O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti
Yüklə 3,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dehqonchilik va melioratsiya asoslari
- Ish ko’rib chiqildi va himoyaga qo’yildi. Agronomiya fakulteti
- MUNDARIJA KIRISh
- Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
- O‘zbekiston respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
- 1.1. Begona o’tlarning klassiffikatsiyasi va ularning keltiradigan zarari.
|
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO’JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO’JALIK INSTITUTI
kafedrasi 5410200 – agronomiya (dehqonchilik mahsulotlari bo’yicha) ta’lim yo’nalishi bakalavriat bitiruvchisi
бitiruv malakaviy ishi
kurash tadbirlarining ta’siri
Ilmiy rahbar, assistent _________ K.Sh.Bozorov Ish ko’rib chiqildi va himoyaga qo’yildi. Agronomiya fakulteti O’simlikshunoslik va dehqonchilik dekani, dotsent kafedrasi mudiri, _________ D.S.Normurodov professor _______ K.M.Mo’minov “____”_______2016 yil “______”_________ 2016 yil SAMARQAND-2016 2
3
4
MUNDARIJA KIRISh...................................................................................................
5 1. Adabiyotlar tahlili................................................................................... 10
1.1. Begona o‘tlarning klassifikatsiyasi va ularning keltiradigan zarari......... 10
1.2. Begona o‘tlarning dehqonchilikdagi zarari……………………………... 31
1.3. Begona o‘tlarga qarshi kimyoviy kurashish tadbirlari.............................. 34
2. Asosiy qism............................................................................................... 39
2.1. Begona o‘tlarni hisobga olish uslublari…………………………………. 39
2.2. Kuzgi bug‘doyzorlarda tarqalgan asosiy begona o‘tlar va ularning zarar keltirish indeksi.........................................................................................
41
2.3. Begona o‘tlarga qarshi qo‘llaniladigan gerbisidlarning tavsifi................. 44
2.4. Gerbisidlarning begona o‘tlarni turlariga ta‘siri........................................ 45
2.5. Gerbisidlarning kuzgi bug‘doy o‘sishi rivojlanishi va hosildorligiga ta‘siri..........................................................................................................
53
2.6. Begona o‘tlarga qarshi qo‘llanilgan gerbisidlarning don sifatiga ta‘siri... 57
2.7. Kuzgi bug‘doy begona o‘tlariga qarshi qo‘llanilgan gerbisidlarning iqtisoliy samaradorligi...............................................................................
61
4. Gerbisidlar bilan ishlashdagi xavfsizlik tadbirlari…………………... 66 5. Hayot faoliyati xavfsizligi………………………………………………. 68 5.1. Ekin maydonlarini sug‘orishda (qishda va yozda) xavfsizlik choralari… 68 5.2. Kimyoviy moddalarni tashish va saqlashda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish………………………………………………...
69 5.3. Biologik xavfli vaziyatlarning kuzgi bug‘doyni o‘sishiga ta‘siri va uni oldini olish choralari..................................................................................
71
Xulosalar.................................................................................................. 73
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati....................................................... 75
Ilovalar..................................................................................................... 80
Internet ma’lumotlari...................................................................... 83
5
KIRISh O‘zbekiston Respublikasida don yetishtirishni ko‘paytirish va uning hosildorligini oshirishning eng muhim omillaridan biri, kuzgi bug‘doy yetishtirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha agrotexnikaviy tadbirlarni, yani jadallashgan texnologiyalarni joriy etish,
o‘g‘it va sug‘orish suvlaridan samarali foydalanish,donli ekinlarni kasallik, hashorat, zararkunandalardan va begona o‘tlardan himoya qilish eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ham chuqur tarkibiy o‗zgarishlar amalga oshirilmoqda. Murakkab ob-havo sharoitiga qaramasdan, fermer
va dehqonlarimizning fidokorona mehnati va omilkorligi tufayli o‗tgan yili mo‗l hosil yetishtirildi – 7 million 500 ming tonnadan ziyod g‗alla, 3 million 350 ming tonnadan ortiq paxta xirmoni barpo etildi. Ta‘kidlash kerakki, bunday mo‗l hosil asosan qishloq xo‗jaligida ishlab chiqarishni jadallashtirish, seleksiya ishlarini yaxshilash, g‗o‗za va boshoqli don ekinlarining rayonlashtirilgan navlarini joriy qilish,
zamonaviy agrotexnologiyalarni o‗zlashtirish evaziga ta‘minlandi. Mamlakatimizda bug‗doydan gektaridan o‗rtacha 55 sentner hosil olingani, ayrim tumanlarda bu ko‗rsatkich 60-77 sentnerni tashkil etgani, hech shubhasiz, fermerlarimizning ulkan yutug‗idir. Shu bilan birga, qishloq xo‗jaligining meva-sabzavotchilik, bog‗dorchilik, uzumchilik va chorvachilik kabi tarmoqlari ham jadal sur‘atlarda rivojlandi. O‗tgan yili 12 million 592 ming tonna sabzavot va kartoshka, 1 million 850 ming tonna poliz mahsulotlari, 1 million 556 ming tonna uzum, 2 million 731 ming tonna meva yetishtirildi. Qishloq xo‗jaligi xomashyosini chuqur qayta ishlash, yetishtirilgan mahsulotlarni saqlash infratuzilmasini rivojlantirishga ham alohida e‘tibor qaratilmoqda. O‗tgan
6
yili qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan 230 ta korxona, 77 ming 800 tonna sig‗imga ega bo‗lgan 114 ta yangi sovutish kamerasi tashkil etildi va modernizatsiya qilindi. Mamlakatimizda meva-sabzavotlarni saqlashning umumiy quvvati 832 ming tonnaga yetkazildi. Bu esa, yil davomida narxlarning mavsumiy keskin oshib ketishiga yo‗l qo‗ymasdan, aholini asosiy turdagi qishloq xo‗jaligi mahsulotlari bilan uzluksiz ta‘minlash, ushbu mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirish, narx-navo barqarorligini saqlash imkonini bermoqda. Bularning barchasi fidoyi dehqon va fermerlarimiz, barcha qishloq xo‗jaligi xodimlarining mashaqqatli va sharafli mehnati mahsulidir, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‗lamiz. Fursatdan foydalanib, bugun, mana shu yuksak minbardan turib, barcha qishloq mehnatkashlariga yana bir bor chin qalbimdan samimiy minnatdorlik izhor etishni o‗zimning burchim deb bilaman. O‗tgan yili iqtisodiyotimizni tarkibiy o‗zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, bandlikni ta‘minlash, odamlarimizning daromadi va hayot sifatini oshirishning muhim omil va yo‗nalishlaridan biri tariqasida xizmat ko‗rsatish va servis sohasini jadal rivojlantirish borasidagi tizimli ishlar izchil davom ettirildi. 2015-yilda yalpi ichki mahsulot o‗sishining yarmidan ko‗pi xizmat ko‗rsatish sohasi hissasiga to‗g‗ri kelgani bu tarmoqning iqtisodiyotimizdagi o‗rni va ta‘siri naqadar katta ekanini ko‗rsatadi. Bugungi kunda xizmat ko‗rsatish sohasining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2010-yildagi 49 foizdan 54,5 foizga yetdi. Jami band aholining yarmidan ko‗pi ushbu sohada mehnat qilmoqda. Bank, sug‗urta, lizing, konsalting va boshqa turdagi bozor xizmatlari barqaror sur‘atlar bilan rivojlanmoqda, ular xususiy sektor va kichik biznes rivojiga xizmat qilmoqda. Xizmat ko‗rsatish sohasida 80 ming 400 ta kichik biznes subyekti faoliyat yuritmoqda va bu xizmat ko‗rsatish sohasi korxonalari umumiy sonining 80 foizdan ortig‗ini tashkil qiladi. Qishloq va tumanlarimizda xizmat ko‗rsatish sohasini izchil rivojlantirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Qishloq joylarda xizmat ko‗rsatish va servis sohasini yanada jadal rivojlantirish dasturi doirasida so‗nggi uch yilda 22 ming 800 dan
7
ortiq loyiha amalga oshirildi, ko‗rsatilayotgan xizmatlar hajmi 1,6 barobar, qishloqda bir kishiga to‗g‗ri keladigan xizmatlar hajmi 1,5 barobar oshdi. O‘zbekistonda kengayib borayotgan g‘alla maydonlarida juda ko‘plab turdagi har xil kam, ikki va ko‘p yillik begona o‘tlartarqalgan bo‘lib, ular g‘alla ekinlarini unib chiqishidan tortib to ularning hosilini yig‘ishtirib olishgacha bo‘lgan davrlarda o‘simlikning bir miyo‘rda o‘sishi va rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Ular suv, yorug‘lik, oziqa moddalaridan va boshqa tashqi muhit omillaridan juda yaxshi foydalaniladi , o‘g‘itlar tarkibidagi oziqamoddalarini o‘zlashtirish ko‘rsatkichini 30-40 foizga, don hosili va sifatini 20-50 foizgacha kamaytiradi, g‘allazorlarda turli xil kasallik, hashorat va zararkunandalarni tarqalishiga sababchi bo‘ladi
Respublаkamizda qishloq
xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli o‘simlikshunoslik mahsulotlari yetishtirishda to‘siq bo‘lib turgan faktorlardanbiri, begona o‘tlar bo‘lib, ulkan muammolarni yuzaga keltirib chiqarmoqda. Shu sababli ham, ayniqsa sug‘oriladigan yerlardayetishtirilayotgan boshoqli don ekinlari maydonidagi begona o‘tlarga qarshi kurashishning ilmiy va amaliyasoslarini har bir tuproq va iqlim sharoitida har bir ekin va nav bo‘yicha yaratilishi dolzarb masala hisoblanadi. Boshoqli don ekinlari yoppasiga ekilib, maxsus ishlov bermasligi sababli ular orasida begona o‘tlar erkin rivojlanib, suv va oziqa elemetlarini o‘zlashtirishi, soya qilishi, kasalliklar, zararkunanda, hashoratlarni erkin rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratishi va boshqa salbiy tavsiyalardan don hosildorligi va sifati 40-50 foizgacha pasayadi (Zaxarenko, 1990; Taskoyeva, Taskoyev, 1995). Sug‘oriladigan yerlarda boshoqli don ekinlari yetishtirilganda qulay sharoit yanada yaxshilanishi evaziga begona o‘tlarning seravj o‘sishi va rivojlanishi evaziga dehqonchilikka keltiradigan zarari yanada ortadi (Ibrogimov, 1999; A zoyev,2006). Shu sababli ham kuzgi bug‘doy dalalaridagi begona o‘tlarni ekologik sof va samarali gerbesidlar vositasida bartaraf etish zarurati tug‘iladi (Sodelnikov, 2002).
8
Har bir mintaqaning tuproq va iqlim sharoitining o‘ziga xos bo‘lishi kuzgi bug‘doy yetishtiriladigan dalalardagi begona o‘tlarga qarshi gerbesidlarning tavsiya etilgan me‘yorlari tegishli muddatlarda qo‘llanilganida ham samaradorligi doimo ham talablar darajasida bo‘lavermaydi. Gerbisidlarning begona o‘tlarga tanlab ta‘sir etish xususiyati ba‘zi bir begona o‘tlarni bartaraf etsada, ayrimlariga umuman ta‘sir etmaydi. Masalan, Granstor gerbisidi ikki pallali kent bargli begona o‘tlarga ta‘sir etsa, Lumo super gebisidi faqat boshoqli begona o‘tlarnigina bartaraf etadi. Ob-havo sharoitining o‘zgarishi ham gerbisidlarning ta‘sir etishi doirasini kengaytirishi yoki qisqartirishi mumkin. Muammoni hal etilishida respublekamiz va xorij davlatlarining olimlari tomonidan begona o‘tlarning zararli xususiyatlari, klasifikasiyasi, begona o‘tlarning tarqalishi oldindan bashoratlashtirish,agrotexnologik va kimyoviy usullarda boshoqli don va boshqa ekinlar dalalaridagi begona o‘tlarning bartaraf etishning jadal vaekologik sof usullarini ishlab chiqish sohasida ulkan ishlar amalga oshirilgan va oshirilmoqda. Dehqonchilikda xavfli begona o‘tlar turlari soni 209 turdan iborat bo‘lib, ular 59 ta botanik oilaga mansubdir. Shundan 80 tur begona o‘tlar o‘ta xavfli bo‘lsa ,129 turi nisbatan xavfli hisoblanadi. Ushbu tarqalgan begona o‘tlarning 209 turining 57 foizini bir yillik, keng tarqalgan begona o‘tlar tashkil etsa ,43 foizini esa, asosan ko‘p yillik begona o‘tlar tashkil etadi. Begona o‘tlar gektaridan yuzlab tonna suv iste‘mol qilishi mumkin. Masalan, yovvoyi suli 1kgquruq barg, poya, ildizva urug‘ hosil qilishi uchun 0,5 tonna suv iste‘mol qiladi. Begona o‘tlar yorug‘lik uchun raqobatda ko‘pincha madaniy o‘simliklardan ustin keladi va natijada madaniy o‘simliklar karbonat angedridni yetarli darajada o‘zlashtirolmay ,kam miqdorda organik modda to‘playdi , ya‘ni hosildorligi juda past bo‘ladi. O‘zbekiston respublikasi dehqonchiligi tajribalaridan shu narsa ma‘lumki, kuzgi g‘alla ekinlari yetishtirishda kasalliklar tufayli 9,1%, zararkunanda va hashoratlar tufayli 5%, begona o‘tlar ta‘sirida esa 9,8%, ba‘zan 15-20% hosil
9
o‘yqotiladi. Bu esa begona o‘tlarga qarshi kurashish tadbirlarini kuchaytirish, qo‘llaniladigan har xil kimyoviy vositalar, ayniqsa, gerbisidlar samaradorligini oshirish va pirovord natijada sifatli va yuv\qori hosil olish vazifasi dolzabligini isbotlaydi. Shuning uchun ham bizlar, respublikamizning turli tuproq-iqlim sharoitidagi sug‘oriladigan yerlarida yetishtiriladigankuzgi g‘alla ekiladigan maydonlarda tarqalgan begona o‘tlarga qarshi gerbisidlardan foydalanish va ularning saamaradorligini aniqlash maqsadida qator ilmiy-tadqiqot ishlari tajribalari natijalarini tahlili asosida ushbu bitiruv malakaviy ishini bajardik.
10
Begona o‘tlar naqadar ko‘p bo‘lishi bilan birga har xildagi biologik xususiyatlarga ega bo‘lishi sababli ularga qarshi kurashish usullari ham turlicha bo‘ladi. Shu sababli ham begona o‘tlar bir yillik, ikki yillik,ko‘p yillik bo‘lishi bilan birga erta bahorgi, kech bag‘orgi, yozgi kuzgi, qishki va boshqa muddatlardao‘suvchilarga bo‘linadi. Shu bilan birga parazit bo‘lmagan, yarim parazit, parazit va boshqalarga bo‘linadi. Shu sababli ham eng avvalo begona o‘tlarga qarshi kurashishda ularni oilasi, turi bo‘yicha o‘rganib, undan keyingina ularga qarshi kurashish rejasi oldidan tuzilishi kerak. 1.1. Begona o’tlarning klassiffikatsiyasi va ularning keltiradigan zarari. Begona o‘tlarning klassifikatsiyasi bo‘yicha dastlabki ma‘lumotlar M. G.Chijevskiy, A. N. Kiselyov, V.Ye.Yegorov, P.M.Baleyevlar (1957) tomonidan darsliklarga kiritilib, tizimlashtirilgan bo‘lib, undan kam yillikva ko‘p yillik guruhlarga bo‘lingan. S.N.Rijov va I.F.Sukachlar (1955) begona o‘tlarni bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik hamda shu guruhlarni ham mayda guruhlarga bo‘lgan. A.M.Likov (1999) va boshqalar begona o‘tlarni zarar keltiruvchilik xususiyatlari bo‘yicha parazit bo‘lmagan bngona o‘tlar,parazit va yarim parazit gurug‘larga bo‘lgan. Ushbu olimlar begona o‘tlarning gegetasiya davri bo‘yicha kam yillik va ko‘p yillik ikkita katta guruhlarga bo‘lib, xususiyatlari bo‘yicha ham kichik guruhga bo‘lgan. Kam yillik bngona o‘tlar ikki yillikdan ko‘p bo‘lgan guruhlardan iborat bo‘lib, ularga efemerlar, eta bahorgi, kech bahorgi, qishlovchi, kuzgi vaikki yilliklar kiradi. Ko‘p yillik begona o‘tlaresa vegetativ usulda ko‘paymaydigan,kuchsiz ko‘payadigan va kuchli ko‘payadigan gruhlarga bo‘linadi. Begona o‘tlarning ushbu klassifikasiyasi amaliy ishlarda muhim ahamiyatkasb etib, ularga qarshikurashishning samarali usullariniishlab chiqishda yordam beradi. Begona o‘tlarning eng zamonaviy va qulay klassifikasiyasi A. V. Fisyunov (1980) tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra begona o‘tlarni parazit bo‘lmagan, parazit va yarim parazit kabi ikkita katta gruhga hamda 5 ta podtiplarga
11
(bir yillik, ikki yillik, ko‘p yillik, parazitlar va yarim parazitlar) bo‘ladi. A. V. Fisyunov klassifikasiyasi asosan begona o‘tlarning biologik xususitlari bo‘yicha tuzilgan. Ushbu klassifikasiya bo‘yicha birinchi biologik gruhlarga bir pallali va ikki pallali, bahorgi, kuzgi, qishlovchi begona o‘tlar kiradi. Ikkinchi biologik gruhlarga ikki pallalilardan fakultativ va haqiqiy bngona o‘tlar kiradi. Bngona o‘tlarning eng katta biologikgruhlarga bir pallali va ikki pallali begona o‘tlar kirib, ularga kartoshkali, ildiz tonali, ildizidan ko‘payuvchi, ildiz sochiqli, piyozli va o‘rmalovchi begona o‘tlar kiradi. To‘rtinchi biologik gruhbegona o‘tlarga faqat ikki pallali begona o‘tlar kirib, ular ildizli va poyali begona o‘tlardan iborat. Beshinchi biologik gruh begona o‘tlar ikki pallali begona o‘tlar bo‘lib, ildizli va poyali begona o‘tlardan iborat. Demak, begona o‘tlarning klassifikasiyalari orasida A. V. Fisyunov tomonidan taklif etilgan klassifikasiya amalyotda begona o‘tlarga qarshi kurashishda ko‘proq aniqlikka ega bo‘lib,undan foydalanish juda qulay. A.Sagdullayev, A.Yuldashev, N.Turdiyeva, X.Boboyeva (2014) ma‘lumotlari bo‘yicha g‘o‘za va kuzgi bug‘doy begona o‘tlariga qarshi chigit ekish bilan bir vaqtda, g‘o‘zaning o‘suv-shonalash davrida, paxta hosili terimidan so‘ng, kuzgi bug‘doyning tuplanish davrida esa bir yillik ikki pallali begona o‘tlarga qarshi Kotoran 80 % Stomp, 33 %, Gezagard, 50 % n.k., 50 % s.e. larni gektariga tasmasimon usulda 1,0-1,5 litrdan ekish bilan bir vaqtda qo‘llanilganda samaradorligi 25-35 kundan kein 90-95 % ko‘rsatadi, g‘allasimon begona o‘tlarga qarshi yuqorida qayd qilingan gerbisidlar 89,2-92,5 % samara beradi. Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarshi g‘o‘zaning o‘suv shonalash davrida ajriq 8,12 sm, g‘umay 12-17 sm, qamish 18-25 sm ga yetganda Zellek super, 104 g/l n.k., Dalzlak Ekstra, 104 % s.e. lar yoppasimon ishlatilganda ularning o‘rtacha samaradorligi bir yilliklarga qarshi 91,0-96,0 %, ko‘p yilliklardan ajriqqa 70-78 %, g‘umayga 90,0- 96,0 %, qamishga 80-85 % gacha bo‘lgan.
12
Begona o‘tlarning qishloq xo‘jalik ekinlari orasida 200 tadan 400 tagacha turi uchrab, suv va oziq moddalarni madaniy ekinlarga nisbatan ko‘proq o‘zlashtirishi, soya qilishi, hosilni yig‘ishtirib olishga xalaqit berishi bilan birga serurug‘ligi, noqulay sharoitlarga chidamliligi, tez ko‘payishi va boshqa xususiyatlari bilan xarakterlanadi (Hamroyev va boshq.., 1999; Likov va boshq.., 2004). V. A.Zaxarenko (2001) ma‘lumotlari bo‘yicha, begona o‘tlar boshoqli don ekinlari orasida rivojlanib, don hosildorligini 30-40% gacha pasayib ketishiga sababchi bo‘lsa, S. A. Kott (1995,2001) ekinlar orasida 400 dan ortiq zararli va zararli begona o‘tlar uchrabnafaqat ma‘daniy ekinlarga, balki inson va hayvonlargaham katta zarar yetkazishini ta‘kidlaydilar. R.Danilov (2000). P. P. Kolmakov, V. P. Shashkov(2001) V. S. Zuza (2004) boshoqli don ekinlari dalasida begona o‘tlarning erkin rivojlanishi uchun qulay sharoit bo‘lishining sababi, bunday ekinlarning o‘sishi va rivojlanishi jarayonida ishlov berilmasligibo‘lib, boshoqli don ekinlari orasida rivojlangan paxtatikon begona o‘ti har gektarerdan 140 kg azot,120 kg fosfor va 30 kg kaliy o‘zlashtirirsa, kuzgi bug‘doy don hosildorligi 16 s/ga, somoni 24 s/ga bo‘lganida45 kg azot, 21 kg fosfor va 30 kg kaliy o‘zlashtirishi aniqlangan. Ya‘ni, paxtatikon bug‘doyga nisbatan azotni 3 xissa, fosforni 5 xissa ko‘p o‘zlashtirishini aniqlaganlar. A.N.Kiselyov (1991) ma‘lumotlari bo‘yicha boshoqli don ekinlari orasida begona o‘tlar ko‘p bo‘lsa, unga munosib holda kasalliklar va hashoratlar ham ko‘p bo‘ladi. Masalan, yovvoyi suli ko‘p bo‘lsa, sariq dog‘kasalligi, raygras ko‘p bo‘lsa, sariq verus kasalligi ko‘payadi. Respublekamiz sharoitida ekinzorlar orasida rivojlanadigan begona o‘tlar va ularga qarshi kurashish ishlari 1960-70 yillardan boshlangan bo‘lib, boshoqli don ekinlari dalalaridagi bngona o‘tlarga qarshi kurashish ishlari eng avvalo, lalmikor yerlarda ko‘proq o‘rganilgan. N. V. Pokrovskiy, T. N. Solyanko(1996) lalmikor yerlar uchun yaratgan sprovochnigida begona o‘tlar va ularga qarshi kurashish ishlariga katta ahamiyat berib, lalmikor yerlarda keng tarqalgan begona o‘tlarning biologik xususiyatlarini
13
o‘rganib, ularga qarshi kurashishning agrotexnologik va kimyoviy usullarini keltirgan. U. Allanazarova (2007) lalmikor yerlarda yetishtirilayotganbug‘doy dalalaridagi begona o‘tlar bo‘yicha fonologik kuzatuv ishlarini olib borib, begona o‘tlarning qachon pishib yetilib, urug‘ berishi va zararini aniqlashga erishgan. O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida keng tarqalgan begona o‘tlar bo‘yicha dastlabki ma‘lumotlarni S. N. Rijov va I. V. Sukachlar (1965)tomonidan yaratilgan darslikdan olish mumkin. Ushbu olimlarning yozishicha, tuproqda suv va oziqa elementlar qayaa ko‘p bo‘lsa, begona o‘tlar shuncha tez rivojlanadi. I. T. Vaselchenko va O. A. Pidottilar (1970) sug‘oriladigan yerlarda keng tarqalgalgan begona o‘tlarni aniqlagichini yaratgan. Ushbu aniqlagich bo‘yicha sug‘oriladigan yerlarda yetishtiriladigan ekinzorlarda 400 dan ortiq begona o‘tlar begona o‘tlar bo‘lishi qayd etilgan. T.S. Zokirov (1999) va A. Q. Ematov (2003) ishlarida ham sug‘oriladigan yerlardabegona o‘tlar juda ko‘p tarqalib, ekinlarga katta zarar yetkazishligi ta‘kidlanadi. Bir tup olabutada100 ming donadan 700 ming donagacha urug‘ bo‘ladi, itqunoq urug‘i 25-30 yilgacha, qo‘ypechak urug‘i 50 yilgacha , sho‘ra urug‘i 60 yilgacha tuproqda saqlanib, hayvonlar organizmidan o‘tib, go‘ng bilan yerga qaytib tushgandaunuvchanligi tezlashadi. Boshoqli don ekinlariorasida 200 dan ortiq begona o‘tlar uchrab, ular kuchli rivojlanib, ma‘daniy o‘tlarni soyalab qo‘yadi, tuproqdagi suv va oziqa elementlarini o‘zlashtirib, boshoqli don ekinlarini o‘sishi rivojlanishiva hosildorligiga katta zarar yetkazadi. Samarqand viloyati sharoitida Sh Rizayev (2006) ishlarida kuzgi bug‘doyzorlardagi begona o‘tlar o‘rganilgan va ularga qarshi agrotexnik va kimyoviy kurashish tadbirlari ishlab chiqilgan. Respublikamizning sug‘oriladigan yerlarida esa 72 ta oilaga mansub bo‘lgan begona o‘tlarning 841 ta turi uchraydi. Jumladan, 519 turi bir yillik, 322 turi esa ko‘p yillik begona o‘tlarga to‘g‘ri keladi (Mamatov, Mamajonov, 1997). Lekin, qishloq xo‘jaligiga keltirilayotgan zarar bo‘yicha bir yillik begona o‘tlar 14
ko‘proq ustunlik qiladi. Ko‘p yillik o‘q ildizli begona o‘tlar-21%, ildizpoyalilari 7 va qolgan barcha biologik guruhlardagi begona o‘tlar -2% atrofida uchraydi. A.V.Beshanov (1988) keyingi yillarda MDH mamlakatlarida begona o‘tlarning 1030 dan ortiq turi tarqalgan deb hisoblaydi. Ushbu begona o‘tlardan u yoki bu xududlarda 80-120 ta turi kuchli zarar keltiradi (Fisyunov, 1983). Shuningdek, har bir dalaning o‘zida ham o‘ta xavfli begona o‘tlarning 15-20 turini uchratish mumkin va ularga qarshi agrotexnikaviy, kimyoviy kurashish tadbirlarini uyg‘unlashgan holda qo‘shib olib borish kerak, deb hisoblaydi mualliflar. P.A.Gomoliskiy (1982) O‘zbekistonda tarqalgan begona o‘tlarning yashash sharoitiga qarab, 3 guruhga bo‘ladi: lalmi (bahorikor) yerdagi ekinlarni begona o‘tlari, sug‘oriladigan yerlardagi va sholizordagi begona o‘tlar. Lekin, ushbu guruhlar o‘rtasidagi chegara shartli hisoblanadi. Chunki, faqatgina ma‘lum bir sharoitda yashashga moslashgan begona o‘tlardan tashqari, har xil sharoit va xududlarda ham yaxshi o‘sib, rivojlanadigan g‘umay, yantoq, kakra kabi begona o‘tlar ham mavjud. Begona o‘tlar g‘allazorlarda o‘sishi, rivojlanishi va bo‘yiga qarab, uch guruhga bo‘linadi: -yuqori qavat (yarus) begona o‘tlari, bunday begona o‘tlarning bo‘yi g‘alladan ancha baland bo‘ladi (g‘umay, bo‘ztikan, yantoq, kakra va h.k.). -o‘rta qavat (yarus) begona o‘tlari, ushbu begona o‘tlarning bo‘yi g‘allaning bo‘yi bilan bir xil bo‘ladi. Masalan, ismaloq, lolaqizg‘aldoq, shabada va boshqalar. Yuqorida ko‘rsatilgan ikki guruhga kiruvchi begona o‘tlar, madaniy o‘simliklarning butun vegetasiyasi davrida ularning rivojlanishiga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi va hosilni kombaynlar bilan o‘rib-yig‘ishtirishni qiyinlashtiradi, g‘alla sifatini pasaytiradi hamda ko‘plab hosilni nobud bo‘lishiga olib keladi; -pastki qavat (yarus) begona o‘tlarining bo‘yi g‘allanikidan ancha past bo‘ladi. Bu guruh begona o‘tlari (qiziltasma, itqo‘noq va boshqalar) madaniy o‘simliklar bilan faqat ularning boshlang‘ich rivojlanish davrlaridagina raqobat 15
qilishadi, hosilni kombaynlar bilan o‘rib – yig‘ishtirib olishga ta‘sir ko‘rsata olmaydi (Hamrayev, Hasanov va boshqalar, 1999). Sh.Rizayevning (2006) ma‘lumotlariga qaraganda (1.1-jadval) respublikamiz va Samarqand viloyati g‘allazorlarida 79 turdan ortiq begona o‘tlar tarqalgan bo‘lib, shundan: efemerlar–2, erta bahorgilar–6, kech bahorgilar–31, qishlovchilar– 4, ikki yilliklar–4, ko‘p yillik o‘q ildizlilar–11, ildiz poyalilar–8, ildiz bachkililar–10, shingil ildizlilar–2 va yer bag‘irlab o‘suvchi begona o‘tlar–1 ta turni tashkil etadi. G‘allazorlarni eng ko‘p ifloslantiradigan bir yillik begona o‘tlar 54,4%, ikki yilliklar–5,1 va ko‘p yilliklar 40,5% atrofida uchraydi. Tajriba o‘tkazilgan maydonlarda begona o‘tlarning tarqalishida u yoki bu turdagi qonuniyat kuzatilmagan. Begona o‘tlar miqdori aniqlangan maydonlarda har xil o‘simliklar oilasi, turiga ta‘luqli bo‘lgan bir–ikki va ko‘p yillik begona o‘tlar mavjudligi aniqlangan. 1.1-jadval Yüklə 3,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|