O’zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

TCP/IP protokollari stekining tuzilishi
TCP/IP protokoltar steki turli xil tarmoqlarni yagona ma'lumotlar uzatish tizimiga birlashtirilgan transport tizimini yaratish uchun mo'ljallangan ierarxik tartibga ega protokollar to'plamidir. Tarmoqlarning xilma-xilligi OSI modelining fizik va kanal sathlarida "mahalliy" tarmoqlarni qurish texnologiyasidagi farq sifatida tushuniladi. Hozirgi vaqtda TCP/IP protokollari steki Internetdagi asosiy ma'lumotlar uzatish protokollaridir. Stekning nomi asosiy protokollarning nomlaridan kelib chiqqan: TCP (Transmission Control Protocol) uztishlarni boshqarish protokoli va IP (Internetprotocol) tarmoqlararo protokol. Ko'pincha birlashtiriladigan tarmoqlarga tarmoq osti deb ataladi va birlashgan tarmoq intertarmoq yoki Internet deb ataladi. Internet protokollarining texnik spetsifikatsiyasi RFC(Requestfor Comments)ning hujjatlari shaklida chiqariladi. RFCning hujjatlari Internetda, masalan, http://www.rfc-editor.org saytidada chop etiladi.

4-Rasm: TCP/IP stekining tuzilishi
TCP/IP protokollari steki modeli 4 ta sathdan iborat .

• 
  Tarmoq interfeyslari sathi “mahalliy” texnologiyalar asosida qurilgan tarmoqlarni murakkab tarmoqlarga birlashtirishni ta’minlaydi. Mahalliy texnologiyalar deganda mahalliy tarmoql (tarmoq osti)larning qurilish texnologiyalari va nuqta-nuqta kanallari tushunliladi. Bu sathning asosiy vazifasi quyidagilar:
  
• 
  deytagrammalarni qabul qilishga va ularni aniq tarmoq bo’yicha uzatishga javob beradi;
  
• 
  tarmoq tarkibiga kiruvchi tarmoq texnologiyalarining o’zaro aloqasini tashkl qilishga javob beradi;
  

OSI modelining fizik va kanal sathlaridan farqli ravishda tarmoq interfeyslari sathi fizik va kanal sathlarida ma’lumotlarni uzatish prinsiplarini aniqlamaydi.

• 
  Tarmoq sathi paketlar harakati uchun marshrutni tanlash va paketlarni deytagrammali usulda uzatishga (bog’lanish o’rnatilmasdan) javob beradi.
  

Tarmoq sathi protokollari:

• 
  IP(InternetProtocol) asosiy protokol – murakkab tarmoqlarda uzellar orasida paketlarni deytagrammali usulda uzatishni ta’minlab beradi (RFC 791);
  
• 
  Marshrutlash protokollari – marshrutizatorlarning o’zaro tarmoq konfiguratsiyasi haqidagi ma’lumotlarni almashinishi va marshrutlash jadvalini tuzish uchun mo’ljallangan. Marshrutlash protokollariga misollar: BGP (RFC 4271), OSPF (RFC 2328), RIP (RFC 1058);
  
• 
  IGMP(InternetGroup Management Protocol) guruhini boshqarish protokoli –IP_protokoliga asoslangan tarmoqlarda ma’lumotlarni guruhli (multicast) uzatishni boshqarish uchun mo’ljallangan. IGMP ma’lumotlarni bir vaqtning o’zida tarmoqning bir nechta tugunlariga uzatish uchun foydalaniladi, masalan, tele va radioeshittirishni tashkillashtirish uchun (RFC 3376).
  
• 
  Tarmoqlararo xabarlarni boshqarish protokoli ICMP(InternetControlMessageProtocol) tarmoqda yordamchi vazifani o’ynaydi va uIP protokolni to’ldirishga xizmat qiladi. U paketni uzatishda yuzaga keladigan muammolarni to’g’rilash uchun mo’ljallanmagan: agar paket yo’qolsa, ICMP uni qayta jo’nata olmaydi. ICMP protokolining vazifasi boshqacha bo’lib, u foydalanuvchiga uning paketi bilan yuz bergan nostandart holatlarda xabar berish vositasi hisoblanadi. Bu vaqtda IP protokol paketni uzatadi va u haqida unutadi. ICMP protokol esa tarmoq bo’yicha paket harakatini «kuzatadi» va, agar marshrutizator tomonidan paket tashlab yuborilsa, bu xabar manba-bog’lamaga yetkaziladi. Bu orqali jo’natilgan paket va jo’natuvchi o’rtasida teskari aloqa o’rnatiladi.
  

Eng keng tarqalgan protokollar:

• 
  HTTP;
  
• 
  FTP;
  
• 
  SMTP;
  
• 
  DNS.
  

Har bir protokol ma'lumotlar bilan ishlashning o'ziga xos tartibini va printsiplarini belgilaydi.
HTTP (HyperText Transfer Protocol) ma'lumotlar uzatish uchun mo'ljallangan. U, masalan, veb-sahifa uchun asos bo'lib xizmat qiladigan HTML hujjatlarni yuborish uchun ishlatiladi. Ishning soddalashtirilgan sxemasi "mijoz - server" sifatida taqdim etilgan.Mijoz so'rov yuboradi, server uni qabul qiladi, to'g'ri ishlaydi va yakuniy natijani qaytaradi.
FTP (File Transfer Protocol) - fayllarni tarmoq orqali uzatish uchun standart. Mijoz ma'lum bir fayl uchun so'rov yuboradi, server ushbu faylni ma'lumotlar bazasidan qidiradi va agar muvaffaqiyatli bo'lsa, javob sifatida yuboradi.
SMTP (Oddiy pochta uzatish protokoli) elektron pochtani uzatish uchun ishlatiladi. SMTP operatsiyasi uchta ketma-ket qadamni o'z ichiga oladi:

1. 
   Yuboruvchining manzilini aniqlash. Bu elektron pochta xabarlarini qaytarish uchun talab qilinadi.
   
2. 
   Qabul qiluvchining identifikatsiyasi. Ushbu qadam bir nechta yo'nalishlarni belgilashda bir necha marta takrorlanishi mumkin.
   
3. 
   Xabar tarkibini aniqlash va yuborish. Xabar turi xizmat ma'lumoti sifatida uzatiladi. Agar server paketni qabul qilishga tayyorligini tasdiqlasa, u holda tranzaksiya o'zi amalga oshiriladi.
   

Sarlavha xizmat ma'lumotlarini o'z ichiga oladi. Ular faqat ma'lum bir darajaga mo'ljallanganligini tushunish muhimdir. Bu shuni anglatadiki, paket qabul qiluvchiga yuborilishi bilanoq, u o'sha model bo'yicha, lekin teskari tartibda qayta ishlanadi. O'rnatilgan sarlavha faqat ma'lum bir shaklda qayta ishlanishi mumkin bo'lgan maxsus ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Ma'lumot uzatish protokollari:

• 
  TCP;
  
• 
  UDP.
  

TCP (Transmission Control Protocol) - eng ko'p ishlatiladigan protokol. U kafolatlangan ma'lumotlarni uzatish uchun javobgardir. Paketlarni yuborishda ularning summasi, tranzaksiya jarayoni nazorat qilinadi. Bu shuni anglatadiki, ma'lumotlar sharoitlardan qat'iy nazar "xavfsiz va sog'lom" etib keladi.
UDP (User Datagram Protocol) ikkinchi eng mashhur protokol hisoblanadi. Shuningdek, u ma'lumotlarni uzatish uchun javobgardir. O'ziga xos xususiyati soddaligida yotadi. Paketlar shunchaki maxsus aloqa yaratmasdan yuboriladi. UDP-ning asosiy afzalligi uning uzatish tezligidir. TCP ko'plab tekshiruvlarga ega bo'lgan murakkab protokol bo'lib, UDP esa sodda va shuning uchun tezroq ko'rinadi. Salbiy tomoni - soddaligi. Tekshiruvlarning etishmasligi tufayli ma'lumotlar yaxlitligi kafolatlanmaydi. Shunday qilib, ma'lumot oddiygina yuboriladi va barcha tekshirishlar va shunga o'xshash manipulyatsiyalar dasturda qoladi.UDP, masalan, video tomosha qilish uchun ishlatiladi. Videofayl uchun oz sonli segmentlarni yo'qotish juda muhim emas, yuklab olish tezligi esa eng muhim omil hisoblanadi.Ammo, agar siz parollar yoki bank kartalari ma'lumotlarini yuborishingiz kerak bo'lsa, unda TCP-dan foydalanish zarurati aniq. Ma'lumotlarning eng kichik qismini ham yo'qotish halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday holda tezlik xavfsizlik kabi muhim emas.
Tarmoq darajasi qabul qilingan ma'lumotlardan paketlarni hosil qiladi va sarlavha qo'shadi. Ma'lumotlarning eng muhim qismi bu IP va MAC manzillari va manzillari.
IP-manzil (Internet Protocol address) - qurilmaning mantiqiy manzili. Qurilmaning tarmoqdagi joylashuvi haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Kirish namunasi: [192.168.33.4].
IP (Internet Protocol) - bu tarmoqdagi adreslash uchun mo'ljallangan Internet protokoli. Undan paketlar almashinadigan marshrutlarni qurish uchun foydalaniladi. To'liqligini tekshirish va tasdiqlash uchun hech qanday vosita yo'q. Yetkazib berish kafolatlarini ta'minlash uchun IP-dan transport protokoli sifatida foydalaniladigan TCP ishlatiladi. Ushbu bitimning tamoyillarini tushunish TCP / IP protokoli stekasi qanday ishlashining asoslari to'g'risida juda ko'p narsalarni tushuntiradi.

5-Rasm:IP manzil turlari
Tarmoqlarda ikki xil IP-manzillar qo'llaniladi:

1. 
   Ommaviy.
   
2. 
   Xususiy.
   

Internetda ommaviy foydalaniladi. Asosiy qoida - bu mutlaqo o'ziga xoslik. Ulardan foydalanishning misoli - har biri Internet bilan o'zaro aloqada bo'lish uchun o'z IP-manziliga ega bo'lgan yo'riqchilar. Ushbu manzil umumiy deb nomlanadi.
IPv4:Internet protokolining eng keng tarqalgan versiyasi. Oldin IPv6. Yozib olish formati nuqta bilan ajratilgan to'rtta sakkiz bitli raqamlardan iborat. Ichki tarmoq maskasi kasr belgisi bilan ko'rsatilgan. Manzil uzunligi 32 bit. Aksariyat hollarda, agar IP-manzil haqida gap ketganda, bu IPv4.Yozib olish formati: [192.168.7.2/24].
IPv6:Ushbu versiya oldingi versiya bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan. Manzil uzunligi 128 bit.IPv6 hal qiladigan asosiy muammo - bu IPv4 manzillarining tugashi. Old shartlar 1980-yillarning boshlarida paydo bo'ldi. Ushbu muammo 2007-2009 yillarda allaqachon keskin bosqichga o'tganiga qaramay, IPv6 ni joriy etish juda sekin "tezlashmoqda".IPv6-ning asosiy afzalligi - bu tezroq Internetga ulanish. Chunki protokolning ushbu versiyasi manzil tarjimasini talab qilmaydi. Oddiy marshrutlash amalga oshiriladi. Bu arzonroq va shuning uchun Internet-resurslarga kirish IPv4-ga qaraganda tezroq ta'minlanadi.Kirish namunasi: [4003: 0af3: 06s8: 11f3: 8b4e: 09d8: 623b: d34f].