O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Daryolari 
Yevrosiyoning barcha daryolari tabiiy sharoiti rang-barang bo‘lgan tog‘ va 
tekislik o‘lkalaridan boshlanib, uzoq, masofalarga olib boradi. Ularning to‘yinish
manbasi, gidrologik rejimi, iqlim xususiyatlari ham xilma-xil va juda murakkab. 
Daryolardan arzon suv yo‘li va energetik resurs sifatida, madaniy ekinlarni
sug‘orishda foydalanishning ahamiyati katta. Shuning uchun materikning yirik 
daryolar tizimi alohida-alohida tavsif berib utishni taqozo etadi.

Yanszi (Yanszitszyan-Zangori daryo) Yevrosiyo daryolari ichida uzunligi
jihatdan birinchi, Yer yuzidagi daryolar ichida Nil, Amazonka va Missisipidan 
keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Uning uzunligi 5530 km (ayrimi manbalarda 5800
km), havzasining maydoni 1726 ming km2. O‘rtacha yillik suv sarfi 22000 m³ 
sekga teng. Yanszi daryosi Tibet tog‘ligining markaziy qismidan 5500 m
balandlikdagi muzliklardan boshlanadi va Sharqiy Osiyo ulkasi hududidan oqib 
o‘tib Tinch okeanning Sharqiy Xitoy dengiziga quyiladi. Yanszi yuqori oqimida
tog‘ va cho‘llar vodiylar hosil qilib, o‘rta oqimida Sichuan brtig‘iga chiqadi. 
Undan keyin Janubi-Sharqiy Xitoyning past tog‘larini kesib o‘tib Buyuk Xitoy
tekisligiga kirib keladi va bu yerda bir necha tarmoqlarga bo‘linib oladi. 
Yanszi daryosi kesib o‘tgai tizmalarda va massivlarda tosh ostonalari vujudga
kelgan. Ular kemalarning qatnoviga halaqit beradi.Tekislikda daryo keng vodiy 
bo‘ylab oqib, dengizga qo‘yilish joyida delta hosil qiladi. Delta har 40 yilda 1 km
dengiz ichiga kirib boradi. Daryoning suv rejimi tipik, musson harakterga ega. Suv 
toshqini yozfasliga tug‘ri keladi. Bu paytda musson yomg‘irlari va muzliklarni
erishi suv sathining keskin kutarilishiga olib keladi. Daryoning maksimal suv sarfi 
93000 m3/sek gacha yetgan. Minimal suv sarfi qish oylarida kuzatiladi. Yanszi
Xitoyning yirik transport magistrali, hisoblanadi, Uning suvidan ekin maydonlarini 
sug‘orishda keng foydalanadi.

Xuanxe (Sariq daryo) daryosi uzunligi jihatdan Yanszidan keyin ikkinchi
o‘rinda turadi. Uning uzunligi 4845 km, havzasining maydoni 745000 km.2, 
o‘rtacha yillik suv sarfi 1500 m³/ sek. Maksimal suv sarfi 22000 m³/ sek ga teng.
Xuanxe Tibetning shaqiy qismidan Kunlun tog‘laridan boshlanib, Tinch okeanning 
Sariq dengiziga quyiladi. Uning asosiy ung irmoqlari Taoxe, Veyxe, Loxe va chap
irmoqlari Datunxe, Fenxe, Sinxelardir. Suv rejimi musson harakterga ega. To‘lin 
suv va toshqin yozda musson davrida, mejen esa qishda kuzatiladi. Xuanxe
suvining loyqaligi (qattiq oqim) jihatdan dunyoda birinchi o‘rinda turadi. U katta 
masofa bo‘ylab Lyossli platoni kesib o‘tganliti tufayli qattiq oqim miqdori
maksimal darajaga yetadi. Xuanxening har 1 m³ suvining tarkibida o‘rtacha 34 kg 
miqdorda loyqa oqiziq bor. Loyqa oqiziqlarning o‘rtacha yillik miqdori 1380 mln
tonnani tashkil etadi. Shuning uchun delta tez sur’atlar bilan o‘sib 100 yil 
mobaynida 20 km dengiz tomon kirib borgan. Sunggi 4000 yil davomida Xuanxe
o‘zaning 7 marta o‘zgartirgan va ko‘plab harokatli suv toshqinlarini sodir qilgan. 

---

---

Mekong Janubi-Sharqiy Osiyoning eng yirik daryosi. Uning uzunligi 4500
km, havzasining maydoni 810000 km2, o‘rtacha yillik suv sarfi 12000 m3/sek. 
Uzunligi jihatidan Yevrosiyoda uchinchi o‘rinda turadi. Mekong Tibetning janubi-
g‘arbiy qismidan, 5000. m balanddikdagi tog‘ muzliklaridan boshlanib, Tinch 
okeanning Janubiy Xitoy dengiziga qo‘yiladi. Daryoning yuqori va o‘rta oqimi
tipik tog‘ harakterga ega ostonalar, sharsharalar keng tarqalgan. Quyi qismi 
pasttekislikdan oqib o‘tib, msandralar hosil qiladi va bir necha tarmoqlarga
bo‘linadi. Mekong daryosi tipik musson harakterga ega, suv sathi yozda maksimal 
darajada ko‘tariladi va minimal suv sarfi aprelda kuzatiladi. Suv toshqini paytida
kemalar daryoning quyilish joyidan 1600 km masofagacha qatnay oladi. 
Agrolandshaftlarni sug‘orishda daryoning roli katta.

Lena Shimoliy Osiyoning eng katta daryolaridan. biri bo‘lib, uzunligi
jihatidan Yevrosiyoda to‘rtinchi o‘rinda turadi. U Baykal kuli atrofidagi tog‘lardan 
boshlanib, Shimoliy Muz okeanining Laptevlar dengiziga quyiladi. Uzunligi 4400
km, havzasining maydoni 490000 km2, o‘rtacha yillik suv sarfi 17(1)0 m.3/sek. 
Lenaning yirik irmoqlari Vitim, Olyokma, Aldan va Vilyuy daryolari hisoblanadi.
Daryoning yuqori oqimi tipik tog‘ harakterga ega, vodiylari tog‘, cho‘qur, domli 
yon bagrlar ustunlar hosil qilgan, Markaziy Yoqutiston pasttekisligida esa vodiy
20-25 km gacha kengaygan. Daryoning yuqori oqimi oktyabrning oxirida, quyi 
oqimi sentyabriing oxirida muzlaydi. Yuqori odimi mayning o‘rtalarida, quyi
oqimi iyunning boshlarida muzdan ozod bo‘ladi. Lena daryosi har yili 15 mln t 
loyqa oqiziq olib kelib, dengizga quyilish joyida unlab tarmoqdarga bo‘linadi va
maydoni 32000 km2 dan. ziyod bo‘lgan yirik delta hosil qiladi. Navigatsiya davri 
120-160 kun davom etadi.

Yenisey (yevenkcha Ioanesi-Katta suv) Shimoliy Osiyoning sersuv
daryolaridan biri bo‘lib, G‘arbiy va Sharqiy Sibir ulkalari o‘rtasidagi chegara 
bo‘ylab oqadi. Uning uzunligi 4.130 km, havzasining maydoni 2600 ming dm2
o‘rtacha yillik suv sarfi Igarka yaqinida 18100 m3/sek. ni tashkil etadi. Yenisey 
Katta Yenisey (Biy-Xem) va Kichik Yenisey (Ka-Xem) daryolarining quyilishidan
hosil bo‘lib, Shimoliy Muz okeanining Qara dengiziga quyiladi. Katta Yenisey 
Sharqiy Sayan tog‘ yon bag‘irlaridan, Kichik. Yenisey. Darxat botig‘idan
boshlanadi. Daryo vodiysining kengligi o‘rta va yuqori qismida 300-600 m dan 
800-1.300 m gacha boradi. Angara-daryosi qo‘shilgan joydan quyi qismida
vodiyning kengligi 10-20 km dan, o‘zanining kengligi 2-3 km dan va cho‘qurligi 
20 m dan ortadi. Daryoning chap sohili past, utloqli va botqoqli yerlar ko‘p bo‘lib,
G‘arbiy Sibir tekisligi bilan tutashib kelgan, ung sehili aksincha baland, Yenisey 
kryaji va O‘rta Sibir yassi tog‘ligidan iborat. Yenisey Lena daryosiga o‘xshashd
yuqori va yomg‘irdan to‘yinadi. Toshqin davri daryoning yuqori qismida apreldan 
sentyabrgacha, quyi qismi noyabrdan mangala muzlab qoladi. Kemalar 3013 km
masofada bemalol qatnay oladi. 


Hind Janubiy Osyyoning eng yirik daryolaridan biri. Uzunligi jihatidan Gang
na Braxmshugra daryolaridan ancha ustun turadi. Pekin xavzasining maydoni 
jihatidan Gang daryosidan keyingi o‘rinda turadi. Daryoning uzunligi 3180. km,
havzasining maydoni 980000 km2, o‘rtacha yillik suv sarfi Xayrobodda 3850 m³/ 
sek.ni tashkil etadi. Hind daryosi Tibet tog‘ligining janubidagi. Kaylas tizmasidan,

---

---

5300 m balandlikdan boshlanadi. Yuqori oqimida Himolay tog‘lariii kesib utib

cho‘dur daralar hosil qiladi. O‘rta qismida pastrod toglarni yorib utib Hind-Gang 
tekisligiga chiqadi. Quyi qismida Tar cho‘lidan utib, Hind okeanining Arabiston
dengiziga quyilish joyida delta hosil qiladi. Hind daryosiga Krbul, Kupar, Panjnad, 
Satlej, ’Grimob kabi sersuv irmoqlar kelib qushiladi. Daryo va uning yirik
irmoqlari yuqori tog‘li qismida asosan qor va muzliklardan, o‘rta va quyi qismida 
musson yomg‘irlaridan quyiladi. Bahor va yoz oylarida to‘lib oqadi. Hind
havzasidaga 11 mln. ga agrolandshaftlar shu daryo suvidan bahramand bo‘ladi. 


Gang (Ganga) Janubiy Osyyoning eng sersuv va Hindistoning muqaddas
daryosi hisoblanadi, Gang havzasining geografik joylashishi yirik sersuv daryo 
tizimi hosil bo‘lishi uchun nidoyatdd qulay. Daryo atmosfera yemshlariga boy
bo‘lgan Himolay tog‘larining janubiy yon bag‘rlaridan va uning baland tog‘ 
muzliklaridan boshlanadi. Keng allyuvial. pasttekislikka chiqqandan keyin ham
musson yomg‘irlaridan to‘yinadi. Gang daryosining uzunligi 2700 km, havzasining 
maydoni 1125 min kg², Braxmaputra bilan birgalikda 2025 ming km2. O‘rtacha
yillik suv sarfi Bxagalpur shahri yaqinida 13000 m³/sek. ni, quyilish joyida esa 
Braxmaputra daryosi bilan birgalikda 38000 m³ sek.ni tashkil etadi. Gang
Braxmaputra bilan birgalikda sersuvligi jihatidan Yer kurasida Amazonka va 
Kongodan keyin uchinchi o‘rinda turadi Gang Himolay tog‘larining) 4500 m
balandlgidan boshlanuvchi Bxagiraxti va Alaknanda daryolarining quyilishidan 
hosil bo‘ladi. Unga o‘ng tomondan Jamna, So‘n, Damodar va chap tomondan.
Gomati, Gandak, Bagmati, Maxananda va boshqa irmoqlar kelib qushiladi. Ammo 
Dekan yassi tog‘ligidan Gangaga juda kam irmoqlar quyiladi. Daryo mayning
boshlaridan sentyabrning o‘rtalarigacha to‘lib oqadigan tipik musson harakterga 
ega. Gang Braxmaputra daryosi bilan Hind okeanining Bengal qultig‘iga qo‘yilish
joyida maydoni 80000 km2 (ayrim manbalarda 100000 km2) bo‘lgan juda katta 
delta hosil qiladi. Delta dengizdan 500 km uzoq masofadan boshlanadi. Okeanga
har yili o‘rta hisobda 350 mln t. ga yaqin oqiziq keltiradi. Daryodan suv transporta 
sifatida va qishloq xo‘jalik ekin maydonlarini sug‘orishda keng foydalaniladi.

Dunay YYevropaning eng yirik daryolaridan biri bo‘lib, uzunligi jihatidan
Volgadan keyin ikkinchi, Yevrosiyo daryolari ichida tuqqizinchi o‘rinda turadi. 
Uning uzunligi 2850 km, havzasining maydoni 817000 km.2, o‘rtacha yillik suv
sarfi. quyilish joyida 6430 ’ m3/sek. Dunay 
Shvarsvald massivining 1000 m balandlikdagi sharqiy yon bag‘ridanboshlanib,
Atlantika okeani havzasidaga Kora dengizga quyiladi. Bu daryo oqim harakteriga 
ko‘ra yuqori, o‘rta va quyi Dunayga bo‘linadi.Yuqori Dunay Venagacha davom
etib, balandliklar va platonlarni kesib utib, cho‘qur va tor vodiylar hosil qiladi. 
O‘rta Dunay Venadan Temir Darvozagacha davom etib O‘rta Dunay tekisligidan
keng vodiy bo‘ylab oqadi. Bu yerda. vodiyning kengligi 5-20 km gacha boradi. 
Quyi Dunay Temir darvozadan dengizga quyilish joyigacha davom etib Quyi
Dunay pasttekisligidan oqadi. Bu yerda ham vodiyning kengligi 7-20 km atrofida. 
Dunayning 300 ta katta va kichik irmog‘i bor, shundan 34 tasida kemalar qatnaydi.
Eng yirik irmoqlari Inn, Drava, Sava, Morava, Tisa, Olt, Siret va Prut hisoblanadi. 
Daryo dengazga quyilish joyida tarmokdarga bulinib, maydoni 3500 km2
keladigan delta hosil qiladi. Dunayning suv rejimi ancha murakkab. Bahorda to‘lib, 

---

---

yozda va kuzda toshib oqadi. Eng kam suv sarfi qishda kuzatiladi. Qish sovuk

bo‘lgan paytlardagina daryo muzlaydi.