıq  iĢarələri”  anlayıĢnın  mövcud  olmadığını  və  tədqiqatçıla-
rın  tədqiq  edilən  mətnin  əlyazma  nüsxələrini  və  nüsxə  fərqlərini 
göstərən  Ģərti  iĢarələri  sadəcə  olaraq  ixtisarlar  adlandırdıqlarını 
qeyd edir
99
. 
 
Klassik ədəbiyyatın soraq-məlumat aparatı 
 
Elmi-tənqidi  mətnlərin  soraq  məlumat  aparatını  bu  Ģəkildə 
sistemləĢdirmək mümkündür: 
arxeoqrafik giriĢ; 
mətnĢünaslıq tədqiqatı və mətnin çatdırılması qaydaları; 
                                                           
99
 ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s. 288. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
68 
 
Ģərhlər; 
qeyd; 
göstəricilər (Ģəxs adları, coğrafi adlar, terminlər və s.); 
lüğət; 
biblioqrafiya və s. 
Bəzən  kütləvi  nəĢrlər  ümumi  məqalələrlə,  yazıçıya  aid  bib-
lioqrafik oçerklərlə, publisistik giriĢlərlə və s. bu tipli materiallarla 
müĢayiət  olunmaqdadır  ki,  bunların  da  birbaĢa  mətnlərin  nəĢrinə 
aidiyyatı yoxdur.  
Arxeoqrafik  giriş  -  burada  əsərin  müəllifinin  qısaca  həyatı, 
yaradıcılığı və əsəri haqqında məlumat verilir, əsərin tədqiq tarixi-
nə nəzər salınır. Tədqiqata cəlb olunmuĢ əsərin əlyazmasının elmi 
paleoqrafik  təsviri  yer  alır.  Bundan  əlavə,  birinci  nəĢr  haqqında 
məlumat verilir.  
Mətnşünaslıq tədqiqatı  
Mətnin təqdimi qaydası - D.Lixaçov mətnin təqdimi qaydası-
nın hər bir nəĢrdə verilməsinin vacib olduğunu qeyd edir
100
. Mətn 
yığcam,  aydın  və  məlumat  almaq  üçün  əlveriĢli,  rahat  olmalıdır. 
Ayrıca  əsərlərin  nəĢrində  onların  arxeoqrafik  giriĢlə  birləĢdiril-
məsinə üstünlük verilir. Hər əsər üçün ayrıca arxeoqrafik giriĢlərin 
nəĢr  edildiyi  külliyyatların  nəĢrlərində  isə  mətnin  təqdimi  üçün 
qaydalar  məlumat  almaq  üçün  əlveriĢli  və  bütün  nəĢr  üçün  vahid 
olmalıdır
101
. 
F.e.n. P.Kərimov Əlican Qövsi Təbrizinin “Divan”ının elmi-
tənqidi mətnini hansı prinsiplər əsasında tərtib etdiyini bu Ģəkildə 
təqdim edir
102
: 
1. “Divan”ın hər bir nüsxəsinin orijinalıının hazırda saxlanıl-
dığı  yerə müvafiq  olaraq Tiflis nüsxəsi  T, London nüsxəsi  L,  Ġs-
tanbul nüsxəsi Y hərfləri ilə Ģərti iĢarələnmiĢdir.  
                                                           
100
 Лихачев Д. Текстология (краткий очерк). - Москва: 1964, с. 95. 
101
 Musabəyli A. Mətn bilgisi – mətnĢünaslıq. - Bakı: 2005, s. 94. 
102
  Kərimov  P.  Əlican  Qövsi  Təbrizi  “Divan”ının  tekstoloji  tədqiqi.  -  Bakı: 
2006, s. 102-103. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
69 
 
2. Nüsxələr arasındakı fərqləri göstərən izahat aparatı hər bir 
Ģeirin  altında  “Divan”ın  yazıldığı  dildə  (Azərbaycan  dilində)  və 
qrafikada (əski qrafikada) verilmiĢdir.  
3. Əgər müəyyən Ģeir hansı nüsxədə yoxdursa, həmin Ģeirin 
ilk  misrası  üzərində 
*
  (ulduz)  iĢarəsi  qoyulmuĢ,  çıxarıĢda  Ģeirin 
hansı nüsxədə olmaması qeyd olunmuĢdur.  
4. Əgər müəyyən beyt, misra, ifadə və ya söz hansı nüsxədə-
sə  yoxdursa  və  ya  baĢqa  cür  yazılmıĢdırsa,  həmin  beytin,  misra-
nın, ifadə və ya sözün üzərində əski yazıya müvafiq ərəb rəqəmlə-
ri qoyulmuĢ, çıxarıĢda münasib izahat verilmiĢdir. 
5.  Əgər  Ģeirin  ilk  beyti  hər  hansı  nüsxədə  yoxdursa  və  ilk 
misra və ya beyt ayrı-ayrı nüsxələrdə fərqlənirsə, birinci beytin so-
nunda 
*
  (ulduz)  iĢarəsi,  misranın  əvvəlində  isə  nüsxə  fərqlərini 
göstərmək  üçün  müvafiq  rəqəm  qoyulmuĢdur,  sonrakı  beyt  və 
misralarda da buna analogiya qorunmuĢdur. 
6.  Hər  bir  Ģeirin  əvvəlində  onun  təfiləsinin  göstərilməsinə 
cəhd edilmiĢ və bəzən qaranlıq məqamların tekstoloji konyektura-
sında həmin təfilələrə əsaslanılmıĢdır. 
7. Bir neçə oxunmamıĢ söz, ifadə və misranın yerində nöqtə-
lər düzülmüĢdür. 
Şərhlər. ġərhlər tekstoloji, dilçilik, tarixi-ədəbi, real (biblio-
qrafik,  tarixi  və  s.)  ola  bilər.  Ġstifadəni  asanlaĢdırmaq  məqsədilə 
müxtəlif  tipli  Ģərhlərin  birləĢdirilməsi  də  mümkün  sayılır.  ġərhin 
tipinin seçilməsi  ilk növbədə  əsərin səciyyəsindən, nəĢrin məqsə-
dindən asılıdır. 
ġərhlərin nisbətən mürəkkəb tipi – mətnĢünaslıq baxımından 
olanlardır.  Əgər  mətnin  tarixi  nisbətən  sadədirsə,  bu  zaman  onu 
tekstoloji  Ģərhlərlə  birləĢdirə  bilərik.  Ümumiyyətlə,  Ģərhlərin,  ar-
xeoqrafik  giriĢ  və tekstoloji  tədqiqatla  birləĢdirilməsi  və  ya ayrıl-
ması materialın xarakterindən, nəĢr tipləri və naĢirin səliqəsindən 
asılıdır.  Bundan  baĢqa  mətnĢünaslıq  Ģərhləri  qədim  abidələrin 
nəĢrlərində  adətən  səhifələrin  aĢağısındakı  nüsxə  fərqləri  bölü-
mündə verilə bilər. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
70 
 
Qədim  və  orta  çağ  müəlliflərinin  külliyyatlarında  bütün  bu 
müĢayiətedici material tipləri vahid mətnĢünaslıq Ģərhində birləĢ-
dirilir və aĢağıdakı bölmələrə ayrılır: 

 
Bütün  əlyazma  və  nəĢr  nüsxələrinin  siyahısı  və  onların  sə-
ciyyəsi;  

 
Əsərin mətninin tarixi;  

 
Əsasa  qoyulmuĢ  mətn  və  onun  seçilməsinin  əsaslandırıl-
ması;  

 
Nüsxə fərqləri, təshihlər və düzəliĢlərin göstəriciləri. 
Tarixi-ədəbi Ģərh giriĢ məqaləsini təkrar və ya əvəz etməmə-
lidir.  ġərh  konkret  və  oxucuya  əsərin  ideya-bədii  tərəflərini  baĢa 
düĢməyə yardımçı olmalı, köməklik göstərməlidir. 
Tədqiqat Ģərhlərinin tərtibi asan iĢ deyil və yalnız mütəxəssi-
sə həvalə oluna bilər. YaxĢı  tədqiqat  Ģərhi ifadəcə aydın,  istifadə 
üçün rahat, əlveriĢli olmalıdır. ġərhin ayrı – ayrı məqalələri zahi-
rən  vahid  vəhdətlə  qurulmalıdır.  ġərhlərə  ümumi  ensiklopedik 
lüğətlər, dilçilik lüğətləri və sorğu kitablarında asan tapılan məlu-
matlar salınmamalıdır. ġərhlərdə təkrarlar olmamalıdır. Əgər mət-
nin  tez-tez  təkrar  olunan  yerləri  Ģərh  edilirsə,  Ģərhlər  əlifba  sırası 
ilə düzülməlidir. ġərhlərin ən böyük çatıĢmazlığı – Ģərh olunan ye-
rin  düzgün  seçilməməsidir.  Əksərən  asanlıqla  bərpa  oluna  bilən 
yerlər  də  Ģərh  edilir.  Lakin  mətnin  Ģərhçisinin  izah  etməyə  gücü 
yetməyən  yerlərinin  üzərindən  sükutla  keçilir.  Əgər  mətnin  hər 
hansı  bir  yeri  izaha  gəlmirsə,  bu  haqda  Ģərhdə  açıqca  bildirilmə-
lidir. 
Elmi nəĢrə yazılmıĢ Ģərhlər tədqiqi səciyyə daĢımalıdır. Az-
çox məlum əlamətlərin, xüsusiyyətlərin Ģərhinə və təqdiminə yal-
nız elmi-kütləvi nəĢrlərdə yol verilə bilər. 
ġərh  materialları  əksərən  abidənin  mətninin  ardıcıllığı  ilə 
yerləĢdirilir. ġərh olunan yerləri nəĢrlərin səhifə və sətirlərini gös-
tərməklə ayrıca baĢlıq altında vermək daha əlveriĢlidir
103
. 
                                                           
103
 Musabəyli A. Mətn bilgisi – MətnĢünaslıq. – Bakı: 2005, s. 96. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
71 
 
Göstəricilər.  Göstəricilər  sözügedən  mətnin  baĢa  düĢülməsi 
üçün  zəruri  olan  Ģəkildə  tərtib  edilir.  Çoxcildlik  külliyyatlarda 
nəĢrdə yerləĢdirilmiĢ əsərlərin göstəricisi mütləq olmalıdır. Bunlar 
əsərlərin əlifba sırası ilə və xronoloji ardıcıllıqla ola bilər. Əsərlər 
külliyyatında surətlərin adlar göstəricisi də mühüm sayılır.  
Söz  göstəriciləri.  Qədim  abidələrin  nəĢrlərinə  dilçilik  baxı-
mından  müvafiq  maraqlı  sözlər  əlavə  edilir.  Söz göstəriciləri  bə-
zən  abidələrdə  rast  gəlinən  qrammatik  formalar  haqqında  məlu-
matlarla da zənginləĢir. 
Çətin anlaşılan, məhəlli söz və ifadələrin lüğətləri adətən qə-
dim  əlyazmaların,  folklor  abidələrinin  və  s.  nəĢrlərində  yerləĢdi-
rilir. Türkdilli qədim və orta çağ abidələrinin elmi nəĢrlərinə ənə-
nəvi olaraq qədim türk lüğətlərinin əlavəsi məqsədəuyğundur
104
. 
Biblioqrafiyalar  məzmununa  görə  fərqli  olur.  Onlar  bütün 
geniĢ oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutula bilər. Belə ki, dolğun bib-
lioqrafiyalarda  abidə  ilə  bağlı  istifadə  olunmuĢ  bütün  nəĢrlər, 
ədəbi göstəricilər, mənbələr əksini tapır.  
Nəşrin  iştirakçilarının  adlarının  qeyd  edilməsi  olduqca  va-
cibdir. Hər hansı mətn nəĢrində müəllifdən sonra ən vacib iĢtirakçı 
Ģübhəsiz ki, mətni nəĢrə hazırlayan və mətnin tarixini tədqiq edən 
mətnĢünasdır. Mətni nəĢrə hazırlayanların adı kitabın titul səhifə-
sinin arxasında verilir (Əlavə 11-14). Ancaq Türkiyədə və Ġranda 
nəĢr  edilmiĢ  elmi-tənqidi  mətnləri  nəzərdən  keçirdiyimiz  zaman 
gördük  ki,  mətni  nəĢrə  hazırlayan  müəllifin  adı  kitabın  cildində, 
əsərin  adından  sonra  verilir  (məsələn,  Əhdi  Bağdadi.  GülĢəni-
Ģüəra. Hazırlayan Süleyman Solmaz). 
Ön  sözdə  əlyazmaların  saxlandığı  yerlər  haqqında  məlumat 
verən, xətti müəyyənləĢdirən, köçürülmə zamanını, bu və ya digər 
faktiki əlamətlərin üzə çıxarılmasına kömək edən və b. məsləhət-
çiləri göstərmək zəruridir. 
                                                           
104
 Yenə orada, s. 97. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
72 
 
Elmi-tənqidi  mətnlərin  soraq-məlumat  aparatına  nəzər  sal-
maq üçün bir örnəyə baxaq. Məsələn, AĢiq Çələbinin “MəĢairüĢ-
Ģüəra” adlı təzkirəsi 2010-cu ildə üç cilddə nəĢr olunmuĢdur. Kita-
bın birinci cildində məlumat aparatına daxil olan elementlər – ar-
xeoqrafik  giriĢ,  ön söz, mətnĢünaslıq tədqiqatı  və s. aĢağıdakı Ģə-
kildə təqdim olunmuĢdur: 
Ön söz 
I Fəsil. AĢiq Çələbinin həyatı, yaradıcılığı və əsərləri. 
II  Fəsil.  “MəĢairüĢ-Ģüəra”nın  təqdimi  -  ədəbiyyatĢünaslıq  baxımından 
önəmi,  dil  və  üslub  xüsusiyyətləri,  qaynaqları,  əlyazma  nüsxələrinin  təqdimi, 
dəyərləndirilməsi, Ģəcərəsi, tənqidi mətn hazırlanarkən istifadə olunan nüsxələ-
rin dəyərləndirilməsi və Ģəcərəsi. 
III Fəsil. Mətn və nüsxə fərqləri ilə bağlı açıqlamalar. 
Biblioqrafiya. 
Elmi-tənqidi mətn 
Nüsxələrə görə Ģairlər. 
Göstəricilər. 
 
Azərbaycanda klassik əsərlərin nəşri vəziyyəti 
 
Ġndiyə kimi respublikamızda bir çox klassik Azərbaycan Ģa-
irlərinin  əsərlərinin  elmi-tənidi  mətnləri  hazırlanaraq  nəĢr  olun-
muĢdur.  MətnĢünaslıq  və  mənbəĢünaslıq  üzrə  tədqiqatlar  əsas 
etibarilə AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu, ġərqĢünaslıq Ġnstitutu, Ədə-
biyyat  Ġnstitutu,  Tarix  Ġnstitutu  və  digər  müəssisələrin  müvafiq 
Ģöbələrində həyata keçirilir. 
Azərbaycan  əlyazmalarının  öyrənilməsi  və  nəĢr  etdirilib 
müasir  nəsillərə  çatdırılması  əlyazmaĢünaslarımızın    qarĢısında 
duran ən aktual və vacib məsələlərdən biridir. Bunun üçün isə abi-
dələrin  tədqiqi  ilə  bağlı  elmi  axtarıĢları  geniĢləndirmək  tələb 
olunur.  
Bu  gün  AMEA  Məhəmməd  Füzuli  adına  Əlyazmalar  Ġns-
titutu bütövlükdə Azərbaycan xalqının yeganə əlyazmalar mərkə-
zidir.  Hazırda  AMEA  Əlyazmalar  Ġnstitutu  dünyanın  ən  zəngin 
ġərq  əlyazmaları  və  arxiv  materialları  toplanmıĢ  mərkəzlərindən 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
73 
 
biridir.  Onun  kolleksiyasında  ümumi  sayı  60  mindən  artıq  olan 
müxtəlif səciyyəli materiallar saxlanılır. Bunlar 12 minə yaxın əl-
yazma kitabını (hər kitabda orta hesabla 3-4 əsər yazıldığını nəzə-
rə alsaq, 40 mindən yuxarı əlyazma əsərini), 1000-ə yaxın tarixi-
arxeoqrafik sənədi,  XIX  əsrin ikinci  yarısı  –  XX əsrin birinci  ya-
rısı (Səməd Vurğuna qədər) Azərbaycan mədəniyyət xadiminin 20 
minə qədər saxlama vahidini əhatə edən Ģəxsi arxivlərini, 10 min-
dən  artıq  litoqrafik  (daĢbasma)  və  əski  çap  kitablarını,  təxminən 
2700 köhnə dövri mətbuat materialını, foto və kserosurətləri, mik-
rofilmləri,  həmçinin  əlyazmaĢünaslığın  müxtəlif  sahələrinə  dair 
müasir kitabları əhatə edir. 12 əsrlik bir dövrə aid olan Azərbay-
can və digər Müsəlman  ġərqi  ölkələrinin türk, ərəb və fars dillə-
rində  yazılmıĢ  abidələri  institutda  yaradılmıĢ  xüsusi  iqlim  Ģəraiti 
olan xəzinələrdə mühafizə edilir. Ġnstitutun əsas fəaliyyəti bu abi-
dələrin  mühafizə  Ģəraitinin  müasirləĢdirilməsi,  onların  müntəzəm 
dezinfeksiya,  gigiyena  və  bərpası  məsələlərinin  həlli,  abidələrin 
kataloqlaĢdırılması  və  sistemləĢdirilməsi,  onların  tədqiq  edilməsi 
və  nəĢr  etdirilərək  elmi  tədavülə  və  müasir  nəsillərə  çatdırılması 
ilə bağlıdır
105
. 
Əlyazmalar Ġnstitutunda fəaliyyət göstərmiĢ, əlyazmaĢünaslı-
ğımıza  və  mətnĢünaslığımıza  töhfələr  vermiĢ  alimlərimizdən 
M.Sultanov,  C.Qəhrəmanov,  C.Nağıyeva,  M.Adilov,  A.Musaye-
va, M.Nağısoylu, N.GöyüĢov, K.ġərifov, P.Kərimov, T.Nurəliye-
va, S.Cabbarlı və baĢqalarının adlarını çəkə bilərik. 
Əlyazmalar  Ġnstitutunda  1950-ci  illərdən  bu  günə  kimi  çox 
dəyərli abidələr tədqiqata cəlb olunmuĢ və iĢıq üzü görmüĢdür. Bu 
kitabların böyük bir qismi elmi-tənqidi mətnlər, faksimile nəĢrlər, 
klassik abidələr üzərində tekstoloji-filoloji tədqiqatlar, klassiklərin 
biblioqrafiyaları,  tərcümələr  və  s.  təĢkil  edir.  Onlardan  bəzilərinə 
diqqət yetirək: 
                                                           
105
 Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. - Bakı: 2010, s. 6. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
74 
 
Elmi-tənqidi  mətnlərin  nəşri.  Seyid  Ġmadəddin  Nəsiminin 
(1369-1417)  avtoqraf  əsərləri  elm  aləminə  məlum  deyildir.  Ona 
görə də Ģairin əsərlərinin tənqidi mətninin hazırlanması zamanı əl-
də  edilməsi  mümkün  olan  əlyazma  və  çap  nüsxələrini  tənqidi 
surətdə nəzərdən keçirilərək müqayisə edilmiĢdir. Nəsiminin əsər-
lərinin  elmi-tənqidi  mətnini  prof.  Cahangir  Qəhrəmanov  hazırla-
mıĢdır. Elmi tənqidi mətn 1973-cü ildə üç cilddə nəĢr olunmuĢdur.  
Ġmadəddin Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi mətni hazırlanar-
kən beĢ əlyazma və iki çap nüsxəsindən istifadə edilmiĢdir.  
Prof.C.Qəhrəmanov Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətninin tər-
tibi nəticəsində bir çox mübahisəli, tam mənasında dəqiqləĢməyən 
Ģübhəli Ģeirlərin aĢkar olunduğunu yazır. Həmin Ģeirlərin müəyyən 
hissəsinin  Nəsimiyə  aid  olması  ehtimalı  çoxdur.  Lakin  yalnız  bir 
nüsxədə verilmiĢ bu Ģeirlərdə yarımçıq beytlər, dil  və üslub xəta-
ları  vardır.  BaĢqa  bir  nüsxə  və  variantlarla  müqayisə  edib  Ģeirin 
əsil mətnini dürüstləĢdirmək mümkün olmadığı üçün onlar Nəsimi 
əsərlərinin  elmi-tənqidi  mətninin  “Əlavələr”  hissəsində  verilmiĢ-
dir.  “Əlavələr”  hissəsində  eyni  zamanda  ayrı-ayrı  cüng  və  məc-
muələrdən,  eləcə  də  foto-surətlərdən  toplanmıĢ  Ģeirlər  də  daxil 
edilmiĢdir.  Nəsimi  əsərlərinin  elmi-tənqidi  mətninin  “Əlavələr” 
hissəsində  verilmiĢ  Ģeirlər  gələcəkdə  Ģairin  daha  bir  çox  əlyaz-
maları aĢkara çıxarıldıqdan sonra dürüstləĢə bilər.  
Nəsimi  əsərlərinin  elmi-tənqidi  mətnini  hazırlayıb  3  cilddə 
nəĢr edən mətnĢünas prof. C.Qəhrəmanov kitabın ön sözünün so-
nunda yazır: “Böyük Azərbaycan Ģairi Ġmadəddin Nəsimi əsərləri-
nin  tənqidi  mətninin  tərtibi  sahəsində  ilk  təĢəbbüs  olaraq  nəĢr 
etdirdiyimiz bu əsər Ģairin zəngin ədəbi irsinin yüksək elmi səviy-
yədə tədqiq olunması, ədəbiyyat, dil və ictimai fikir tarixinin öyrə-
nilməsi üçün əsas mənbədir”
106
. 
                                                           
106
 Ġmadəddin Nəsimi. Əsərləri. Bakı, Elm, 1973, s. 77. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
75 
 
Görkəmli  Azərbaycan  Ģairi  və  dövlət  xadimi  ġah  Ġsmayıl