O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti budjet hisobi va davlat jamg’armalari fakulteti

2.2. Auditorlik dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlar

Auditorlik dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlarga 50-son, 55-son va 13-sonli auditorlik milliy standartlari misol bo’la oladi. Shulardan 50-son auditorlik milliy standarti haqida ma’lumot eltirib o’tsam. Ushbu Auditorlik faoliyatining milliy standarti «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi qonunining 21-moddasi , O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi qarorining 3-bandiga asosan ishlab chiqilgan va u O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy tartibga solish elementi bo’lib

36
hisoblanadi. Ushbu standartning maqsadi auditorlik tekshiruvi paytida olinadigan auditorlik dalillarining miqdoriga, sifatiga, shuningdek, auditorlik dalillarini olish maqsadida bajariladigan amallarga nisbatan talablarni belgilashdan iborat. Standartning talablari auditorli te shiruvini o’tkazishda barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Auditorlik dalillari - auditorli tash iloti tomonidan auditorli te shiruvi vaqtida yig’ilgan va auditorlik hulosasini asoslovchi ma'lumotlardir.

Auditorlik dalillarini olishda moliyaviy hisobotning asosi bo’lgan

boshlang’ich hu atlar va buhgalterli yozuvlari, shuningde boshqa manbalardan olingan tasdiqlovchi ma'lumotlardan foydalaniladi. Auditorlik dalillari yetarli va mos bo’lishi era . Auditorli dalillari, agarda hu atlar va aktivlar, hususiy kapital va majburiyatlarning haqiqiy holati bilan tasdiqlanganda, ishonchli hisoblanadi.

Auditorlik tashkiloti auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashda quyidagi umumiy qoidalarga amal qilishi zarur:

• 
  tashqi manbalardan olingan auditorlik dalillari (masalan, uchinchi
  

shaxsdan olingan tasdiq) ich i manbalardan olingandan o’ra ishonchliroqhisoblanadi;

• 
  agar buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning mavjud tizimi samarali ishlasa, ichki manbalardan olingan auditorlik dalillari ishonchli hisoblanadi;
  

• 
  auditorlik tash iloti tomonidan bevosita yig’ilgan auditorli dalillari
  

xo’ ali yurituvchi subye tdan olingan auditorli dalillaridan o’ra ishonchliroq hisoblanadi;

• 
  yozma ravishda olingan auditorli dalillari og’za i berilgan dalillardan o’ra ishonchliroq hisoblanadi.
  

Turli manbalardan yig’ilgan auditorlik dalillari bir-biriga zid bo’lmasa, ishonchli hisoblanadi.

Agar bitta manbadan olingan auditorlik dalillari ketma- etli da bo’lmasa yoki turli manbalardan olingan auditorlik dalillari bir-biriga zid bo’lsa,

37

auditorli	tash	iloti qo’shimcha, aniq dalillar olish im onini beruvchi amallarni
bajarishi zarur.
Agar auditorlik			tashkiloti moliyaviy hisobot to’g’risida fi r bildirish
uchun yetarli		dalillar	ololmayotgan	bo’lsa, u holda	auditorli hulosasini
tuzishdan	bosh	tortishi	era . Xo’ ali	yurituvchi	subyekt (buyurtmachi)

auditorlik tashkilotining auditorlik dalillarini olishi uchun zarur bo’lgan

amallarni ba arishiga to’siq bo’luvchi hara at yo				i hara atsizli qilishga haqli
emas. Xo’ ali	yurituvchi		subyekt vakillari yoki uchinchi shaxslar auditorlik
tash ilotining auditorli		dalillarini olish maqsadida amallar ba arishiga to’siq
bo’luvchi hara	atlarni	yo	i hara atsizli larni	amalga oshirgan hollarda

auditorli tash iloti auditorli te shiruvini o’t azishdan bosh tortishga haqli. Auditorlik dalillarini ho'jalik yurituvchi sub'ektning ichki nazorat tizimini testdan o'tkazish va mohiyati bo'yicha tekshirish amallarini o'tkazish yo'llari bilan olish mumkin. Ichki nazorat tizimining testlari auditorlik tashkiloti tomonidan ho'jalik yurituvchi sub'ektning buhgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimining holatini baholash uchun auditorlik dalillarini olish maqsadida bajariladigan amallarni ifodalaydi.

Mohiyati bo'yicha tekshirish amallari auditorlik tashkilotining moliyaviy hisobotda hato-kamchiliklar mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash uchun auditorlik dalillari olish maqsadida bajaradigan amallarni ifodalaydi.

Mohiyati bo'yicha tekshirish amallarini bajarishda quyidagi savollar o'rganib chiqiladi:

• 
  hisobot davri yakunlangan sanada majburiyatlar va aktivlarning
  

mavjudligi;

• 
  moliyaviy hisobotda aktivlar, majburiyatlar, ho'jalik operastiyalari va hodisalarning to'liq aks ettirilishi;
  

• 
  aktivlar va majburiyatlarning mos qiymatlarda aks ettirilishi;
  

• 
  moliyaviy hisobotda ho'jalik operastiyalari va hodisalarning aniq summalarini aks ettirish;
  

• 
  daromad va harajatlarni tegishli davrlarda aks ettirish.
  

38
Shu qatorda 55-son auditorlik milliy standarti ham bor. Bu O’zbe iston Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti O’zbe iston Respublikasining «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi qonunining 21-moddasi, O’zbe iston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi 365-sonli qarorining 3-bandiga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatining me'yoriy tartibga soluvchi elementi hisoblanadi. Bu standartning maqsadi o’zaro bog’liq shaxslar bilan bog’liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik tashkiloti tomonidan

bajariladigan auditorlik taomillarni		aniqlash hisoblanadi. Mazkur			standartning
talablari auditorli	te shirishlarini	o’t	azishda	barcha auditorli	tash	ilotlari
uchun majburiy	hisoblanadi. Ushbu		standart	maqsadlarida o’zaro		bog’liq

shaxslar deb bitim tuzilayotganda o’zaro bog’liq bo’lgan shaxslar (manfaatdor

bo’lganlar) tan olinadi. Shaxslarning o’zaro bog’liqligi (manfaatdorligi)

qonunchilik bilan belgilanadi.

O’zaro bog’liq shaxslar o’rtasidagi bitim - bu o’zaro bog’liq shaxslar

o’rtasida ushbu o’t azish uchun haq olinadimi yo’qmi qat'i nazar, vositalarni

yo i ma buriyatlarni o’t	azishdir.
O’zaro bog’liq	shaxslar o’rtasidagi bitimlar ilo i boricha	mu ammal
o’rganib chiqilishi era	, chun i ular o’pchili holatlarda moliyaviy hisobotni
buzib o’rsatish orqali tuziladi.
Quyidagi bitimlar shaxslarning o’zaro bog’liq munosabatlarini		o’rsatishi
mumkin:

• 
  foiz to’lamasdan qarz olishi va qarz berishi yo i to’lovning predmeti,
  

sharti va muddatini belgilamasdan to’lash;

• 
  o’ziga hos shartlarni o’zda tutuvchi, masalan, o’ziga hos narhlarni o’zda tutuvchi Shartnomalar;
  

• 
  mantiqiy sababsiz amalga oshirilgan operatsiyalar;
  

• 
  hisobga olinmagan operatsiyalar, ya'ni bepul tarzda olingan yoki
  

o’rsatilgan hizmatlar.

39
O'zaro bog’liq shahslar va ular o'rtasidagi bitimlarni aniqlash uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi kerak bo'ladi:

1. 
   ho'jalik sub'ektining rahbaridan barcha o'zaro bog’liq shahslarni aniqlashi, o'tgan davr mobaynida ushbu shahslar bilan qandaydir bitimlar tuzilganmi, ho'jalik yurituvchi sub'ektda o'zaro bog’liq shahslar bilan tuzilgan bitimlarning ro'yhatga olishni tegishli usuli bormi va ushbu holatlar hisobotda to'g’ri aks ettiriladimi. Agar ko'rsatilgan usullardan foydalanilsa, ularga baho berish lozim;
   

2. 
   ho'jalik sub'ektining faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan yirik aksionerlarni aniqlash maqsadida aksionerlar reestrini o'rganib chiqish;
   

22. 
    boshqa korxonalarning direktorlari va hizmatchilarining mijozga ishga o'tishining sabablarini o'rganib chiqish;
    

7. 
   avval o'tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bilan tanishib chiqish;
   

4. 
   asosiy sotib oluvchilar, etkazib beruvchilar, debitorlar va kreditorlar
   

faoliyatining tusi va hajmini o'rganib chiqish.

Yuqorida aytib o’tganimde 13-son auditorlik milliy standarti ham auditorli dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlarga ham misol bo’la oladi.