O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

Nur energiyasining tuproqda tarqalishi va yutilishini 
hisoblash. 
Quyosh energiyasi (radiatsiyasi) tuproq sirtiga tushishi 
natijasida tuproq qatlamining g’ovakligiga muvofiq ma’lum qalinlik 
qismini isitadi va issiqlik to’lqinlari sifatida tarqaladi. Albatta, quyosh 
nuri tuproqni qizdirish darajasi tuproq g’ovakligiga, issiqlik 
o’tkazuvchanligiga, tuproq sirtidagi havo temperaturasiga va tuproq 
namligiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun quyosh issiqlik energiyasini 
tuproqda tarqalishi va yutilishini hisoblash uchun quyidagi issiqlik 
balansi tenglamasidan foydalanish mumkin: 





=


)
(
)
(
1
2
1
x
t
x
x
t
a
T
T
(3.31) 








−
−
−


+
)
(
)
(
)
,
(
)
(
TCK
TC
TCK
T
yut
t
t
a
x
t
Q
(3.32) 
bu yerda, 
yut
Q
- quyosh energiyasining tuproq yuza qatlamida 
yutiladigan qismi, 
C
T
t
.
- tuproq sirti temperaturasi, 
TCK
t
- tuproq sirti 
yaqinidagi havo temperaturasi, 
a
- tuproqning temperature 
o’tkazuvchanlik koeffitsienti, 

- tuproqning issiqlik o’tkazuvchanlik 
koeffitsienti, 
TCK
a
- tuproq sirti qatlamining issiqlik berish koffitsienti, 

- vaqt. 
(3.31) formula chegaraviy shartiga tuproqni 
T
h
- chuqurlik 
bo’yicha o’zgarmasligi qabul qilingan: 
const
t
x
T
=

→
)
(

(3.33) 

---

93 
Shunga asosan tuproqning issiqlik o’tkazuvchanlik differensial 
tenglamasini davriy havo issiqlik oqimi ta’sirida qanday ifodalanishini 
keltiramiz:






−
+
−
+
=
−
)
2
sin(
)
2
cos(
)
,
(
2
2
1
a
x
t
a
x
t
l
t
x
t
TC
TC
a
x
TC
TC






(3.34) 
bu yerda 
TC
t
- tuproq sirti temperaturasining o’rtacha miqdori; 

- 
yerning quyosh atrofidagi aylanish burchak tezligi; 
1
TC
t
, 
2
TC
t
- 
koeffitsientlar; 
l
- natural logarifm asosi. 
Agar tuproq sirti tekis (ya’ni 
0
=
X
) bo’lsa, u holda (3.34) 
tenglama 
)
sin(
)
cos(
)
(
2
1



TC
TC
TC
TC
t
t
t
t
+
+
=
(3.35) 
ko’rinishda ifodalanadi. Bu yerda 
1
TC
t
va 
2
TC
t
koeffitsientlari 
aniqlaashda garmonik analiz usuliga asosan tuproqda temperaturaning 
sutkalik tebranishi, quyosh energiyasi issiqlik oqimini tuproqda 
yutilishini quyidagi tenglama yordamida hisoblash mumkin: 
)
sin(
)
cos(
)
(
2
1


