O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

Savol va topshiriqlari: 
1.
Milliy istiqlol mafkurasining vazifalari nimada deb o‗ylaysiz? 
2.
Milliy istiqlol mafkurasining mohiyatini tushuntiring? 
3.
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 18 iyulda qabul 
qilgan qarori nimalarni o‗z ichiga olgan? 
4.
O‗zbekiston xalqlari tarixining dolzarb muammolarini tushuntiring? 
 
 
 

---

183 
XIV-BOB. TARIX FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI 
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so`ng tarix faniga 
e`tibor kuchaymoqda. Jahon tarixi va madaniyati yutuqlarini chuqur o`rganish 
zarurligini his qilmoqdalar. 
Tarixshunoslik, avvalo, tarix fanini chuqur va har tomonlama bilimni talab 
etadi. Zero, tarixni bilmay turib, O`zbekiston va jahon tarixini har tomonlama 
o`rganish, uning rivojlanishini kuzatib borish, hozirgi davr nuqtai-nazaridan 
qanday masalalarni hal etish kerakligini aniqlash ancha murakkablashadi. 
O`zbekistonda Vatanimiz va xorijiy mamlakatlar tarixi tarixshunosligini 
o`rganishdagi dolzarblik, umuman tarix fanining eng qadimgi davrlardan to hozirgi 
davrga qadar rivojlanish yo`lini yoritib berish tarixshunoslikning eng muhim 
vazifalaridan biridir. Tarixshunoslik fanining tarix fanlari tizimida egallagan o`rni 
va ahamiyati shundakim, barcha davrlardagi tarixchilarning boy merosini tanqidiy 
o`rganib, ularning eng qimmatli yutuqlaridan, Milliy istiqlol g`oyasini yoshlar 
ongida shakllantirishda, O`zbekiston Respublikasida yangi jamiyat qurishda 
foydalanishdan iborat. 
Tarix fani ijtimoiy taraqqiyot va o`tmishga oid har xil voqea hodisalarning 
izchil rivojlanishi, ularning qachon, qaerda qanday holatda yuz berganligi hamda 
insoniyatning paydo bo`lishi, tadrijiy-evolyutsion takomil jarayon va boshqalarni 
o`rganadi. 
Tarix fani kishilik jamiyatni bosib o`tgan tarixiy yo`lni qonuniyatli bir 
jarayon sifatida, ayniqsa, ulug` ajdodlarimizning hayoti, turmush tarzi, dini va 
e`tiqodini o`rganishda xizmat qiladi. Respublika mustaqillikka erishganining 
dastlabki yillaridanoq uzoq va yaqin tarixni chuqur o‗rganish, eng ishonchli 
manbalarga tayangan holda O‗zbekistonning yangi tarixini yaratish masalasiga 
jiddiy e‘tibor berila boshlandi. Buning natijasida sobiq sovet mafkurasi ta‘sirida 
soxtalashtirib ko‗rsatilgan ko‗plab tarixiy voqeliklar o‗zining haqqoniy bahosini 
oldi. Jumladan, ilmiy tadqiqot ishlari va innovatsion faoliyatni rag‗batlantirish 
dasturi doirasida tadqiqotchilar oldiga XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr 
boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma‘muriy boshqaruv idoralari faoliyati 
tarixini manbashunoslik nuqtai nazaridan tadqiq etish vazifasi qo‗yildi. Tanlangan 
mavzuni ilmiy tahlil qilish zaruriyati «… mahalliy va xorijlik tadqiqotchilarning 
tarixiy manbalar bilan ishlashi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, tarixiy-
madaniy merosimiz namunalarini har tomonlama chuqur o‗rganish, yosh avlodni 
xalqimizning buyuk ma‘naviy merosiga hurmat, ona yurtimizga mehr va sadoqat 
ruhida tarbiyalash» kabi vazifalarni amalga oshirish bilan belgilanadi. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17-fevraldagi
PQ 2789-sonli «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, 

---

184 
boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‗g‗risida»gi, O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 
iyuldagi 315-sonli «O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti 
faoliyatini takomillashtirish to‗g‗risida»gi, O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2017 yil 22 maydagi 304-sonli «Oliy o‗quv yurtidan keyingi 
ta‘lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi qarorlari va 
boshqa me‘yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni bajarishga mazkur 
dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
XX asrning 90-yillarning boshida, sobiq SSSR hududida mustaqil 
davlatlarning tashkil topishi bilan tarix fanidagi ahvol tubdan o`zgara boshladi. 
Ana shu davrdan boshlab O`zbekistonda mamlakat tarixining sovet davrida 
noto`g`ri baholangan, buzib ko`rsatilgan sahifalarini qayta ko`rib chiqish va idrok 
etishga kirishildi. SHu boisdan ham tarixshunoslik fani, mutaxassis tarixchilarni 
nazariy-uslubiy jihatdan tayyorlash tizimda asosiy o`rin egallaydi. Tarixshunoslik 
fanining bosh mavzusi mamlakatimizda tarix fani rivojlanishining qonuniyatlarini 
uning jamiyatimiz ijtimoiy-ilmiy fikrida egallagan o`rnini va xalqimizning 
ma`naviy madaniyati taraqqiyotini o`rganish bilan belgilanadi.
Tarixshunoslik fani mustaqilligimiz davrigacha va hozirgi zamon tarix fani 
saboqlarini umumlashtiradi, milliy istiqlol mafkurasi nuqtai-nazaridan haqiqiy 
tariximizni o`rganishning mohiyati va ahamiyatini ko`rsatadi, tarixiy ob`yektivlik 
doirasida barcha nazariy-uslubiy va aniq-tarixiy dunyoqarashlarni o`rganishni 
tadbiq etadi. 
Tarixshunoslik tushunchasi ikki ma`noda qo`llaniladi: 
1.
Tarixiy bilimlar taraqqiyoti va tarixiy tadqiqot usullariga doir fan ma`nosida. 
2.
Muayyan tarixiy davrga yoki muammoga bag`ishlangan taraxiy tadqiqotlar 
majmuasi ma`nosida (masalan, hozirgi davr tarixshunosligi, o`rta asrlar davri 
tarixshunosligi, qadimgi dunyo tarixi tarixshunosligi va h.k.) 
O`zbekiston 
tarixining 
tarixshunosligi 
deganimizda, 
O`zbekiston 
xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha bo`lgan tarixiga manba bo`lib 
xizmat qiluvchi tarixiy tadqiqot, ya`ni tarixshunoslik asarlarini tushunamiz. 
Demak, tarixshunoslik kursidan olingan bilimlar asosida bo`lajak mutaxassislar-
tarixchi, muzeyshunos, arxeolog, faylasuf, san`atshunos va sotsiologlar tarix 
fanining turli davrlardagi tajribasi, mavqeini va vazifasini bilib oladilar. 
Tarixshunoslik fani yurtimiz tarixi to`g`risida xolis va ob`yektiv bilim 
olishga, o`zligimizni anglashga, boy va qadimiy madaniyatimizni bilishga xizmat 
qiluvchi tarix fanining muhim sohalaridan biridir. 
 
Tarixiy manba va adabiyotlarni qiyosiy tahlil qilish: Tarix fan sifatida 
qachon va qanday paydo bo`lgan? – degan savolga javob topish tarixiy manba va 

---

185 
adabiyotlarni qiyosiy tahlil qilishdir. Bu savolga javob berish uchun qadimgi davr 
tarixnavisligiga (manbalarga) murojaat qilamiz. 
Tarixiy manba deganda nimani tushunamiz? 
Tarixiy manba deganda uzoq o`tmishda qolgan, tabiat va jamiyatning 
ma`lum bosqichdagi kechmishini o`zida aks ettirgan moddiy va ma`naviy 
yodgorliklarni tushunamiz. 
Moddiy yodgorliklarga – qadimiy obidalar, manzilgohlari va mozorlar, 
shaharlar, qasrlar va qal`alar xarobalari, uy-ro`zg`or buyumlari va boshqalar kiradi. 
Ma`naviy yodgorliklar deganda qadimgi yozuvlar, xalq og`zaki ijodi 
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar-bitik, qo`lyozma kitob, hujjatlar va 
arxiv materiallari tushuniladi. 
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo`lgan va 
uning xususiyatlarini o`zida aks ettirgan moddiy va ma`naviy yodgorliklardan 
iboratdir. 
Shuni alohida ta`kidlash zararki tarixni, u qadimgi dunyo tarixi bo`ladimi, 
yoki o`rta asrlar tariximi, yo bo`lmasa yangi davr tarixi bo`ladimi, undan qat‘iy 
nazar, uni manbasiz, aniqrog`i birinchi manbasiz, o`rganib bo`lmaydi. Masalan, 
ya`ni qadimgi dunyo tarixini o`rganish uchun ashyoviy (arxeologik) manbalar: 
qadimgi shaharlar, qal`alar, suv va mudofaa inshootlarini va umuman qadimgi 
odamlardan qolgan mehnat qurollari hamda zeb-ziynat ashyolari birinchi manba 
bo`lib xizmat qiladi. O`rta asrlar xususan VIII-XIX asrlar tarixini arab, fors, turkiy, 
xitoy va hind tillarida yozilgan qo`lyozma asarlarsiz o`rganib bo`lmaydi. Yangi 
zamon tarixini o`rganishda esa davlat va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan 
chiqqan hujjatlarsiz, ya`ni arxiv materiallarisiz o`rganib bo`lmaydi. 
Shu o`rinda yana bir zarur gapni aytib o`tishga to`g`ri keladi. Ma`lumki, 
manbadan foydalanishning o`zi bo`lmaydi. Buning uchun tadqiqotchi birinchi 
navbatda xorijiy tillarni yaxshi bilishi bilan birga o`sha tillarda yozilgan tarixiy 
manba va adabiyotlardan qiyosiy tahlil qilib foydalana olish malakasiga ham ega 
bo`lishi lozim. 
Bir so`z bilan aytganda tarixshunoslikni tarixiy manba va adabiyotlarni 
qiyosiy tahlil qilmasdan o`rganib bo`lmaydi.