O'zbekiston respublikasi

«O’zbekmodeli»ningasosiytamoyillari

Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlashningqandayzaruratiboredi?O’zbekistonRespublikasiPrezidentiIslomKarimoviqtisodiyotnimafkuradanxolietish,uning siyosatdanustunliginita’minlash-demokratikvabozoro’zgarishlarining asosi,debta’kidlaydi.Iqtisodiyotmafkuraviytazyiqlarsiz,o’zigaxosichki qonunvaqoidalargamuvofiqrivojlangandaginademokratiksiyosiyva ijtimoiyislohotlaruchunmustahkammoddiyasosyaratiladi.«Birinchinavbatdaiqtisodiynegizni(bazisni)barpoetishvaiqtisodiyislohotlarni amalgaoshirishyangijamiyatqurishningengmuhimshartidir.Bunda iqtisodiy o’zgartirishlar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli etilishi, ya’ni siyosiymaqsadlargaerishishvositasibo’libxizmatqilmasligikerak»²².
Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan kommunistikmafkuraningsiyosatningqurbonigaaylanganedi.Natija ma’lum.Iqtisodiyothambamisolitirikorganizm-erkinharakatqilgandagina yuksalishi mumkin. Zug’um ostida qolsa, o’zidagi mavjud imkoniyatlarniruyobgachiqaraolmaydi.Sobiqittifoq-sho’rolardavridamilliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvikabi qator iqtisodiy qonuniyatlarvaprinsiplarorqaliamaldamarkazgabog’labqo’yilgan, hukmronmafkuravasiyosatgatamomanbo’ysundirilganedi.²³
Sho’rolardavridamavjudmehnattaqsimotivaixtisoslashuvigako’ra,sobiqrespublikalarningiqtisodiyrivojlanishida,birtomondanmarkazdagi yirik sanoat birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta ishlashvakonchiliksanoatikompleksitarmoqlarigaqaratilganihamsir




²¹Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги ―Мамлакатимиздадемократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси‖ мавзусидаги маърузаси. -Т., 2010., 18-бет.
²²ИсломКаримов.Асарлар,1-жилд,Т.,«Ўзбекистон»,1996,301-бет.
²³Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2011. 4-бет
emas. Bu ishtirok milliy respublikalar sanoatining muayyandarajada o’sib, nisbatanzamonaviytexnologiyalar,yangiishlabchikarishtarmoklarining paydobo’lishigaijobiyta’sirko’rsatdi,albatta.²⁴
1990-yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmidasobiqittifoqvazirlikvaidoralarigabo’ysunuvchibirlashmavakorxonalar ishlabchikdradiganmahsulotlarhajmi30foizgayetganedi.Ittifoq- respublikavazirlikvaidoralarigaqarashlikorxonavabirlashmalardaesa54foizsanoatmahsulotiishlabchiqarilaredi.Ikkinchitomondan. O’zbekistonning Rossiya va boshqa respublikalardan keltiriladigan ishlabchiqarishvaiste’moltovarlarigabog’liqligig’oyatkuchliedi.Iqtisodiy o’sishningtashqiomillargabog’lanibqolganligiyakunlovchiishlabchiqarish bosqichi ahamiyatining 75 haddan tashqari oshishiga, maxalliy mashinasozlikningesazaifligichaqolishigaolibkeldi.O’zbekistondabarchasanoatmahsulotlaritarkibidamashinasozliksanoatiningulushi nihoyatda past edi. Bunday taqsimot oqibatida sanoat asbob-uskunalari, texnologiya,fan-texnikayutuqlaritashqaridanolibkelinadiganmahsulotlarningasosiyyo’nalishibo’libqolaverdi.Cheksizfosforit konlarigaboyo’lkamizga,hattogugurthamtashqaridanolibkelinaredi.
O’zbekistondamashinasozlikningasosibo’lgandastgoxsozlikayniqsazaifrivojlanganedi.Natijadaishlabchiqarishvositalarivasanoatmateriallariishlabchiqarishquvvatlariniyaratish,zamonaviyyirikyalpi ishlabchiqarishtalablarigajavobberadiganavtomatvayarimavtomat murakkabdastgohlarishlabchiqarishnikengyo’lgaqo’yibbo’lmasdi.Bularning barchasi metropoliya va mustamlaka xalqlar o’rtasidagi munosabatlarning amaldagi yakqol ifodasidir. Metropoliya hyech qachon mustamlakao’lkaningjadalrivojlanishiniistamaydi.Unidoimo’ztizginida tutib,harxilyo’llarbilanipsizbog’labturishdanmanfaatdordir.
Iqtisodiyotningsiyosatvamafkuragabo’ysundirilganiyiriko’rtava kichikkorxonalaro’rtasidaginisbatgahamsalbiyta’sirko’rsatmasdanqolmadi.Sobiqittifoqvazirlikvaidoralaritomonidanmilliy respublikalarda, asosan, yirik korxona va birlashmalar qurildi. Chunki sobiq ittifokdagimehnattaqsimotivaixtisoslashuvshundayamaliyotnitaqozo qilaredi.Zo’rma-zo’rakitiqishtirilganbundayamaliyotlarnatijasida O’zbekistoniqtisodiyotiham"gigantomaniya"deganxavfli"xastalikka" chalindi.Bu,albatta,o’lkamizdasanoatishlabchiqarishningan’anaviy turlarini rivojlantirish, mehnat jamoalarining faolligi va tashabbuskorliginioshirish,bozorkon’yunkturasigatezkormoslashishgakattamonelikqildi.
Xalqaro tajribadan ma’lumki, bir turdagi mahsulot ommaviy ishlab chiqariladiganjoydayirikishlabchiqarishyaxshisamaraberishimumkin. Mayda(birnafardan19kishigachamehnatqiladigan)korxonalar1980-yillardaAQShdagibarchakorxonalarning26,1,Yaponiyada49,4vaItaliyada 43,4 foizini tashkil etgan. Kichik korxonalar (ya’ni yigirmadan 99 kishigachaishlaydigankorxonalar)mosravishda28,4,27,7va30,4foizga


²⁴Н.ТўхлиевТараққиѐтнингўзбекмодели.Т.:2012.63-бет
tengedi.O’rtakorxonalar(bungayuzdan499kishigachaishlaydigankorxonalar kiradi) 24,0, 14,6 va 14,2 foiz, 500 nafardan oshiq ishchi mehnat qiladigan yirik korxonalar 21,5, 8,2 va 12,1 foizni tashkil etardi. Ushbu raqamlardan ko’rinib turibdiki, zamonaviy iqtisodiyotga ega Yaponiyada ishchilarningqariybyarmikichikkorxonalardamehnatqilgan.Maydavakichik firmalar ish bilan band bo’lgan yaponlarning to’rtdanuch qismini birlashtirgan.Kichikkorxonalar-iqtisodiyotpoydevori,degangapda hikmat ko’p.²⁵
Yirikkorxonalarmaydaishlabchiqarishganisbatanbozorkon’yunkturasigaqiyinmoslashadi,harqandayyirikishlabchiqarish jarayonida katta-kichik bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar ularninghammasinihamyolg’izo’zihaletishiqiyin.Bundaysharoitda kichikishlabchiqarishyordamgakelishivapaydobo’lganbo’shliqni to’ldirishimumkin.Kichikishlabchiqarish, o’znavbatida,ists’molbozorini tovarbilanto’ldirish,aholiniishbilanta’minlashniyaxshilash,raqobatmuhitiniyaratishgaxizmatqiladi.
Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalaribilaniste’molbuyumlariishlabchikaradiganishlabchiqarisho’rtasidagi nisbatni mutanosib deb bo’lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidanma’lumki, iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi,jadalroqrivojlanishilozim.
Qaziboluvchivaqaytaishlovchitarmoqlarrivojlanishio’rtasidaham nisbatbuzilibkeldi.Mineralxomashyolarningkattaqismiqaytaishlanmagan yoki yarim tayyor mahsulot holida O’zbekistondan olib chikib ketilardi.Deyarlibarchakon-ruda,metallurgiyakombinatlaridaxomashyoniqaytaishlashdarajasig’oyatpastbo’lgan.Buningsababishuki, konchiliksanoatisohasidagiittifoqahamiyatidagiyirikkorxonalarning asosiyfaoliyatirespublikamizdamineralxomashyonito’laqaytaishlash, vertikalintegrasiyajarayoni,diversifikasiyanirivojlantirishgaemas,balkixomashyoishlabchiqarishvamarkazgayetkazibberishgayo’naltirilgan edi.
Buboradagisalbiyoqibatlardanyanabirinisanoatkorxonalarini mahalliyishchikadrlarbilanta’minlashdahamko’rishmumkin.Busohadagi vaziyat shunday ayanchli holga olib kelingan ediki, zamonaviy korxonalarnaridatursin,nisbatananchapastrivojlangansanoatsektorida hammahalliyishchikadrlarningumumiymiqdorijudakamedi.50-60 yillardaishgatushirilganNavoiy,Zarafshon,Muborak,Angren,Yangiyersingariindustrialshaharlarsobiqmarkazvazirlikvaidoralariga buysunuvchiyiriksanoatkorxonalaribazasidabo’lganiuchunulargazarur ishchikadrlarittifoqningboshqarespublikalaridan,asosanRossiyadan


²⁵Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2011. 26-27 бетлар
ko’chiribkeltirildi.Xolbuki,O’zbekistonningo’zidaishchikuchi,salohiyatlikadrlarvamutaxassislarkamemasdi.Kambo’lsa,ularni o’qitish, tayyorlash va kasbga yunaltirish ham mumkin. Bu, bir tomondan,mahalliy aholiga nisbatan e’tiborsizlik bilan qarashning, ikkinchi tomondan, mustamlakachilikkaasoslangansiyosatningnatijasidir.Bundayyondashuv nafaqatmahalliymillatvakillariorasidanyetukishchikadrlaryetishib chiqishiga,balki,sanoatningjadalsuratlardarivojlanishigahammonelik qiladi.Natijadamahalliy ishchikadrlarnitayyorlashva tarbiyalashmasalasi o’tgan asrning 20-30-yillarda qanday dolzarb ahamiyat kasb etgan bo’lsa, keyinchalikhamshundayligichaqolaverdi.Maxalliymillatvakillari Toshkentsamolyotsozlikbirlashmasi,vagonta’mirlashzavodida20-30 foizdanoshmadi.Konmetallurgiya,mashinasozlikkabitarmoqlardahamvaziyatdeyarlishundayligichaqoldi.
Iqtisodiyotningmafkuravasiyosatqurbonibo’lishirespublikaningtashqi iqtisodiy faoliyatida yanada kengroqnamoyon bo’ldi. 1990 yilda O’zbekistongatashqaridanolibkelinganmahsulotning90foizgayaqinini sanoatmahsulotlaritashkiletardi.Chetdankeltiriladiganmoddiyishlabchiqarish tarmoqlari mahsulotining 80 foizdan ziyodrog’isobiq ittifoq respublikalariulushigato’g’rikelardi.Keltiriladigansanoatmahsulotlari tarkibidaasosiyo’rinnimashinasozlikvametallgaishlovberish(27,7%), yengil(22,7%)vaoziq-ovqat(15,2%)sanoatlariegallagan.
Mahsulotlar,asosan,respublikalararoayirboshlashbo’yichachiqarilar vakiritilaredi.Tashqarigachiqarilgansanoatmahsulotlariorasidaasosiyo’rinni(59,7%)yengilsanoatmahsulotlari(paxtatolasi)tashkiletardi.
Yana bir ayanchli holat shundan iborat ediki, tashqarigamahsulotchiqarishganisbatantashqaridanmahsulotkiritishko’pchiliktarmoqlardaanchayuqoriedi.O’zbekistonning,ayniksa,mashinasozlikvametallga ishlov berish, kimyo va neft-kimyo, oziq-ovqat sanoati mahsulotlari buyicha tashqibozorgabog’liqligikuchaydi.
1990 yilda xalq iste’moli tovarlari bo’yicha tashqaridan mol kiritish(importni qo’shganda) tashqariga mol chiqarishdan (eksportni qo’shganda) 3 barobarortiqbo’lgan.Nooziq-ovqatmahsulotlari(yengilsanoat mahsulotlari,madaniy-maishiyvaxo’jalikmollari)buyichamahsulot kiritishmahsulotchiqarishdan4barobarko’pedi.
Oziq-ovqat tovarlaridan go’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sutmahsulotlari,tuxum,un,yorma,makaron,qand,qandolatchilikmahsulotlari,baliq,balikkonservasi,margarin,konservalar,alkogolliichimliklar keltirilsa, nooziq-ovqat tovarlaridandeyarli barchaturdagigazlamalar, tikuvchilik va trikotaj mahsulotlari, charm poyabzal, madaniy-- maishiyvaxo’jaliktovarlaridanmebel,muzlatkichlar,kiryuvishmashinalari,televizorlar,radiopriyomnikqurilmalari,farfor-fayans,shishavabilluridishlar,velosipedvamopedlarkeltirilgan.Haryilimillionlab tonnapaxtayetishtiriladigano’lkada,hattodurustroqpaypoqishlab
chiqaradiganfabrikahamqurilmagan,shoiraytganideq"daryobo’yidaqultumsuvgazor"edik!²⁶
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’nglana boshladi.Lekin,iqtisodiyotningeskituzumdanqolganbundaymustamlakachatarkibi bilanbozormunosabatlarigaasoslanganmustaqilmilliyiqtisodiyotnibarpo etibbo’lmasdi.Buninguchunizchil,tizimlivauzoqniko’zlabishtutish lozimedi.Mamlakatimizdabuboradaamalgaoshirilayotganishlarberayotgansamaralarniquyidagiraqamlardanhamqo’rishmumkin.

1. jadvalIqtisodiyottarmoqlariningyalpiichkimahsulotdagiulushi²⁷(%hisobida)