O`zbekiston respublikasi

latifalari» nomi ostida kitob holida nashr etiladi. Shundan so`ng bu nom qadimgi 
latifalardagi qahramonlar nomi - Mashrab, Kal, Aldarko`saning o’rnini egalladi.
O`zbek latifalaridagi Nasriddin obrazini ikki tomonlama talqin qilish mumkin: 
birinchidan, Nasriddin Afandi har qanday og`ir hayotiy vaziyatlarda aqli, 
tadbirkorligi, tez fikrlashi natijasida echim topa oladigan dono faylasufdir. U shoh 
saroyidagi kamchiliklarni tanqid qila oladi, boylarni, amaldorlarni, yomon xulqli 
odamlarni keskin kulgi ostiga oladi, o`zining xaq ekanligini isbotlaydi. 
Ikkinchidan, Nasriddin Afandi - o`ta sodda, hayot tajribasiga ega bo`lmagan, 
landavur inson. Bu Nasriddin o`zining go`lligi bilan tinglovchini lol qoldiradi. 
Echimini topish talab qilingan vaziyatlarda noo`rin harakat qiladi. O`zining mazkur 
harakatini beo`xshov mulohazalari bilan asoslaydi. Agar talabchan podsho oldida 
mantiqiy fikr yuritish bilan uni mot qilgan Afandi birinchi talqinga mos kelsa, ko`cha 
bolalarini aldamoqchi bo`lib, keyin ularning ketidan o`zi ham chopib, o`zining gapiga 
o`zi aldangan Afandi ikkinchi talqinni esga soladi.
Latifalar turmushdagi hamma sohalar haqida yaratilishi mumkin. Latifalarning 
mazmuniga qarab qadimgi latifalar va zamonaviy latifalarga ajratamiz. Shuni ham 
ta`kidlash joizki, hozirga qadar nashr etilgan «Afandi latifalari», «Latifalar» 
kitoblariga kiritilgan aksariyat namunalarda zamonasozlik ko`zga tashlanadi, ya`ni 
Afandi boylarga, qozilarga, domla-imomlarga, podsho-vazirlarga qarshi qo`yiladi. 
Latifalar ba`zan anekdod tarzida ham qo`llanadi, bu atama ko`proq so`zlashuv 
nutqida, asosan, Evropa hayotiga oid latifalarga nisbatan ishlatiladi.
Latifalar ayni kunlarimizda eng ko`p yaratiladigan folklor janri xisoblanadi. 
Chunki zamonning kamchiliklarini oshkora aytish, yozish mumkin bo`lmagan bir 

---

45 
paytda latifa tarzida tanqid qilish mumkin. Keyingi kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, 
eng mushkil davrlarda, hatto, repressiya, qatli om davrida ham latifalar to`qish va 
aytish davom etgan: 
37-yilda qamalgan bir kishidan so`rashdi: 
- Senga necha yil berishdi? 
- Yigirma yil. 
- Nima qiluvding? 
- Hech narsa. 
- Bekor aytibsan, hech narsa qilmaganlarga 15 yil berishadi. 
Lof - o`zbek xalq nasrining mustaqil janrlaridan biri bo`lib, o`zining tuzilishi, 
hajv va yumorga asoslanishi bilan latifa va askiya janrlariga yaqin turadi. Shuning 
uchun ham u yoki bu lofbozning so`zga chechanligi, zukkoligi va hozirjavoblik 
fazilati mazkur janrning tashkil topishida hal qiluvchi rol’ o`ynaydi. Loflar syujeti 
dialog asosiga qurilgan bo`lib, hajv va engil yumorga moyilligi, voqea va hodisalar 
o`ta mubolag`ali tasvirlanishi bilan ajralib turadi. 
Lof janri, asosan, qiziqchi va askiyabozlar orasida shakllangan va ijro etilgan. 
Binobarin, har bir lofda notabiiy voqealar, salbiy belgilar kulgu ostiga olinadi. Lof 
aytish mubolag`ali epizodga mantiqiy javob qaytarish, so`zga chechanlik musobaqasi 
shaklida o`tadi. Masalan: 
Paxsakash lofchi narvonchi lofchiga: 
- Bir joyda shunday paxsa urayapmanki, balandligi ettinchi qavat osmon 
bilan barobar keladi, - deb maqtanibdi. 
- Men ham shunday bir narvon yasayapmanki, u o`n to`rtinchi qavat 
osmonga etadi, - debdi narvonchi lofchi. 
- Qo`ying-e, - debdi paxsakash lofchi. 
- Rost, rost, bo`lmasa siz urayotgan paxsa uyning devoriga narvonlarsiz
chiqib bo`ladimi, - debdi narvonchi lofchi. 
Bu lofda lofboz raqiblar o`zaro bir-birlarini noshudlikda aylab, kamsitish orqali 
engil yumor hosil qiladi. Lof kompozitsiyasi nihoyatda sodda bo`lib, bahslashuvchi 
tomonlarning so`zamollik bobida tortishuvi bevosita asarni yuzaga keltiradi. Syujet 
ixcham, savol-javob tarzida kechgan, ikki qismning mantiqiy birikuvidan tashkil 
topadi va hech qanday kirishsiz boshlanadi. Syujet echimi latifalarda bo`lganidek 
favqulodda yuz beradi. 
Syujetning birinchi qismida voqea yoki hodisa boshlovchi lofchi tomonidan 
bo`rttirilgan holda bayon qilinadi. Ikkinchi qismida esa zukko lofchi o`z javobida 
aytmoqchi bo`lgan voqea va hodisalarni yanada oshirib-toshiradi. Demak, savol 
tarzida aytilgan lofga javob so`zga chechanlik, hozirjavoblikni talab etadi. Lof 

---

46 
syujetining ikkinchi qismi birinchi qism voqealari bilan birikkan holda o`ziga xos 
yaxlit kompozitsiya yaratadi. Ko`rinadiki, syujet voqealari savol-javob shaklida 
kechadi va asarda ilgari surilgan g`oya zukko lofchi javobida oydinlashadi. 
Loflarning mavzu doirasi ham rang-barang bo`lib, ijtimoiy hayotning barcha 
tomonlarini qamrab oladi. Bu o`rinda ijobiy fazilat ulug`lansa, ikkinchi o`rinda salbiy 
belgilar fosh etiladi. 
Voqealikni mubolag`alash asosida bayon etish lof janriga xos badiiy -tasviriy 
usul hisoblanadi. Chunki mubolag`a u yoki bu narsa yoki hodisani oshirib, bo`rttirib 
tasvirlashning o`ziga xos usulidir. 
Loflar tuzilishi yumorga asoslanishi, voqea va hodisalarning favqulodda 
echilishiga ko`ra latifalarga o`xshab ketadi. Bu o`xshashlik har ikki janrning o`zaro 
ta`siri natijasida yuzaga kelgan. Lofning belgilari, xususan, mubolag`alash usuli ertak 
va dostonlarda ham uchrab turadi. 
Xulosa qilib aytganimizda, o`zbek latifalari va loflari o`zining uzoq yillik tarixi 
davomida xalqimiz ma`naviyatining o`sishiga barakali ta`sir qilib keladi. Hayotda 
uchrab turadigan ayrim nuqson va kamchiliklarni, yomon odatlarni tuzatishda, yosh 
avlodni umumbashariy qadriyatlar, insoniylik ruhida tarbiyalashda latifa va 
loflarning, shubhasiz, o`rni beqiyosdir.